BOGOWIE SA
OWIAN
Perun - Świętowit - Rujewit - Jarowit - Weles - Trzygłów -
Trojan - Swaróg - Swarożyc - Dadz
bóg
Panteon bogów słowiańskich - wielu archeologów, którzy badali kulturę
i religię słowiańską nie wierzyło w to, że Słowianie mogliby
zorganizować panteon bogów, czyli wierzeń osnutych wokół bóstw i
mitów. Sądzili zaś, że słowiańskie wierzenia mogą się
ograniczać do demonologi, czyli niższego świata bóstw, duchów w
życiu pośmiertnym. Ludzie ci byli w błędzie. Sprawę tę rozjaśnił
Georges Dumezil. Wprowadził on nową szkołę badania mitologii ludów
indoeuropejskich (do których zaliczają się także Słowianie), polegała
ona na mitologii porównawczej - badaniu religii porównując ją z religią
innych ludów tej grupy. Studiując kulturę, życie indoeuropejczyków
stwierdził, że charakterystyczna była dla tych ludów trójfunkcyjność
społeczeństwa i wierzeń z tym związanych. Pierwsza z nich to
sprawowanie władzy zwierzchniej w sprawach religii i prawa. Drugą
funkcję stanowi walka zaborcza i obronna. Trzecią funkcję stanowi
dostarczanie żywności. Wokół tych trzech dziedzin życia społecznego osnute były wierzenia
indoeuropejczyków. Omawiając panteon słowiański zacznę od najważniejszego bóstwa w mitologii
Słowian czyli Peruna.
Perun
y
ródła piśmienne na temat Peruna przedstawiają się dosyć bogato w tekstach
starożytnych i średniowiecznych. Zasięg Perunowy obejmuje wszystkich Słowian, a także i Bałtów.
Nazwa osobowa Perun złożona jest z rdzenia per- i przyrostka -un, co stanowi nazwę osoby
sprawującej czynność określną przez rdzeń. Nie jest prawdopodobne, aby imię to zostało utworzone
od pospolitego "pioruna". Rdzeń per- można tłumaczyć odnosząc się do ogólnosłowiańskiego
słowa "per" i jego pochodnych, na przykład prać, piorę, co znaczy uderzać. Stąd Perun znaczy tyle
co "ten co uderza". Wiadomo, że ludy bałtyjskie czciły podobne bóstwo nazywając je po litewsku
Perkunas, po staropolsku Parcunas. Uderzenie pioruna w wierzeniach ludów bałtyjskich
i słowiańskich uświęcało dotknięty nim przedmiot. Drzewom i wzgórzom, gdzie następowały
wyładowania atmosferyczne, przypisywano moc leczniczą, magiczną. W dalszych badaniach
odkryto trzeci rdzeń "perk" i "perg", oznaczją one kamień, piorun, górę, las, dąb. Rdzeń "perk"
przynosi ze sobą wiele podobieństw wśród innych ludów. Na przykład łaciński quercus- dąb,
celtycki herkos- dąbrową. Charakterystyczne jest to, że w kulturze ludowej Bałtów czczono jeszcze
w XVII wieku dąb jako drzewo
święte, które zamieszkuje Perun-
bóg piorunów. Perun, wzywany
w X wieku przy zaprzysięganiu
traktatów międzynarodowych,
zajmował pierwsze miejsce
w panteonie stworzonym przez
Włodzimierza na wzgórzu koło
dworu książęcego w Kijowie.
W tym samym mieście Perun został
wyposażony w srebro i złoto.
Towarzyszyły mu inne bóstwa, lecz
wymieniano go przed innymi.
Ciekawy jest latopis z tamtego
okresu, który opowiadał o próbie
Włodzimierzowej uporządkowania
bóstw, a także o składaniu ofiar
z ludzi. Zdaniem Thietmara z
Meresburga, kronikarza saskiego z
początków XI wieku bogowie
słowiańscy lubili krew ludzi i zwierząt. Podobne obrzędy odprawiano w Rzymie na Polu
Marsowym - głowy ofiar niesiono do budynku Regii. Tak składane ofiary na wspomnianym Polu
Marsowym czy indyjskiej Indrze, czyli bóstwom siły i zwycięstwa mogą wskazywać na
wojenną funkcję Peruna w Kijowie. Lecz pełnił on także inną rolę. Trzeba nadmienić, że Perun ma
swoje miejsce także w słowiańskich wyobrażeniach kosmicznych. W zrozumieniu roli
Peruna przyczynili się w znacznym stopniu Iwanow i Toporow. Ustalili zarys doniosłego mitu
występującego na paru kontynentach. Jest to mit mówiący o walce Peruna ze Złym. Mówi on o
odwiecznej walce dobra ze złem. Perun spełnia w nim rolę obrońcy ludzkości. Jest w nim bogiem
najwyższym, panującym na niebie. Utożsamiany był ze Słońcem. Polska kultura zachowała w
pamięci walkę żmii ze Słońcem.
Świętowit
Imię Swantevita, trzeba rekonstruować jako Svętovit, czyli Świętowit a nie Światowit, jak
twierdzili niektórzy archeologowie. Imię to składa się z dwóch elementów. 1-svęt- oznacza tego, co
rozporządza dobroczynną mocą magiczną, "świętego". 2- element to atrybut zawarty w przyrostku -
ovit/evit w wielu wyrazach ogólnosłowiańskich ta końcówka oznacza "pan"; zestawinie ze słowem
vitjaz - daje "wsiądz", "wojownik". Jednak ogólnie rzecz biorąc imię to oznacza w prostej lini tego,
który rozporządza "dobroczynną mocą". Nazwa ta jest czysto słowiańska. Chrześcijanie głosili, że
nazwa ta pochodzi od św. Wita. Ośrodek kultowy tego bóstwa znajdował się na Rugii a dokładnie
na pólnocno-wschodnim wąskim trudno dostępnym cyplu Półwyspu Witowskiego, w Arkonie
otoczonej lasem i położonej na skraju spadającego stromo do morza brzegu. Okazałe, zachowane
do dziś, grodzisko było częścią wielkiego grodu. Arkona została zdobyta przez króla duńskiego
Waldemara przy pomocy książąt Pomorza Zachodniego w roku 1168. Badania archeologiczne
wykazały, że miejsce kultowe zajmowało kwadrat o boku 30 metrów. Powstanie grodu datuje się na
wiek IX. Znany jest dokładny opis kultu a to dzięki relacji Saksa Gramatyka, który przekazał ją
w związku z wyprawami wojennymi Waldemara. W skrócie relacja ta brzmi następująco. Sam
środek placu Arkony zajmowała świątynia bóstwa. Ściany "bożni" jak to określa Saks zdobiły
malowidła i rzez
by. Świątynię otaczał podwójny rząd ścian przykrytych dachem koloru
czerwonego. We wnętrzu stał olbrzymi posąg o czterech głowach i z tyluż szyjami. W prawej ręce
trzymał róg zrobiony ze szlachetnego kruszcu. Nogi spoczywały wprost na ziemi. Obok można było
zobaczyć wędzidło, siodło i miecz niezwykłej wielkości. Uroczystość obchodzono tuż po
zakończeniu żniw. Kapłan uprzątał świątynię dzień wcześniej. Odznaczał się od swoich braci
długimi włosami i wąsami. Odwiedzać świątynię mógł tylko on. Kiedy sprzątał, wstrzymywał
oddech, aby nie obrazić bóstwa. W dzień następny, gdy zgromadził się cały lud, kapłan spoglądał
na róg, w którym znajdował się płyn (wino) i jeżeli ubyło płynu, wróżył o nieurodzaju w przyszłym
roku i zarządzał robienie zapasów. W przeciwnym wypadku przesądzał o pomyślnych żniwach.
Kapłan przepowiadał także z kołacza. Po zakończeniu obrzędu odbywały się zabawy o charakterze
dzikiej orgii. Główna opisana przez Saksa ceremonia polegała na dwóch aktach:
1- wróżba z wina
2- ofiara składana bogu oraz dary w postaci pieczywa i życzenia kapłana złożone ludowi. Użycie
wina w obrzędach jest bardzo ciekawym zjawiskiem. Nie można wykluczyć importu, ale trzeba
zauważyć, że święto odbywało się zwykle po ukończeniu żniw, dlatego bardziej prawdopodobne
było, że do obrzędu używano piwa, które produkowano z zebranego zboża. Obrzęd wina na cześć
Świętowita wskazuje na uprzywilejowane miejsce w wierzeniach europejskich napoju
alkoholowego. Wino przecież nie tylko jest pożywieniem, ale przede wszystkim pobudza energię
i działa na nasz umysł, dlatego ma moc cudowną, której pragną bogowie. Gieysztor pisze,
że w micie Odyna ten król bogów germańskich, właściciel najlepszych miodów pitnych czerpie
z nich wiedzę i poezję. Na zakończenie trzeba dodać o czterotwarzowym charakterze posągu
Świętowita arkońskiego, który przedstawia uosobienie najwyższej mocy. Bóstwo z Rugii jawi się
nam jako bóstwo suwerenne, ogarniające swym spojrzeniem cały wszechświat. Ciekawą cechą
w mitologii słowiańskiej jest to, że często bóstwo, które jest wysoko postawione w mitologii, ma
wiele postaci, np. Perun, którego jednym z wielu wcieleń jest Świętowit, Rujewit, Jarowit.
Rujewit
Rujewitowi przypisywano, zdaniem Saksa, przywództwo wojenne, a ponadto ingerencję
w sprawy kontaktów płciowych- karanie niewłaściwego stosunku waginizmem. Imię
Rujewit znaczy według językoznawców tyle, co "pan Ruii", czyli Rugii, Rany. Można też
pokusić sie o połączenie z innym rdzeniem: ru-, występujący w wyrazach
staropolskich-"rzwa" czyli gniew, rzwieć-"ryczeć".
Jarowit
W dwu miejscach Słowiańszczyzny połabskiej; w pomorskiej Wołogoszczy i w Obli,
czczono bóstwo o imieniu Jarowit. Nazwa nie budzi żadnych wątpliwości. Powstała ze
rdzenia jar-, jaro-, co znaczy "siła", "surowość", siła płynąca z młodości, ięgi i zaświatów.
Bóstwa bliskoznaczne: Trzygłów, Trojan.
Weles lub Wołos bog ze z
ródeł staroruskich. Toporow związał go z trzecią funkcją
w społeczeństwie- zapewniał płodności siły przyrody. Przydział ten ma za sobą trzy
argumenty. Po pierwsze, wskazuje na taką przynależność etymologia nazwy bóstwa, którą
można rozumieć jako "volst"- włość, mienie należące do wspólnoty. Po drugie, powieść
doroczna- najdawniejsza kronika ruska wspomina o nim jako "skotij bog", czyli bóg bydła.
Po trzecie, z tego samego zabytku wiemy, że w czasie zawierania traktatu z Grekami
w roku 971 "vsja Rus", wszystka Ruś, klęła się na to bóstwo. Gieysztor jednak wykazał,
że bóstwo to ma zupełnie inne kompetencje. Podstawową sprawą jest określenie czy nazwa
"bóg bydła" wskazuje jednoznacznie na ograniczenie zakresu działań. Jak pisze Gieysztor
pod rokiem 907 zapisano, jak książę Oleg i jego mężowie wezwni do przysięgi "według
prawa ruskiego klęli się na swój oręż i na Peruna swego boga i na Wołosa ..., i pokój został
tak potwierdzony". Strona Ruska przysięgała więc na obu bogów. Widzimy zatem,
że zamiast opiekować się bydłem Weles spełniał funkcje gwaranta wszelkich przysięg.
Różnice między Perunem a Welesem uwidaczniają się w przewidzianych dla nich rytuałach
przysięgi. Gieysztor w swej książce pisze, że według porozumienia z roku 944,
krzywoprzysiężca na Peruna - miał być ukarany własną bronią "nie obroni się własną tarczą
i zostanie rozsieczon własnym mieczem..." Ci, co zaś nie dochowali przysięgi na Welesa,
mieli być "wyzłoceni jak złoto"- śmiertelne cierpienia wywołane przez gruz
licę gruczołów
chłonnych, powodującą żółtaczkę chorego. Ranga bóstwa u początku doby chrześcijaństwa
była bardzo wysoka. O rozpowszechnieniu zaś kultu mogłyby zaświadczyć nazwy wielu
miejscowości, które są etymologicznie związane z omawianym bogiem. Są więc
Wołosacze i Wołosowicze oraz uroczyska leśne Wołosin i Wołosacz na Białorusi, góra
Veles w Bośni jest i akcent polski- legenda o smoku Wołoszynie, która krążyła po Tatrach.
Jak widać daleko Welesowi do opieki nad bydłem. Także elementy mitologii Bałtów
pozwalają uzupełnić wielokształtny obraz Welesa. Oprócz nazw topograficznych
świadczących o żywotności kultu Wołosa na wspomnianych obszarach, żródła czeskie
z póz
nego średniowiecza podają, że występuje tam postać demoniczna zwana Veles
współdziałająca z czartem i smokiem namawiająca do grzechu. Ten sam rdzeń vel-
posłużył do nazwania przez Bałtów serii istot nadprzyrodzonych: Velinas, Velnias i Vels,
którzy w czasach chrystianizacji schodzą do rzędu diabląt. Występował także Velinios,
określany na początku wieku XVII jako "deus animarum"- "bóstwo dusz". podonie
Velinona- "cień dziada", Veles-"dusza zmarłych". Jeden z tekstów litewskich wskazuje,
że siedzibą Velinasa były bagna. Gieysztor w swym wykładzie na temat Welesa
przypuszcza, że bóstwo to ma swojego odpowiednika w wedyjskim Warunie i tworzy
nierozłączną parę z Perunem, tak jak Mitra-Waruna. Z jednej strony pojawia się spokojny
i ustawodawczy Mitra, zaś z drugiej groz
ny i magiczny Waruna, obaj wyrażający dwoistość
władzy zwierzchniej. Ferdinand de Saussure był pierwszym badaczem, który dopuszczał
związek genetyczny między litewskim Velinasem i wedyjskim Waruną. Jak pisze profesor
Gieysztor powaga Waruny opierała się na tym, że "z nieba schodzą jego zwiadowcy,
tysiącem oczu badając ziemię". Król Waruna widzi wszystko, jest także gwarantem
kontraktów zawieranych przez ludzi; wiąże ich przysięgą; odstępców każe chorobą.
Podobne funkcje przejawia Weles. Imię tego bóstwa mogło narodzić się bezpośrednio
z imienia Waruny. Wypływa stąd propozycja klasyfikacyjna. Rolą słowiańskiego Welesa
z tytułu podobieństw jego kompetencji z zakresesm działań bóstwa indyjskiego wydaje się
być pierwsza. Drugi bóg zwierzchni tworzy nierozłączną parę Perun-Weles.
Trzygłów
Trzygłów- jest breneńskim i szczecińskim wcieleniem boga Welesa.
Jego obraz wyłania się z relacji o zdobyciu Brenny (Brandenburg) oraz z opisów misji
biskupa Ottona. To Henryk z Antwerpii doniósł o trójgłowym posągu. Obraz Trzygława
zawdzięczamy także Ebonowi, autorowi jednego z żywotów biskupa Ottona : " Szczecin,
miasto znaczne i większe niż Wolin, w zasięgu swoim trzy góry zawierał, z których średnia
i najwyższa, poświęcona najwyższemu bogu pogańskiemu Trzygłowowi, posiadała posąg
trójgłowy, nakryciem złotym oczy i usta zasłaniający; kapłani zaś tych bożków twierdzili,
że bóg najwyższy ma dlatego trzy głowy, bo trzema zawiaduje państwami, to jest nieba,
ziemi i podziemia, a twarz nakryciem zasłania, jakby grzechów ludzkich nie widząc ani
słysząc, by je przeoczył...". Znaczenie imienia Trzygłowa jest oczywiste- bóg o trzech
głowach. Naukowcy przypuszczali, że imię to powstało w wyniku nadchodzącego
chrześcijaństwa. Owe trzy królestwa, którymi zawiaduje Trzygław, nie muszą być także
przejęte z chrześcijaństwa. Trójopodział występuje również na posągu Świętowita
Zbruckiego.
Trojan
Archeologowie posiadają bardzo lakoniczne wiadomości na temat tego bóstwa.
Według wierzeń Słowian południowych jest to zmora nocna z woskowymi skrzydłami; też
"car wszystkich ludzi i bydła"
bóstwa słoneczne i ogniowe: Swaróg, Swarożyc, Dadz
bóg
Swaróg
Swaróg odbierał szczególną cześć na Połabiu, gdzie doszedł do pozycji takiej
samej jak Świętowit czy Trzygłów. Thietmar z Merseburga opisał około roku 1018 jego
miejsce kultowe na obszarze jednego z plemion federacji wieleckiej. Profesor Aleksander
Gieysztor przytoczył w swej książce słowa Thietmara: "Jest w kraju Redarów pewien gród
o trójkątnym kształcie i trzy zawierający bramy, zwany Regoszczą, który otacza zewsząd
wielka puszcza...W ogrodzie nic nie ma poza świątynią zbudowaną przemyślnie z drzewa,
która jako podwaliny ma poroża różnych zwierząt. Jej ściany zewnętrzne zdobią różne
wizerunki bogów i bogiń...Wewnątrz zaś stoją bogowie ludzką zrobieni ręką, ozdobieni
straszliwie w hełmy, pancerze z wyrytymi imionami. Pierwszy pośród nich nazywa się
Swarożyc...". Kult bóstwa miał szeroki ogólnosłowiański zasięg. Znane są dwie postacie tej
nazwy mitologicznej: Swaróg i Swarożyc. Swarożyc najprawdopodobniej jest synem
Swaroga. Było to bóstwo ognia. "Słowo Chrostolubca", ruski zabytek homiletyczny z XII
wieku przestrzegał wiernych gorsząc się, że:"do ognia modlą się zowiąc go Swarożycem."
O rozpowszechnieniu zaś kultu może zaświadczyć grupa nazw miejscowych od Tczewa po
Psków z pomorskim Swarożynem, poznańskim Swarządzem, ruskim Swaryżem, czeskim
Svarenem, połabskim Swarzynem i innymi. Nazwa ta została utworzona według przekonań
wielu naukowców od swaru, "swarzy się ogień na ziemi pożerając, co mu popadnie",
swar-"kłotnia", "gniew", "ogień-kłótnik". Głębokie, pełne czci i sympatii przeżywanie
słońca na niebie wyraża się w kulturze Słowian w wielu postaciach. Wschód słońca na
ziemiach polskich witano obnażeniem głowy i modlitwą wprost do słońca. Słowianie
południowi znali ludową przysięgę na słońce.
Swarożyc
Dadz
bóg-Swarożyc. Przypadałyby mu funkcje bóstwa następnego rzędu, tzn. boga
atmosferycznego oraz ognia domowego tudzież ofiarnego. Zachodzenie na siebie trzech
rodzajów ognia występuje w mitologii indyjskiej. Pamiętać należy, że imię Swarożyc
mogło oznaczać nie tylko syna Swaroga, ale być inną językowo postacią samego Swaroga.
Relacja arabska o Słowianach zachodnich, z pierwszej połowy IX wieku, streszcza
wiadomości o ich wierzeniach następująco: "Wszyscy są czcicielami ognia, uprawiają
najwięcej prosa, przy zbiorach wyrzucają z naczynia proso na łyżkę, wznoszą ją ku niebu;
o Panie, tyś jest, co nam dał pożywienie, daj nam i teraz obfitości". Podsumowując jest to
bóstwo tożsame ze Swarogiem lub Dadz
bogiem. Objawia się jako bóstwo ognia ofiarnego
i domowego; na Połabiu przybrało cechy wojskowe.
Dadz
bóg
Syn Swaroga na Rusi, zapewne bóstwo ognia ofiarnego i domowego; w folklorze
bałkańskim Dabog- "wilczy pasterz", duch kopalni.
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Religia Słowian jest jedną z najmniej poznanych religii ludów indoeuropejskich.
Przyczyna tego tkwi przede wszystkim w niewielkiej liczbie z
ródeł dotyczących historii
Słowian przed przyjęciem chrześcijaństwa. Naukowcy muszą się więc odwoływać nie tylko
do dokumentów pisanych i folkloru, lecz także do archeologii, językoznawstwa i metod
porównawczych. Osiągnięte tą drogą wyniki wciąż jednak nie dają jednoznacznego obrazu
tej religii. W porównaniu z rozwiniętymi mitologiami starożytnej Grecji i Rzymu, wielcy
bogowie Słowian są mniej wyraziści, nie towarzyszą im rozbudowane mity. O słowiańskich
bogach, przedstawianych i wyobrażanych w ludzkich postaciach, którym towarzyszy
oficjalny kult, można mówić dopiero u schyłku religii słowiańskiej; na Rusi w X wieku,
a wśród Słowian połabskich w XI i XII wieku. Spotyka się także opinię, że pojawienie się
tych wierzeń wynikało bardziej z próby naśladowania cywilizacji chrześcijańskiej
(u Rusinów - bizantyjskiej, a u Połabian - rzymskiej) niż z naturalnego rozwoju religii
słowiańskiej. Znacznie póz
niejsza i bogatsza jest wiedza dotycząca pomniejszych duchów,
odpowiedzialnych za konkretne czynności, czy działających w określonych miejscach.
" Perun; Świętowit; Jaryło; Rujewit
Jak można sądzić na podstawie świadectw historycznych, archeologicznych, folkloru i ustaleń
językoznawców, najwyższe miejsce wśród bogów słowiańskiego panteonu zajmował bóg
błyskawic i burzy - Perun. Był on także bogiem jasnego nieba, a przede wszystkim nadzorował
porządek życia i funkcjonowania nieba i ziemi. Czczono go też prawdopodobnie jako opiekuna
plemienia, który wspólnocie zapewniał dobrobyt. Jak większości bogów słowiańskich, w różnych
rejonach Słowiańszczyzny nadawano mu rozmaite imiona, lecz wszędzie pełnił funkcje
najwyższego boga, gwaranta porządku kosmicznego. Słowianie połabscy zwali go Swiętowit albo
Rujewitem (Rugiewitem). Także Jaryło, którego kult jest znany z obszaru Białorusi mógł być
identyczny z Perunem.
" Wales; Trzygłów; Trojan
Innego wielkiego boga - Welesa, średniowieczni autorzy wspominają jako opiekuna bydła, ale
także boga magii, przysięgi i zaświatów. Niektórzy badacze uważają, że jego odpowiednikami
w wierzeniach Słowian połabskich i Pomorzan był Trzygław (Trzygłów), na Bałkanach czczony
jako Trojan. Wieleci uważają Trzygława za boga wojny, obdarzonego czarnym wróżebnym
koniem, władającego sztormami. Przedstawiali go w postaci posągu o trzech głowach
symbolizujących władzę nad trzema światami: niebem , ziemią i podziemiem.
" Swaróg; Swarożyc; Dadz
bóg
Słowianie czcili także Swaroga, któremu cześć oddawano razem z jego synem Swarożycem. Obaj
są utożsamiani ze światłem: Swaróg, jako ojciec A
ączony jest ze Słońcem natomiast Swarożyc,
jego syn - z ogniem. Słowianie uznawali Słońce za ciało niebieskie życzliwe i
dobroczynne. Nazywano je twarzą lub okiem bożym, zakazywano pokazywać palcem albo
ustawiać się do niego plecami podczas żniw. Swarożyc, zwany także na Rusi Dadz
bogiem, był
bogiem ognia domowego i ofiarnego. Stosunek Słowian do ognia miał polegać na czci, bojaz
ni i
przywiązaniu. W ognisku domowym przechowywano stale żar, który przenoszono na nowe
mieszkanie, darowywano go także synowi, gdy wyprowadzał się do innej chaty.
" Mokosza
 Jest rzeczą charakterystyczną dla Słowian, że ich bogowie mieli zwykle postać męską. Jedyne
bóstwo kobiece, które wchodziło w poczet bóstw naczelnych, to Mokosza. Zapewniała ona
płodność, urodzaj i powodzenie materialne. Boginię kojarzoną z wilgotną, urodzajna ziemią.
Znacznie łatwiej ustalić nazwy oraz zakres działalności duchów mniej ważnych, zarówno dobrych
jak i złych. Duża ich część, co może jest charakterystyczne dla Słowiańszczyzny, była duchami
przodków. Dusza według słowiańskich wyobrażeń to widmo, kopia człowieka za życia. Odlatuje
ona po śmierci z wiatrem, czasami powraca, może jeść i pić. Słowianie palili ciała zmarłych,
wkładali im do grobów dary na wyprawę w życie pozagrobowe. W wypadku pochówku możnych
także żona zmarłego zadawała sobie śmierć, mniej czy bardziej dobrowolnie. Nie ma świadectw co
do wyobrażeń życia pozagrobowego Słowian. Istnieją natomiast opowieści o sposobach dostawania
się w zaświaty. Jedna z nich mówi o kładce, którą musi przebyć dusza zmarłego, druga - o
przeprawie przez rzekę łodzią, a jeszcze inna - o jej przejściu w bród.
strzyga; strzygoń; upiór
Taki los czekał dusze ludzi, którzy odeszli w sposób uważany przez Słowian za naturalny. Dusze
tych, którzy zginęli nagle lub przedwcześnie (samobójcy, porońce, topielcy, zmarli w dniu ślubu
itp.), stawali się istotami szkodliwymi. Z nich wywodzą się strzyga, strzygoń i upiory.
utopiec; wodnik; rusałka
Szczególnie w rejonach jezior, rzek i bagien pojawiały się duchy będące duszami osób zmarłych
w sposób nienaturalny. Zwano ich m.in. utopcami, wodnikami, rusałkami.
smoki; chmurnicy; płanetnicy
Obszar powietrza zamieszkiwały zarówno istoty samoistne, jak i dusze ludzkie. Ciekawy
przykład istot samoistnych - smoki powietrzne - powstawały ze żmii, która wypuszczała
pazurzaste łapy i ogromne skrzydła. Smoki te były dobroczynne. Inne istoty powietrzne to
chmurnicy (płanetnicy). Według różnych podań ludowych raz mogli nimi być młodzi ludzie
porwani przez trąbę powietrzną, by kierować chmurami, innym razem - dusze śpiących młodych
kobiet lub mężczyzn, które miały odpędzać grad lub - w czasie suszy - sprowadzać deszcz.
domownik; domowicha; dziadek; nocnica; południca
Ostatnie środowisko zasiedlone przez duchy stanowił krąg ludzkich osiedli. Zamieszkujące go
duchy, to przede wszystkim dusze przodków, pomagające wprowadzeniu domu i przezwyciężaniu
codziennych kłopotów rodziny czy rodu. Najważniejszym z nich był domowy (zwany także
domownikiem lub dziadkiem). Wyobrażano go często jako istotę podobną do głowy rodziny albo
zmarłego dziadka. Domowy miał często towarzyszkę - domowichę. Zdarzały się także istoty
złośliwe, na przykład nocnice, które powodowały bóle piersi u matek. Latem na polach mogły
w południe pojawiać się południce, które choć nieco złośliwe, spełniały pożyteczną funkcję -
strzegły plonów. Jak w każdej religii kult i obrzędy Słowian można podzielić na publiczne -
sprawowane w obecności całej wsi czy plemienia, oraz prywatne - domowe. Te ostatnie odprawiał
mężczyzna - głowa rodziny. Natomiast w imieniu jednej czy kilku wsi ofiary składali starcy -
ofiarnicy albo wróżbici. U schyłku religii słowiańskiej, gdy pojawiły się świątynie wraz
z posągami bogów wykształciła się grupa kapłanów świątynnych.
U Słowian połabskich ich władza obejmowała nie tylko sprawy sakralne, ale i świeckie
(decydowali oni na przykład o początku lub zakończeniu wojny i zawarciu pokoju).
Najstarszą znaną świątynią Słowian połabskich (zachowały się informacje z początku XI wieku)
jest świątynia Swarożyca w Radogoszczy (Meklemburgia). Do drugiej połowy XII wieku
przetrwała świątynia w Arkonie, na Rugii. Znajdował się tu główny ośrodek kultu Świętowita,
którego można utożsamiać z Perunem. W drewnianej świątyni znajdował się posąg boga. Miał on
postać czterogłowego mężczyzny z rogiem w dłoni i przypasanym mieczem. Całość okrywała długa
szata, opodal znajdowała się uzda i siodło, używane przez boga podczas jego nocnych wypraw na
świętym białym koniu. Także w Kijowie pod koniec X wieku książę Włodzimierz kazał wznieść
świątynię poświęconą Perunowi. Obok drewnianego posągu ze srebrna głową i złotymi
ustami ustawiono także posągi innych bogów o imieniu: Chors, Dadz
bóg, Strzybóg, Siemargł i
Mokosza. Wg ruskiego kronikarza składano tam też ofiary z ludzi. Gdy władca przyjął chrzest,
kazał porąbać i spalić posągi, natomiast posąg Peruna wlec przez Kijów i utopić w
Dniestrze. Wiadomości o mitach i wierzeniach Słowian, podobnie jak i całej ich religii, wciąż nie są
zadawalające. Najwięcej wiadomo o słowiańskiej demonologii, czyli świecie pomniejszych
duchów, można też zrekonstruować podania o bohaterach, natomiast nie ma żadnych informacji
o narodzinach i losach słowiańskich bogów naczelnych. Nie jest wykluczone, że takie opowieści
mityczne w ogóle istniały.
Jedną z najważniejszych cech wyobraz
ni religijnej dawnych Słowian wydaje się być dualizm
(wyraz
ne przeciwstawianie sił dobra i zła). Już relacja średniowiecznego kronikarza niemieckiego
Helmolda podaje, iż Słowianie wierzyli, że losem pomyślnym kieruje dobry bóg, złym zaś bóg zły i
tego drugiego nazywali diabłem (czarnobogiem). W nazewnictwie i folklorze słowiańskim ma
także poświadczenie bóg biały, w znaczeniu jasny, dobry, radosny , spokojny. Również
w wierzeniach ludowych na Polesiu widać podział rzeczywistości na dwa przeciwstawne sobie
światy: świat dobra i zła. Fragmenty mitów i wierzeń, które naukowcy odkrywają w z
ródłach
historycznych i etnograficznych pozwalają odtworzyć dokładniejszy obraz słowiańskiego kosmosu
i sposobu jego funkcjonowania. W opowieściach ludowych można więc znalez
ć przekonanie, że to
zwierzęta lub ryby podtrzymują Ziemię. Na Rusi sądzono, że pierwsza w chwili stworzenia ukazała
się z wody wysoka góra Trigław, a niebo wspiera się na gwoz
dziu. Częściej wyobrażano sobie, że
kopuła nieba jest kamienna, a gwiazdy, słońce i błyskawice świecą przez jej otwory lub pęknięcia.
Kopuła ta opiera się na słupie dotykającym jednym końcem Gwiazdy Porannej (zwanej dyszlową
lub osiową) - jedynej nieruchomej - dzięki czemu cały firmament może się obracać. Drugi koniec
słupa znajduję się w środku Ziemi. W Serbii uważano, że do tej osi świata przywiązany jest diabeł
w postaci czarnego psa, który, gdy szarpnie słupem, powoduje trzęsienie ziemi.
Zdecydowanie trudniejsza niż odtwarzanie opowieści kosmogonicznych (mówiących o powstaniu
kosmosu), antropogenicznych (dotyczących powstania człowieka) czy ogólnej wizji
funkcjonowania wszechświata jest rekonstrukcja mitów dotyczących wielkich bogów
Słowiańszczyzny. Badaczom udało się wyodrębnić kilka bóstw, bóg nieba i piorunów Perun,
opiekun magii Wales (inaczej Wołos), bóg słońca i ognia Swaróg (inaczej Swarog), bóg ognia
domowego i ofiarnego Swarożyc i bogini Mokoszy. Już to dokonanie jest dużym osiągnięciem,
biorąc pod uwagę ubóstwo i niejasność z
ródeł. Poza tym wciąż nie ma pewności co do zakresu
dziedzin życia, którym ci bogowie patronowali. Tak więc ustalenie mistycznych opowieści
mówiących o ich działalności na wzór mitów greckich będzie chyba niemożliwe.
Pierwsi misjonarze, którzy zetknęli się ze słowiańską mitologią pogańską, ocenili ją jako
prymitywną. Być może dlatego nie przetrwała ona długo, a chrześcijaństwo otwierające drogę
wpływom cywilizacyjnym przyjęło się na Słowiańszczyz
nie bez większych oporów.