SA
OWIANIE - BOGOWIE I
DEMONY
BOGOWIE
Dadz
bóg Swaro\
yc - najwa\
niejszy z całego panteonu, Bóg słońca
(swar - słońce), ognia, zsyłający szczęście, Bóg nieba i spraw ziemskich
(bóg - w języku dawnych Słowian oznaczało bogactwo). Zale\
nie od
rejonu Prasłowiańszczyzny nosił ró\
ne miano: Świętowit, Swaróg,
Trzygłów. Przedstawiany był jako wąsaty mę\
czyzna z rogiem u pasa,
często na białym koniu.
Perun - władca błyskawic i gromów (perun - piorun), bóg wojny i
wojów. Odpowiednik greckiego Zeusa i skandynawskiego Odyna.
Przedstawiano Peruna w postaci przystojnego mÄ™\
czyzny z Å‚ukiem i
strzałami w ręku. Wierzono, \
e lecznicze właściwości mają tzw.
"gromowe strzały", czyli kamyki przedziurawione uderzeniem pioruna.
Dobrym znakiem był tak\
e pierwszy grom wiosenny - działanie
lecznicze i zdrowotne.
Wełes(Wołos) - najstarszy bóg dostatku ("skotij bog" - bóg bydła - bydło
dawniej - wyznacznik bogactwa), opiekun kupiectwa i artystów, ale
równie\
bóg zmarłych (vele - dusze zmarłych), strzegący
prasłowiańskiej krainy szczęśliwości Nawi.
Rod i Rodzanice - personifikacją losu i przeznaczenia był bóg Rod -
dawca \
ycia. TowarzyszÄ…ce ka\
dym narodzinom Rodzanice były
boginiami płodności i zwykle występowały parami, jak bliz
nięta.
Świętowit - bóg naczelny plemion zamieszkujących Rugię, czasem
uto\
samiany z Perunem, a czasem ze Swaro\
ycem.
Mokosz - patronka kobiecej strefy działalności, przędzenia i tkactwa;
troszczyła się o wodę: deszcz, strumienie, rzeki ("mokry"), Bogini -
Matka.
Jaryło (Jarowit) - bóg wiosny, miłości i namiętności, symbol męskiej
płodności i siły ("jary" - silny, namiętny, gniewny)
Kupajło - bóg letniego słońca, namiętnej miłości
Perepłut - bóg piwa i miodu, pan tańca i libacji, prawdopodobnie bóg
wody
Simargł - bóg ziemi, pan \
yta i \
niw
Perperuna (Dodola) - towarzyszka Peruna, jej rola jest nieznana
Porewit - bóg siły
Strzybóg - bóstwo wiatrów
Chors - ksiÄ™\
yc, nocny odpowiednik Swaroga.
Pochwist - bóg niepogody
Nyja - bogini świata podziemnego, towarzyszka Welesa, obiecuje
ponowne narodziny po śmierci
DEMONY
AÅ‚bosty (RuÅ› Wielka) - demony \
eńskie zbli\
one do mamun,
anioły - demony o rodowodzie chrześcijańskim, wyobra\
ane jako
piękne istoty antropomorficzne ze skrzydłami, odziane w biel.
Anioły stró\
e - rodzaj aniołów, które towarzyszą ka\
demu człowiekowi,
których zadaniem jest ochrona przed niebezpieczeństwami i pokusami
oraz walka o zbawienie jego duszy.
atwory (Mazury) - demony opiekuńcze przynoszące pieniądze pod
postaciÄ… komety
Baba Jaga - wyjątkowo zła i przebiegła czarownica wyró\
niajÄ…ca siÄ™
wÄ™\
ową skórą i złotymi zębami, jest kulawa na jedną nogę
babule (Rzeszowskie) - inaczej mamuny,
baby grochowe (Podlasie) - \
eńskie demony charakterem i
zachowaniem odpowiadajÄ…ce mamunom \
yją w grochu i w tą roślinę
siÄ™ przyodziwajÄ…,
Baby-jagi - \
eńskie demony o charakterze wybitnie negatywnym
zsyłające choroby
Baby wodne - rodzaj rusałek wodnych o odrzucającym wyglądzie
babuk - inaczej bobo
bannik (Ruś Wielka) - demon opiekuńczy występujący w łaz
niach
barstuk (Litwa, Prusy) - demon opiekuńczy mieszkający w bzie
Bazyliszek - 1. potwór podobny do koguta z koroną na głowie,
wÄ™\
owym ogonem i \
abimi oczyma którymi zabijał. Rodził się z
koguciego jaja. - 2. topielec
bezkosty - upiory pozbawione kości,
bielon (Kaszuby) - inaczej diabeł
biesy - najprawdopodobniej demony leśne; protoplaści diabłów
błędy (Małopolska Wschodnia) - demony leśle powodujące błądzenie
ludzi w lesie poprzez wabienie ich na bezdro\
a.
błędnica inna nazwa błęda lub świcka
bobo - mały poczwarny demon potrafiący zamieniać się w sowę i
uwielbiający dręczyć dzieci
bołgoń - inna nazwa świcka
boginki \
eńskie - demony przybrze\
ne, mniej groz
ne od rusałek i
topców
borowy - demon leśny; stra\
nik lasu wyganiajÄ…cy z niego obcych lub
mylący im drogi ale za to opiekuńczy w stosunku do dzieci
borowiec - inaczej borowy
boruta - demon lasów sosnowych, z czasem równie\
imię własne
diabła.
Brodarice, wiły wodne; brzeginie - określenie rusałki wodnej lub
górskiej
bzionek inaczej skrzat
Chlapy nocne (Beł\
yce) inaczej boginki;
Chmurnicy, płanetnicy, lub ludzie walczący ze złymi płanetnikami;
chobołdy (Warmia i Mazury) - rodzaj krasnolodków, inaczej kłobuki;
Chowańce - rodzaj demonów domowych o diabolicznym charakterze,
ró\
niących się od wszelkich innych skrzatów tym \
e w zamian za
dostarczanie im \
ywności nie robiły nic. taki diabełek - darmozjad
Cicha - groz
ny demon o wyglądzie małej dziewczynki zabijający dzieci.
por. morowice.
cioty - inaczej czarownice
Czarna pani - demon polny zbli\
ony do południcy ale mniej
niebezpieczny
Czarownice - \
eńskie półdemony, które dzięki kontaktom z diabłem
potrafiły czarować, czasem zwano te\
tak wszelkie rusałki a czasem
nawet i krasnoludki
Czarownicy - męski odpowiednik czarownic, równie\
inne określenie
płanetników.
czarty inaczej biesy
czetlice (Litwa) - rusałki morskie
ćma (Wielkie Księstwo Poznańskie) - widmo nocne, dusza pokutująca.
diabły - złe duchy zaczerpnięte z demonologii chrześcijańskiej
didki - krasnoludki leśle, inaczej łełeki
dieduszki inaczej krasnoludki;
Dobrochoczy - demon leśny o charakterze pozytywnym
dola - przedchrześcijański demon przeznaczenia
domowe - duchy opiekuńcze związane z danym gospodarstwem,
wywodzące się z dusz zmarłych;
Domowniki inaczej domowe;
Domowoje - domowe, czasem nie są duszami zmarłych;
dziadki - krasnoludki porywajÄ…ce dzieci
drzewice - demony drzew, które dochowały się do początków XX w.
duchy - ogólne określenie ludzi powracających z zaświatów, duch to
równie\
dawny synonim duszy ludzkiej.
Duchomówcy - płanetnicy wywodzący się z dzieci zmarłych przed
chrztem.
dusiołek - męski odpowiednik zmory, w czasie gdy dusi wstrzymuje
pracÄ™ serca i zara\
a chorobami.
dusznica (Mazowsze) patrz zmora
dziady - dusze przodków; wywodzą się z pierwotnych wierzeń
słowiańskich czasem opiekowały się gospodarstwem jako demony
domowe;
Dziw (Ruś) - pradawny demon leśny o diabolicznym głosie, potrafi
latać.
Dziwo\
ony - porywaczki dzieci, a czasem i dorosłych dziwcząt;
erliś (Kaszuby) inaczej świcek
gajowicy (poj. gajowik) inaczej borowy
Gnieciuchy (Małopolska) inaczej zmory
Gradownicy - płanetnicy specjalizujący się w przenoszeniu lub
odpędzaniu chmur gradowych;
Gumienniki (RuÅ› Wielka) - demony opiekujÄ…ce siÄ™ przechowywanym
zbo\
em
hoduny (Białystok) - inaczej skrzatki;
inkluzy - 1. demony zaklęte w amulecie przynoszące po\
ytek osobie go
noszÄ…cej; 2. inaczej skrzatki;
inkuby - demony męskie współ\
yjÄ…ce fizycznie z kobietami
jaroszki - demony w postaci drobnej zwierzyny łownej, których hobby
stanowi ściąganie ludzi na bagna, choć daje się je równie\
oswoić
jędze - dawniej słowiańskie demony chorób, póz
niej synonim
czarownic, por. leśne jędze
julki (A
abusz, Jamno) - sprzyjające podró\
nym karzełki.
kaduki - diabły lub demony zsyłające padaczkę
kauki inaczej krasnoludki;
kazytki inaczej rusałki wodne
kikimory - inna nazwa zmór, lub bli\
ej nie znane straszydła z Rusi
Klabaterniki - duchy opiekuńcze statków czasem widzialne jako ogniki
lub karzełki
Kleklimontki (Śląsk Opolski) inaczej południce
kogi (Kraków i okolice) inaczej zmory
kołbuki (lub kłobuki) - domowe demony opiekuńcze, zbli\
one do
krasnoludków; na codzień wyglądają jak zmokły kurczak, kradły co się
dało sąsiadom i znosiły swojemu gospodarzowi, w czasie tych "wizyt"
miały płonące ogony
Konopielki - odpowiednik rusałek \
ytnich, pilnujÄ… konopii, lnu i
warzyw
kózytki - inaczej rusałki \
ytnie
kręciek (Warmia i Mazury) - demon związany z wirem powietrznym
Krasnoludki - demony opiekuńcze pomagające w pracach domowych,
gospodarczych, a czasem w kopalniach, zapewniajÄ… gospodarzowi
dostatek nie oglÄ…dajÄ…c siÄ™ na nagrody, lub w zamian za wy\
ywienie;
Krzatowie Inaczej skrzatki;
Laskowiec patrz boruta
latańce inaczej kołbuki;
latawce - 1. (lub latawice) demony uto\
samiane ze spadajÄ…cÄ… gwiazdÄ…;
demony męskie lub \
eńskie (czasem zwane latawicami) uwodzące ludzi
płci przeciwnej, czasem ich prześladujące; 2. Dusze nie chrzczonych
dzieci i porońców latające wraz z wiatrem lub burzą w postaci ptaków;
3. demon opiekuńczy, rodzaj diabolicznego skrzata znoszącego
bogactwa.
lejin (Wieluńskie) - demon leśny w postaci jelenia, sprowadzał ludzi na
bezdro\
a lub z wyjątkową furią atakował
lesawik (Białoruś) - demon leśny zblo\
ony do naszego borowego
leszy lub lesz, jednooki demon leśny zbli\
ony do borowego, zmieniał
rozmiary w zale\
ności od wysokości drzew.
Leśne jędze (Mazowsze, Kujawy, Wielkopolska, Pomorze Gdańskie) -
\
eńskie demony leśne wywodzące się z dusz kobiet zmarłych przy
porodzie, bardzo agresywne i niebezpieczne
licho inaczej diabeł; określenie szeroko stosowane dla innych
demonów, głównie leśnych
luzony (Ruś) inaczej ludzie morscy, lud mieszkający w głębinach
morskich mający rybie ogony zamiast nóg
Å‚auma (Litwa) demon zbli\
ony do boginki, w litewskich kronikach
pentagram nazywany jest krzy\
em Å‚aumy.
majówki inaczej południce;
małoludy, małpy inaczej mamuny; mamuny Porywają dzieci
zostawiając na ich miejsce swoje własne - odmieńca; są całe owłosione;
\
yjÄ… w rzekach;
mary - inaczej zmory lub morowe panny.
matrony (rzeszów) inaczej mamuny;
mÄ…drzyce inaczej czarownice
MÄ™\
ykowie inaczej dziadki
miawki inaczej rusałki;
mierniki - Świcki lub południki wywodzące się z dusz nieuczciwych
mierniczych
morskie panny inaczej boginki
morowe panny (lub morowe dziewice) inaczej morowice
morowice - groz
ne demony rozsiewajÄ…ce zarazÄ™, niszczÄ…ce zbo\
a i
palÄ…ce trawy. chude, brzydkie kobiety odziane w biel.
morusy inaczej morowice
mory inaczej zmory lub morowice
mrzélc (Kaszuby) - kudÅ‚aty i wÄ…saty demon obroÅ›niÄ™ty soplami, bÄ™dÄ…cy
personifikacjÄ… mrozu
mumacze (Kaszuby) inaczej utopce
nawka - 1. prasłowiańskie określenie duszy zmarłego; 2. dusza
człowieka zmarłego tragicznie zwłaszcza przed chrztem powracająca do
świata \
ywych w rozmaitych postaciach
Niedusznik (Kaszuby) inaczej utopce
niewiasty (Wielkopolska) - \
eńskie demony zarazy
nocnice - 1. zmory prześladujące niemowlęta, nie duszą na śmierć, po
prostu dręczą i nie dają spać; 2. demony powodujące błądzenie ludzi
(zwłaszcza tych w stanie wskazującym na spo\
ycie) w ciemnościach; 3.
demony uosabiające śmieć.
nocule inaczej nocnice
nykus (A
u\
yce) - męski demon wodny w zielonej czapeczce,
człekokształtny i cały owłosiony
oblakinie - wiły powietrzne;
Obłocznicy (Beskid Śląski) inaczej płanetnicy;
omentry inaczej świcki
oćwiary inaczej boginki;
ogniany inaczej świcki
omany (Kaszuby) - leśne demony świecące latarnią ludziom kradnącym
cudze drewno
Ondyny (Litwa, Białoruś) inaczej rusałki wodne;
Opoldy (okolice Raciborza) inaczej południce;
Opyrowie (Pokucie) - męski odpowiednik czarownicy, rzadko
spotykany, aczkolwiek dysponujący większą mocą
Panki (Tatry) poj. Panek, demony antropomorficzne z czarnymi
twarzami, bez dziurek od nosa i z wilczymi Å‚apami zamiast rÄ…k
Piwosznik - demon zaciÄ…gajÄ…cy ludzi do karczem, gdzie ci siÄ™ spijali i
wszczynali burdy
Plonki (środkowa Polska, Śląsk) - diabelskie skrzatki znoszące ró\
ne
dobra w zamian za zaprzedanie im duszy;
PÅ‚aczki inaczej boginki;
Płaneciarze (Zagłębie Dąbrowskie) - lokalna nazwa płanetników;
Płanetnicy - półdemony noszące na ramionach chmury burzowe, bądz

potrafiące nimi kierować, potrafią strzelać piorunami, znają się na
czarostwie;
PÅ‚ynniki inaczej utopce
Pochwiściele inaczej kręćki
Podciepy (Śląsk) - prasłowiańskie demony podmieniające niemowlęta, z
wyglądu "stary diaboł w postaci dziecka i mo bardzo du\
ą głowę".
Połoz - hrubieszowski bazyliszek, od krakowskiego kuzyna odró\
nia go
zdolność zabijania wzrokiem nawet przez mury
Południce - demony polne m.in. powodujące udary słoneczne;
Południki - męskie demony polne zbli\
one do południc
Poświętniki (Mazury) inaczej świcki
Potarczuki (Ukraina, następnie Polska) - demony podobne do wielkich
drapie\
nych ptaków, wywodzące się z dusz ludzi zmarłych w sposób
gwałtowny
Potopiciele inaczej utopce
Potopłenniki inaczej utopce
Powietrznice patrz latawce (2)
Prowadniki (Wieluńskie) - demony sprowadzające na błęne szlaki
Przyło\
nik inaczej inkub
Przypołudnice (Sieradzkie) inaczej południce;
purtk (Kaszuby) pot. demon, diabeł
Rachmany (Ukraina, Pokucie) - demony podziemne zwiÄ…zane ze
światem zmarłych, \
ywiÄ…ce siÄ™ ofiarami ze skorupek jaj
Rodzanice - pradawne słowiańskie demony przeznaczenia
towarzyszÄ…ce bogu Rodowi;
rusałki - demony \
eńskie, topią lub załaskotują na śmierć młodych
mÄ™\
czyzn;
Rusałki leśne (Pd.-Wsch. Polska) - rusałki rekrutujące się z dusz
dziewczyn powieszonych w lesie;
Rusałki polne (Białystok i okolice) - demony zbli\
one do południc,
mniej od nich groz
ne, pilnujÄ… zbo\
a;
Rusałki \
ytnie inaczej południce;
R\
ane baby inaczej południce;
Samowiły inaczej zagorkinie;
sidule inaczej mamuny;
siodełka inaczej zmory
skarbniki - demony \
yjące najczęściej w kopalniach, mające wrodzony
dar do znajdowania skarbów, czasem te\
prowadzące górników na
manowce
Skarbówc (Kaszuby) - demon pilnujący skarbów człowieka, który
zapisał mu duszę po śmierci
skrzaki - 1. demony w postaci kota, z którego przypominającego miotłę
ogona sypiÄ… siÄ™ iskry. Åšcigany obsypuje goniÄ…cego - w zale\
ności od
uznania - złotem lub wszami.
skrzatki - domowe demony opiekuńcze; zapewniają dostatek tak długo
jak zapewni im siÄ™ warunki \
yciowe;
skrzeki inaczej plonki;
SÅ‚onecznice (Podhale) - demony \
yjące w promieniach słońca i
powodujÄ…ce udary
smoki - 1.wielkie jaszczuropodobne stwory, czasem z kilkoma głowami,
skrzydłami nietoperza etc.; 2. Atmosferyczne demony opiekuńcze w
stylu plonków; 3. inaczej \
mije,
sotony (Śląsk Cieszyński) inaczej zmory
sporysze - demony zbo\
owe, podobne do chomików z małymi
woreczkami, zapewniające obfite plony. Rodzaj skrzatów
srale (Zagłębie Dąbrowskie, Kraków) - diaboliczne demony
uto\
samiajÄ…ce wiry powietrzne
stichije (Bułgaria) - \
eńskie demony \
yjące w głębiach rzek i jezior,
duszące ludzi. Potrafią łapać i oplątywać swoimi długimi włosami.
stolemy (Kaszuby) - wielkoludy, po których pozostałością są wielkie
głazy pośrodku pól (którymi to głazami rzucały przewa\
nie w ramach
współzawodnictwa)
stradcze (poj. stradcza lub stradczÄ™) - demony rekrutujÄ…ce siÄ™ z dzieci
zmarłych przed chrztem, ich głównym celem egzystencji jest
doprowadzenie do swego chrztu, o co potrafią prosić grzecznie, w
postaci aniołka, ale rozdra\
nione mogą się objawiać "w kształcie
potwornych i straszliwych widziadeł"
strzygi - 1. nocne, \
eńskie demony duszące ludzi i \
ywiÄ…ce siÄ™ ich
krwią; potrafią zmieniać się w sowę lub czarnego ptaka, zbli\
one do
upiorów; 2. demony niszczące ubrania poprzez ich cięcie lub gryzienie
Strzygonie - męskie strzygi bądz
upiory; czasami te\
pozbawione cech
wampirycznych istoty roznoszÄ…ce zarazÄ™;
sybiele inaczej mamuny;
swisty (Kaszuby) - demony atmosferyczne lubiące ciepłe kominy
domostw, jak trafiają na zimny to ze złości wywołują wichury
szalince (Kaszuby) - demony gwałtownych wichur
Szporychy inaczej sporysze
Szrurychy inaczej skrzatki;
świcki - demony bagienne najczęściej mają postać płomyków; zale\
nie
od humoru albo pomagają przejść przez bagna albo mylą drogi, topią i
parzÄ…
Świeczniki inaczej świcki
topce inaczej utopce
topielice - \
eńskie utopce
topilniki inaczej utopce
ubohenki inaczej mamuny;
ubo\
ęta inaczej domowe;
upiory (lub upirz, upir etc), ludzie o\
ywający po śmierci i snujący się po
nocach; straszÄ…, duszÄ… ludzi, pijÄ… ich krew;
utopce - półdemony wodne najczęściej wywodzące się z ludzi którzy
utonęli; jego głównym zajęciem jest topienie pływających
wampiry inaczej upiory,
wÄ…pierze - wampiry, patrz te\
upiory
wieszcze - półdemony zbli\
one do upiorów; włazi na kościelną
dzwonnicę, dzwoni i wykrzykuje imiona, a kto usłyszy swoje ten
umiera
Wieszczyce inaczej rodzanice, czasem czczone jako boginki
wilkołaki - ludzie zmienieni, lub potrafiący się zmieniać w wilki lub
istoty do nich zbli\
one;
wiły - trzydzieści demonów zbli\
onych do rusałek;
wirniki, utopce - zwiÄ…zane z wirami wodnymi
wodniki inaczej utopce
wupary - białoruskie wampiry; ich cechą charakterystyczną jest to, \
e
wysysają krew przy pomocy języka-\
ądła wbijanego w klatkę piersiową
wypiory - inaczej upiory
Zagorkinie - wiły górskie
zmory - demony duszÄ…ce ludzi w czasie snu, czasem pijÄ…ce ich krew; sÄ…
te\
zmory zwierzęce - prześladujące konie lub bydło
\
mije (smoki) - demony chmur, wylegujÄ… siÄ™ na nich odbierajÄ…c moc
słońcu. W póz
niejszych czasach u\
ywane do dz
wigania chmur przez
płanetników
\
ytniczki inaczej południce