Badania archeologiczno-architektoniczne w
Chwarszczanach
raport z 18 lipca 2005
ryc. 1
No i zaczęło się. 18 lipca br. ruszyły prace wykopaliskowe przy kaplicy templariuszy i joannitów w
Chwarszczanach (ryc.1).
Stanowią one część większego programu, którego celem jest między innymi poznanie dziejów
templariuszy na ziemiach polskich. Początek badań sięga 1999 roku i związany jest z pionierskimi pracami
archeologicznymi, na terenie dawnej komandorii rycerzy świątyni, przy kaplicy w Rurce koło Chojny.
Rok 2004 był niewątpliwie przełomowym w badaniach nad dziejami zakonu templariuszy na ziemiach
polskich. Przy wsparciu finansowym Instytutu Badań Historycznych i Krajoznawczych z Konina, wydawcy
"Gazety Rycerskiej" i "Odkrywcy", rozpoczęto realizację "Projektu Chwarszczany" dotyczącego badań
najważniejszego ośrodka templariuszy w Europie Środkowo-Wschodniej - siedziby preceptora w
Chwarszczanach. Inicjatywie sprzyjała atmosfera zainteresowania dziejami zakonu, co odzwierciedlały
ukazujące się w tym okresie publikacje prasowe i książkowe, jak również wystawa poświęcona tej
problematyce zorganizowana przez Muzeum Okręgowe w Toruniu. Znaczną rolę w tym względzie miało
przekazanie przez media informacji o odnalezieniu w archiwach watykańskich dokumentu
uniewinniającego templariuszy.
ryc. 2
Celem "Projektu" jest przede wszystkim ratowanie pozostałości komandorii chwarszczańskiej, odtworzenie
jej zasięgu i charakteru zabudowy, popularyzowanie wizerunku kaplicy zakonnej i znajdujących się w jej
wnętrzu średniowiecznych malowideł, których fundatorami byli następcy templariuszy - joannici.
Niezwykle ważnym jest także upowszechnianie wiedzy o siedzibach zakonu na ziemiach polskich. W
oparciu o dotychczasowe wyniki podjęto już pierwsze próby rekonstrukcji układów przestrzennych siedzib
zakonnych w Rurce i Chwarszczanach.
1
ryc. 3
Konsekwentnie realizowany program badawczy dotyczący komandorii w Rurce, doprowadził do
odsłonięcia pozostałości długo poszukiwanego dworu klasztornego templariuszy, co jest odkryciem
wyjątkowym jeśli chodzi o obszar Europy Środkowo-Wschodniej. Po raz pierwszy publikujemy fotografie
tych znalezisk (ryc. 2, 3, 4). Wstępną rekonstrukcję komandorii rureckiej zamieszczono w National
Geographic Polska (nr 12, 2004 rok).
ryc. 4
Odkrycia dokonane latem 2004 roku, w piwnicach domu stojącego opodal kaplicy w Chwarszczanach,
wraz z wynikami badań archeologicznych, pozwoliły na podjęcie próby rekonstrukcji zabudowy
komandorii chwarszczańskiej. Wszelkie wątpliwości w tym względzie winny wyjaśnić tegoroczne prace
archeologiczno-architektoniczne. Rysunek komandorii przedstawiamy w zamieszczonym na stronie
folderze - Projekt Chwarszczany. Sezon 2005
Zakończenie drugiego sezonu badań w Chwarszczanach planowane jest na koniec września. Wykopaliska
są prowadzone na obszarze po zachodniej stronie kaplicy; planowane jest założenie 5 wykopów
archeologicznych (patrz plan sytuacyjny w folderze). Najważniejszym celem jest odnalezienie śladów
zabudowy klasztornej, a ściślej lokalizacji budynku mieszkalnego - tzw. wielkiej sali. W oparciu o
wcześniejsze obserwacje można sądzić, że jej pozostałości kryją piwnice stojącego opodal kaplicy domu.
Wykop nr VII wytyczono kilkadziesiąt metrów na zachód od kaplicy u podnóża stoku wyniesienia
opadającego w kierunku rzeki Myśli. W miejscu tym poszukiwane są relikty domniemanej przeprawy i
przystani rzecznej. Kolejny wykop dotyczący tych poszukiwań wytyczony będzie dalej w kierunku
zachodnim (plan sytuacyjny - wykop nr XI). Badania te związane są z zagadnieniem dotyczącym
średniowiecznego układu dróg i znaczenia komandorii na ówczesnym szlaku komunikacyjnym. W
wymienionych miejscach spodziewamy się także odsłonić pozostałości pradziejowej osady, na której ślady
natrafiliśmy w ubiegłym roku (odkrycia opisane w archiwalnych artykułach znajdujących się na stronie).
Wykop nr VIII wytyczono przy ścianie zewnętrznej domu stojącego na południowy zachód od kaplicy.
Tam należy poszukiwać wielkiej sali templariuszy. Już pierwszy dzień przyniósł odkrycie fundamentu,
znacznie starszego od stojącego na nim budynku (!). W przyszłym tygodniu rozpoczną się prace w piwnicy
tego domu (plan sytuacyjny wykop nr IX). Zachowały się tam fragmenty granitowych, średniowiecznych
ścian (?!). Prace będą transmitowane on-line.
Badania prowadzone w wykopie X (plan) mają wyjaśnić kwestię układu przestrzennego nieistniejącej,
starszej kaplicy romańskiej, z której zachował się fragment granitowej ściany zachodniej z portalem, jak
2
również tajemniczego muru usytuowanego na zachód od kaplicy, który odsłonięto rok temu (ryc. 5).
ryc. 5
Templariusze założyli na obszarze związanym historycznie z ziemiami polskimi około dziesięciu
komandorii (ryc. 6). Do najstarszych należały dwa ośrodki zakonne umiejscowione na terenie pogranicza
brandenbursko-wielkopolsko-pomorskiego w Rurce i Chwarszczanach. Dzieje obu dworów klasztornych
(w dokumentach określanych łacińskim słowem curia) łączy historia templariusza - Bernarda von
Everstein, który najpierw był komandorem w Rurce, a następnie został komandorem i preceptorem
(przełożonym prowincji) w Chwarszczanach. Pod koniec XIII wieku Chwarszczany pełniły funkcję
głównego ośrodka zakonu na terenie Europy Środkowo-Wschodniej.
ryc. 6
Opis:
1. - komandorie zlokalizowane, z zachowanymi reliktami zabudowy,
2. - komandorie o nieznanej bliżej lokalizacji,
3. - miejsca domniemanych komandorii,
4. - mazowieckie posiadłości - wsie zakonu o nieustalonym statusie
Więcej informacji o badaniach komandorii w Rurce i Chwarszczanach i dziejach rodziny von Everstein
zawiera artykuł "Dwie komandorie - tajemnice preceptora Bernarda" jaki ukazał się w ostatnim wydaniu
"Gazety Rycerskiej". C.d.n.
kierujący "Projektem Chwarszczany"
dr Przemysław Kołosowski
3
Benefaktorem wykopalisk w Chwarszczanach jest Instytut Badań Historycznych i Krajoznawczych -
wydawca "Gazety Rycerskiej"
4