15
Studia Judaica 7: 2004 nr 1(13) s. 15-22
Piotr Briks
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
BETSAIDA W BIBLII
I W NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH
Betsaida jest jednym z najczęściej wzmiankowanych miast w Nowym
Testamencie. To stąd pochodziło co najmniej trzech apostołów, to w samej
Betsaidzie, albo w jej najbliższym sąsiedztwie, rozegrało się wiele wyda-
rzeń opisywanych w Ewangeliach. Nie wykluczone również, że stąd pocho-
dziła matka jednego z synów Dawida  Absaloma, a on sam skrywał się
tu przez trzy lata przed gniewem swojego ojca. Mimo roli, jaką odegrało
to miasto w historii biblijnej, dyskusja nad jego lokalizacją trwa do dnia
dzisiejszego.
1. LOKALIZACJA
Na podstawie danych zawartych w Biblii stwierdzić możemy jedynie,
że miasto to leżało gdzieś niedaleko Jeziora Galilejskiego i w różnych okre-
sach historii Izraela odgrywało znaczącą rolę w tej okolicy. Pewną wska-
zówką dotyczącą położenia Betsaidy stanowi także sama jej nazwa  ozna-
czająca  Dom rybaka . Osiedla rybackie, ze względów oczywistych,
musiało być położone nad brzegiem jeziora. Jeszcze w czasach Nowego
Testamentu Betsaida leżała, jeśli nie bezpośrednio nad jeziorem, to w jego
bezpośrednim pobliżu.
Wydaje się bardzo dziwne, że tak znaczące miejsce zginęło w mrokach
niepamięci. W ciągu wieków pojawiają się wprawdzie nieliczne wzmian-
ki o jej lokalizacji, ale po pierwsze były one bardzo nieścisłe, po drugie
sprzeczne ze sobą. Wydaje się, że ich autorzy zapisywali raczej swoje przy-
puszczenia niż sprawdzone informacje. Jakkolwiek by było w każdym
poszczególnym przypadku, faktem pozostanie, że stuprocentowej pewno-
16
PIOTR BRIKS
ści co do położenia tego miasta nie ma nawet obecnie. Ostatnie godne za-
ufania wzmianki na temat Betsaidy znajdujemy u pisarzy okresu rzymskie-
go. Józef Flawiusz donosi, że Herod Filip nadał jej rzymskie prawa miej-
skie, a równocześnie przemianował na Julias (od imienia żony cesarza
Augusta  ok. 30 roku n.e.), tam też, cztery lata póz
niej, zostaje pochowa-
ny (a fakt ten świadczy o wyjątkowym znaczeniu Betsaidy w I wieku po
Chr.) Józef Flawiusz pisze również o znaczącej roli, jaką miejscowość ta
miała odegrać na samym początku pierwszego powstania żydowskiego (67
rok n.e.).1 Wkrótce potem ślad po Betsaidzie ginie w mrokach niepamięci.
W IV wieku po Chr., kiedy chrześcijaństwo wychodzi z ukrycia, rozpoczy-
na się poszukiwanie miejsc związanych z wydarzeniami opisanymi w
ewangeliach. Większość biblijnych wydarzeń zostaje zlokalizowana, a na
ich miejscach powstają mniejsze lub większe kaplice i sanktuaria. Próby
jednoznacznego zlokalizowania Betsaidy pozostają jednak daremne.
Póz
niejsze, średniowieczne wzmianki możemy traktować już jedynie
jako poszlaki. Przybywający w tym czasie do Ziemi Świętej pielgrzymi
pozostawiają wprawdzie relacje, w których wzmiankowana jest także Bet-
saida, ale brak im precyzji, jednoznaczności i konsekwencji. W sumie
w posiadaniu badaczy znajduje się obecnie 27 tekstów i niemal tyleż samo
teorii dotyczących lokalizacji tego miasta.2
Na szczęście, od ponad dwudziestu lat, nie musimy opierać się wyłącz-
nie na spekulacjach. Na początku lat osiemdziesiątych niemiecki benedyk-
tyn o. Bargil Pixner rozpoczął poszukiwania, a w 1985 roku opublikował
pierwsze ich wyniki.3 Według jego badań biblijna Betsaida to leżące ok. 2-
3 km na północy od Jeziora Galilejskiego wzniesienie, znane jako et-Tell
(czyli dosłownie: wzniesienie, wzgórze). Zagadkę, dlaczego wioska rybac-
ka i port znajdują się w tak znacznej odległości od brzegu jeziora, pomo-
1
Józef Fl awi usz, Dawne dzieje Izraela, tłum. Z. Kubi ak, J. Radoż y ń ski,
Warszawa 1997, 18,2,11; 18,4,6 oraz tenże, Wojna żydowska, tłum. J. Radoż y ń s k i, Po-
znań 1984, 2,9,1; 3,3,5; 3,10,7; 4,8,2.
2
Obecnie pod uwagę bierze się dwie spośród nich: pierwsza lokalizuje biblijną Bet-
saidę jako dzisiejsze El-Araj, maleńką osadę położoną nad samym brzegiem J. Galilejskiego,
druga to et-Tell. Lokalizację tę omawiam krótko w dalszej części artykułu. Obszerny
i wyczerpujący obecny stan dysputy artykuł m.in. na temat lokalizacji Betsaidy patrz:
P. Nowogórski, Miejsce Betsaidy w historii. Starożytna Palestyna w badaniach polskich,
red. I. Skupi ń ka-Lł vset, P. Nowogórski, A
ódz
2003, 129-136.
3
B. Pixner, Searching for the New Testament Site of Bethsaida,  Biblical Archaeolo-
gist 48/4: 1985, s. 207 216. Należy jednak wspomnieć, że jako pierwszy nowożytny uczo-
ny już w r. 1839 identyfikuje et-Tell jako biblijną Betsaidę Edward Robinson.
17
BETSAIDA W BIBLII I NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH
gły rozwiązać badania geologiczne tego terenu. Przed dwoma tysiącami lat
linia brzegowa Jeziora Galilejskiego sięgała aż pod samo miasto. Cofnięcie
się wód jeziora spowodowała aktywność sejsmiczna terenu oraz przede
wszystkim muł i piasek naniesiony przez gwałtownie spływający ze stoków
gór Hermonu Jordan. Systematyczne badania w et-Tell zapoczątkował
w 1987 roku dr Rami Arav. Pierwsze próby przyniosły bardzo obiecujące wy-
niki. Władze Izraela oficjalnie uznały et-Tell jako stanowisko archeologicz-
ne Betsaida, co otworzyło drogę do dalszych badań archeologicznych. Od
tego też czasu rozpoczęły się prace na tym terenie pod egidą rządu Izraela
oraz przy współpracy kilkunastu uniwersytetów z całego świata (między in-
nymi także Instytutu Archeologii Uniwersytetu A
ódzkiego).
2. BETSAIDA W STARYM TESTAMENCIE
Na podstawie dotychczasowych badań możemy stwierdzić, że miasto
to było zamieszkałe w okresie wczesnego brązu (ok. roku 3000 p.n.e.). Już
w tamtym okresie musiało spełniać rolę jednego z najistotniejszych węzłów
komunikacyjnych w tym regionie. Położenie było wręcz wymarzone. Nad
brzegiem jeziora, w miejscu przecinania się szlaków handlowych biegną-
cych między Azją Mniejszą i Mezopotamią a Egiptem, no i oczywiście
miejscowymi królestwami kananejskimi. Układy polityczne się zmienia-
ły, ale szlaki handlowe pozostawały niemal niezeminne, co dawało Betsa-
idzie znaczne przychody a wraz z nimi rolę jednego z lokalnych liderów.
W X w. p.n.e., kiedy na południu kształtowało się królestwo Izraela, tereny
te zamieszkiwali Geszuryci, a Betsaida była jednym z ich najważniejszych,
jeśli nie najważniejszym miastem. Być może właśnie stąd pochodziła jed-
na z żon króla Dawida, matka Absaloma.4 Jeśli prawda, to tu właśnie ucieka
Absalom po zemście, jakiej dokonał na swoim przyrodnim bracie Amno-
nie. Historię tę opisuje 2 Księga Samuela. Zadurzony w swojej przyrod-
niej siostrze Amnon, podstępnie zwabia ją do swojej sypialni, a następnie
gwałci i wyrzuca na ulicę. Absalom, rodzony brat Tamar, mimo że nie re-
aguje natychmiast, po pewnym czasie, widząc brak jakiejkolwiek reakcji
ze strony króla, zabija gwałciciela swojej siostry. Dopiero ten fakt wywo-
łuje wściekłość Dawida. Absalom ucieka do kraju pochodzenia swojej
matki, czyli właśnie nad Jezioro Galilejskie, gdzie przebywa przez trzy lata,
4
Maaka  córka Talmaja, króla Geszur (2Sm 3,3).
18
PIOTR BRIKS
aż do momentu, kiedy przekonany przez swojego generała Joaba Dawid,
obiecuje wyrozumiałość dla zabójcy swojego syna. Nie kończy to jednak
konfliktu między ojcem a synem. Po niedługim czasie Absalom wywołuje
bunt przeciw Dawidowi, który musi uciekać z Jerozolimy. Mimo tak po-
plątanych relacji ojca z synem, na wiadomość o śmierci Absaloma w wal-
ce z wojskami broniącymi praw Dawida do tronu, król wpada w rozpacz.
Pobyt Absaloma w kraju Geszur to jedyna wzmianka, którą możemy wią-
zać z Betasidą w Starym Testamencie. Około 200 lat po tych wydarzeniach
Betsaida zostaje kompletnie zniszczona przez wojska asyryjskiego króla
Tiglatpilesara III w roku 732 p.n.e. Miasto to, jak wiemy z notatek Józefa
Flawiusza, powraca do swojej uprzedniej wspaniałości za panowania kró-
la Heroda Filipa (4 r. p.n.e. do 34 r. n.e.). Jest to równocześnie czas wyda-
rzeń opisywanych w Nowym Testamencie, gdzie Betsaida pojawia się wy-
jątkowo często.
3. BETSAIDA W NOWYM TESTAMENCIE
Po pierwsze  Betsaida wskazywana jest jako miejsce urodzin trzech
spośród apostołów: Andrzeja, Piotra i Filipa  J 1,44 i 12,21.5 Po drugie
 właśnie w pobliżu Betsaidy A
ukasz umiejscawia cudowne rozmnożenie
chleba i ryb  A
k 9,10n.6 Po trzecie według Marka już w samym mieście
miał się wydarzyć jeden z cudów Jezusa  a mianowicie przywrócenie
wzroku niewidomemu. Mk 8,22-26 tak opisuje to wydarzenie:
22
Potem przyszli do Betsaidy. Tam przyprowadzili Mu niewidomego
i prosili, żeby się go dotknął. 23 On ujął niewidomego za rękę i wyprowa-
dził go poza wieś. Zwilżył mu oczy śliną, położył na niego ręce i zapytał:
�Czy widzisz co? 24 A gdy przejrzał, powiedział: �Widzę ludzi, bo gdy
chodzą, dostrzegam ich niby drzewa. 25 Potem znowu położył ręce na jego
oczy. I przejrzał on zupełnie, i został uzdrowiony; wszystko widział teraz
jasno i wyraz
nie. 26 Jezus odesłał go do domu ze słowami: �Tylko do wsi nie
wstępuj!.
Obok Kafarnaum i Korozain, Betsaida zasłużyła sobie na niezwykle
ostry wyrzut ze strony Jezusa (wg Mt 11,20-24):
5
O pochodzeniu tych apostołów właśnie z Betsaidy wspominają także teksty apokry-
ficznych Ewangelii Hebrajczyków oraz Ebionitów.
6
Inni Ewangeliści mówiąc o tym cudzie lokalizują go bardziej ogólnie pisząc o miej-
scu pustynnym, czy osobnym (co prawdopodobnie w zamyśle autorów myślących po he-
brajsku na jedno wychodzi). Patrz: Mt 14,13-21; 15,32,39; Mk 6,34-44; 8,1-9; J 6,1-15.
19
BETSAIDA W BIBLII I NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH
20
Wtedy począł czynić wyrzuty miastom, w których najwięcej Jego
cudów się dokonało, że się nie nawróciły. 21 �Biada tobie, Korozain! Bia-
da tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was
się dokonały, już dawno w worze i w popiele by się nawróciły. 22 Toteż po-
wiadam wam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam. 23 A ty,
Kafarnaum, czy aż do nieba masz być wyniesione? Aż do Otchłani zejdziesz.
Bo gdyby w Sodomie działy się cuda, które się w tobie dokonały, została-
by aż do dnia dzisiejszego. 24 Toteż powiadam wam: Ziemi sodomskiej lżej
będzie w dzień sądu niż tobie.
Mateusz umiejscawia to przekleństwo w kontekście przemowy Jezu-
sa do tłumów po rozmowie z wysłańcami Jana Chrzciciela. A całą mowę
kończy błogosławieństwem prostaczków, którym Ojciec zechciał objawić
rzeczy zakryte przed mądrymi i roztropnymi oraz słowami pokrzepienia dla
wszystkich zmęczonych i utrudzonych (Mt 11,25-30)
Podobny tekst klątwy rzuconej m.in. na Betsaidę znajdujemy w Ewan-
gelii wg św. A
ukasza (10,13n):
Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze
i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, już dawno by się na-
wróciły, siedząc w worze pokutnym i w popiele. Toteż Tyrowi i Sydonowi
lżej będzie na sądzie niżeli wam.
Uzupełnieniem tej wypowiedzi Jezusa jest w odróżnieniu od Mateusza
historia wysłania 72 uczniów oraz przekleństwa dla miast, które nie przyj-
mą zwiastunów Ewangelii (A
k 10,1-16). W obu jednak wypadkach zarzut
stawiany Betsaidzie jest taki sam  mimo licznych dokonanych w niej cu-
dów  nie nawróciła się.7
4. BADANIA ARCHEOLOGICZNE W BETSAIDZIE
Do tej pory odkryto i uporządkowano dwa kompleksy zabudowań: tzw.
Dom Rybaka i Dom Wytwórcy (lub Sprzedawcy) Wina. Identyfikacje pierw-
szego oparto na znalezionych w nim ciężarkach do sieci i igły, prawdopodob-
nie do plecenia sieci, w drugim wypadku na znalezionych w pomieszczeniach
piwnicznych czterech kompletnych amforach do wina. W Domu Handlarza
Win znaleziono także wiele innych wartościowych przedmiotów.
7
Więcej na temat biblijnego kontekstu Betsaidy patrz: M. Appold, The Might Works
of Betsaida: Witness of the New Testament and Related Traditions, w: R. Arav, R. Freund
(eds.) Betsaida I. A City by the North Sea of Galilee, t. I, Kirksville, Missouri 1995, s. 229-
242; H.-W. K u h n, Bethsaida in the Gospels, tamże, s. 243-254.
20
PIOTR BRIKS
Imponująco prezentuje się też częściowo już odkryta wschodnia bra-
ma miejska. Stanowi ona część murów miejskich z okresu żelaza, czyli
właśnie mniej więcej okresu, w jakim rozegrała się historia Absaloma.
Pozostałości po bramie zachowały się stosunkowo dobrze i nawet bez re-
konstrukcji dają wyśmienite wyobrażenie o wyglądzie bramy miejskiej
z tamtego czasu.
Interesująco zapowiada się także fragment wykopalisk prowadzonych
m.in. przez polskich archeologów pod egidą Uniwersytetu A
ódzkiego.
Badają oni ruiny kompleksu świątynnego lub synagogalnego  w zależności
od proponowanych hipotez. Ostateczna identyfikacja obiektu (o ile będzie
w ogóle kiedykolwiek możliwa) wymaga jednak jeszcze wielu szczegóło-
wych badań i analiz.
5. PRACE WYKOPALISKOWE W SEZONIE 2003
Poważne napięcia polityczne w rejonie nie ułatwiają badaczom prac
wykopaliskowych.8 Największą przeszkodą jest brak chętnych do przyjazdu
w tak zapalny region świata. Projekt Betsaida od początku oparty było na
wolontariacie. Z zaangażowanych w nim uniwersytetów przyjeżdżały grupy
studentów i pasjonatów, aby przez parę tygodni popróbować swoich sił
w archeologii. Musieli oni być jednak gotowi poświęcić nie tylko swój czas
i siły, ale także opłacić swój przyjazd i pobyt w pobliskim kibucu. Obawy
związane z zamachami terrorystycznymi silnie zredukowały liczbę zapa-
leńców gotowych do tego wszystkiego zaryzykować także swoje zdrowie
czy życie. W sezonie 2003 mimo wszystko znalazło się takich aż 27 osób.
Z taką grupą można było pracować jedynie przez 18 dni.9
Prace tej grupy koncentrowały się wokół bardzo ciekawie zapowia-
dającego się kompleksu bramy wschodniej miasta (rejon A). Celem było
kontynuowanie prac wokół południowo-wschodniego bastionu bramy.
W ich wyniku udało się ustalić, że stanowił on pierwotną część fortyfika-
cji miejskich od samego ich początku, a zniszczony podczas oblężenia mia-
sta w 732 roku p.n.e. już nigdy nie został odbudowany.
8
W tym miejscu warto przypomnieć, że teren wykopalisk leży w strefie terytoriów
okupowanych i według prawa międzynarodowego należy do Syrii.
9
Pod kierownictwem dr. Ramiego Arav (University of Nebraska at Omaha) udział
wzieli pracownicy, studenci i wolontariusze z następujących uniwersytetów: Creighton
University, Drew University, Hartford University, Drake University, University of Nebra-
ska at Omaha (wszystkie USA), University of Munich (Niemcy).
21
BETSAIDA W BIBLII I NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH
Drugi region badań stanowił locus 1525  czyli fragment murów miej-
skich z epoki żelaza i okresu rzymskiego. Celem prowadzonych tam prac
było ustalenie przebiegu linii murów w czasach po najez
dzie Tiglatpilesa-
ra. Odkryty fragment murów grubości 1,5 m stanowi najprawdopodobniej
fragment fortyfikacji z czasów Heroda Filipa (pierwsza połowa I w. n.e.).
Inne odcinki podobnego muru odkrywane były już w przeszłości.10 Najpraw-
dopodobniej mur ten runął w wyniku silnego trzęsienia ziemi w III w. n.e.
Ceramika znaleziona w tym locusie (1525) pochodzi z epoki żelaza
oraz z I i II w. n.e. Odnaleziono m.in.: rzymskie garnki oraz inne naczynia
do gotowania  charakterystyczne dla pierwszej połowy I w. n.e.  używane
więc prawdopodobnie przez mieszkańców miasta rozbudowanego przez
Heroda Filipa, a także w czasach działalności na tych terenach Jezusa. Poza
tym znaleziono czarki w stylu galilejskim, szkło rzymskie z końca I i po-
czątku II w. n.e.
Wcześniejsze wykopaliska dowiodły, że bastion miał także połącze-
nie z zewnętrzną bramą miejską (odległość 15 m).11 A
ączący je mur wy-
znaczał granice dziedzińca wewnętrznego pomiędzy bramami wewnętrz-
ną i zewnętrzną (stratum 6). W ubiegłym sezonie kontynuowano prace
odkrywcze w trzech locusach (1508, 1526 i 1527). Dwa pierwsze zawie-
rały przemieszane fragmenty ceramiki z epoki żelaza i okresu rzymskiego.
W locusie trzecim odnaleziono fragmenty schodów prowadzących praw-
dopodobnie do z
ródła znajdującego się u podnóża wzniesienia, na którym
usytuowane było miasto, w odległości ok. 50 m na południowy-wschód od
bramy miejskiej. Między innymi ten właśnie locus będzie celem badań te-
gorocznych wykopalisk. Jednym z ciekawszych odkryć w tym locusie jest
bez wątpienia wbudowane w mur ok. 25 cm szerokości siedzisko  ława,
na której według Biblii zasiadali starsi miasta (por. Prz 31,23 i in.). W lo-
cusie tym znaleziono także fragmenty ceramiki filistyńskiej, świadczącej
o tym, że poziom 6 należy datować nie póz
niej niż na X w. p.n.e.
Locus 1528 znajduje się w jednym z pomieszczeń bramy. Prace w tym
miejscu rozpoczęły się już w poprzednim sezonie od rozpoznania terenu
przy użyciu urządzeń radarowych do badań podziemnych. Wskazały one
na możliwość istnienia w tym miejscu ciągu muru ok. 2 m pod zachowaną
posadzką. Przeprowadzone w ubiegłym roku próby odsłoniły dwie dalsze
10
Najdłuższy z nich odkryty został w 1994 na linii murów z epoki żelaza w obsza-
rze A, locusy K 58 i 59.
11
Fragmenty odnaleziono w locusie O 54 i 56 i oznaczono jako W855.
22
PIOTR BRIKS
warstwy posadzek sięgające okresu żelaza II (nie póz
niej niż połowa X w.
p.n.e.).
W locusach 1529-35 (na zachód od bramy miejskiej z epoki żelaza)
badano rzymski poziom osiedlenia. Oprócz dość skąpych pozostałości za-
budowań, znaleziono pare obiektów z metalu, dzwonek z brązu, bazalto-
wy kamień do mielenia (in situ, loc. 1532), fragmenty ceramiki, szkła
i monety. Wszystkie te znaleziska należy datować na okres od I do III w. n.e.
W sumie w sektorze A odnaleziono dziesięć monet: srebrną tetradrach-
mę z Antiochii z czasu panowania Filipa Starszego (244-249 n.e.) i 9 brą-
zowych. Dwie spośród nich zostały datowane na koniec I w. i początek II w.
n.e., wszystkie pozostałe na III w. n.e. Pośród nich znajduje się także rzadka
moneta z okresu panowania cesarza Gordiana III (238-244) wybita w Ty-
rze. Wszystkie te monety wskazują na związki Betsaidy z mennicami na
północ i północny zachód, czyli Arabią i jej stolicą w Bostrze lub
z Antiochią.
ZAKOC
CZENIE
Betsaida stanowi miejsce dla badaczy niezwykle cenne. Jest to chy-
ba jedyne miejsce biblijne zachowane w niezmienionym stanie od mniej
więcej I wieku po Chr. Wszystkie inne miasta znane nam z opisów ewan-
gelicznych zostały w póz
niejszych wiekach przebudowane lub zabudowa-
ne. W większości z nich pozostałości z okresu życia i działalności Jezusa
czy apostołów kryją się pod licznymi warstwami z póz
nego okresu rzym-
skiego, bizantyjskiego, osiedli arabskich, potem nierzadko zabudowań
krzyżowych, czy znowu budynków mameluckich, ottomańskich i nowożyt-
nych. W Betsaidzie możemy spacerować wśród uliczek i ruin zabudowań,
które były bezpośrednimi świadkami wydarzeń związanych z Piotrem,
Andrzejem, Filipem i oczywiście Jezusem. Mimo że będzie potrzeba jesz-
cze wielu wielu lat i ogromnego nakładu pracy, aby z zawalonego bazal-
towymi kamieniami wzgórza wyłonił się rozpoznawalny dla każdego
kształt starożytnego miasta, jednak już teraz miejsce to ujmuje swoim uro-
kiem i pobudza wyobraz
nię. Nie ma w nim jeszcze miejsc zrekonstruowa-
nych, przywróconych do swojej pierwotnej formy, ale każdy kto posiada
choć trochę wyobraz
ni już teraz bez trudu może dostrzec w niej zarysy
murów miejskich, bramy, domów, warsztatów, uliczek i przeżyć przygodę
spotkania z miejscem zniszczonym wprawdzie bezlitosnym zębem czasu,
ale za to autentycznym, zachowanym dla nas przez prawie 2000 lat zary-
sem miasta apostołów i cudów Jezusa.