BÓL I STRACH
Wśród bodźców zewnętrznych działających na organizm zwierzęcy znajdują się czynniki powodujące uszkodzenia tkanek, a zwłaszcza skóry. Dzielą się na:
Mechaniczne [skaleczenia, otarcia, podrapania]
Termiczne [oparzenia, odmrożenia, poparzenia chemiczne]
Różnego rodzaju urazy których skutkiem są złamania kości, zwichnięcia stawów, naderwanie więzadeł i ścięgien]
Bodźce te są źródłem sygnałów informujących układ nerwowy o zaistnieniu zagrożenia dla całego organizmu lub jego części i dlatego zostały nazwane bodźcami nocyceptywnymi. Działają one na wolne zakończenia włókien:
Mielinowych należących do grupy A8, Aδ
Bezmielinowych należących do grupy C
OUN może w dość dużym zakresie sterować dopływem informacji z nocyceptorów i tym samym regulować intensywność odczuwania bólu. Służą do tego trzy systemy funkcjonalne:
Układ bramkujący [zlokalizowany w rogach tylnych rdzenia kręgowego]
Część układu limbicznego sterująca popędami awersyjnymi.
Ośrodkowy system hamujący ból.
1.OŚRODKI CZUCIA BÓLU
Ośrodki czucia bólu znajdują się w:
Jądrach środkowej części wzgórza [główną rolę w odczuwaniu bólu odgrywa jądro siatkowate i śródblaszkowe wzgórza oraz blaszka czworacza]. Ośrodki wzgórzowe bólu mają liczne połączenia z przyśrodkową częścią podwzgórza, hipokampem, przegrodą, zakrętem obręczy oraz korą przedczołową. Struktury te kierują jednak także reakcjami strachu i agresją, dlatego ustalenie ich roli w mechanizmie bólu jest trudne.
Tworze siatkowatym śródmózgowia.
2. OŚRODKOWY SYSTEM PRZECIWBÓLOWY
Do ośrodkowego systemu hamującego ból należą struktury o serotonergicznym charakterze transmisji danych tj:
Jądra szwu
Istota szara śródmózgowia
Przegroda
Pole przedwzrokowe
W wyniku drażnienia tych struktur obserwuje się u zwierząt zmniejszenie wrażliwości na ból, którą mierzy się określając czas od zadziałania bodźca [zwykle termicznego] do wystąpienia reakcji np. cofnięcia podrażnionej części ciała lub lizania kończyny. Wydłużenie tego czasu w porównaniu z warunkami kontrolnymi świadczy o obniżaniu wrażliwości, skrócenie zaś o nadwrażliwości na ból.
Przeciwbólowe działanie drażnienia niektórych obszarów mózgu znalazło praktyczne zastosowanie w leczeniu bólu. U chorych z silnymi zespołami bólowymi wymagającymi stosowania wzrastających dawek morfiny, implantuje się elektrody do ośrodkowego systemu przeciwbólowego w celu drażnienia go według zaprogramowanego schematu czasowego za pomocą miniaturowego stymulatora wszczepionego pod skórę. Efekt przeciwbólowy utrzymuje się przez pewien czas po zaprzestaniu drażnienia, co umożliwia stosowanie bodźców wg zasady: minimum drażnienia - maksimum efektu.
3. PRZEKAŹNICTWO SYNAPTYCZNE W OŚRODKACH STERUJĄCYCH BÓLEM
W ośrodkach limbicznych do których docierają impulsy bólowe rolę mediatorów pełnią noradrenalina i acetylocholina.
W systemie przeciwbólowym dominują neurony zawierające serotoninę.
Endogenne substancje związane z odczuwaniem bólu to: leu-enkefalina, met-enkefalina [powstające w mózgu] i beta-endorfina [produkowana w podwzgórzu i przysadce] . Wykryto je dzięki badaniom nad działaniem morfiny na organizmy żywe. Dziwne było, że w organizmie zwierząt znajdują się receptory specyficzne dla morfiny - związku egzogennego. Jedynym wytłumaczeniem był fakt, że w organizmie muszą być wytwarzane związki o budowie bardzo przypominającej morfinę. Powinowactwo endogennych peptydów i morfiny do tych samych receptorów opioidowych stworzyło przesłanki dla teorii próbującej wyjaśnić mechanizm powstawania morfinizmu. Teoria ta utrzymuje, że morfina łatwiej łączy się z receptorami opioidowymi niż endogenne peptydy, a podawana przez dłuższy czas obniża wrażliwość tych receptorów zarówno na naturalne związki [stają się one nieskuteczne] jak i następne dawki morfiny, które dla wywołania poprzedniego efektu przeciwbólowego muszą być stopniowo zwiększane.
Zwiększone ilości beta-endorfiny są wytwarzane podczas sytuacji stresowych [powoduje to obniżenie wrażliwości bólowej u zwierząt i zmniejszenie odczuwania bólu u ludzi].
Enkefaliny powodują, że ośrodkowy system przeciwbólowy zawsze znajduje się w stanie pewnego napięcia czynnościowego, co sprawia, że przekazywanie impulsów czucia bólu w synapsach rdzenia kręgowego jest stale nieco przytłumione.
4. BÓL JAKO POPĘD
Ból jest nie tylko zjawiskiem subiektywnym, lecz stanem organizmu dostępnym do badań za pomocą metod obiektywnych. Stan ten charakteryzuje się
Zmianami wegetatywnymi:
Przyspieszeniem czynności serca
Wzrostem ciśnienia tętniczego krwi
Zmianami rytmu oddechowego
Efektami ruchowymi i głosowymi jak:
Pobudzenie ruchowe
Krzyk
Płacz
Specyficzna mimika
Charakterystyczna pozycja ciała zmniejszająca impulsację bólową
Oprócz prostych reakcji jak cofnięcie kończyny, ból może wywoływać ukierunkowane formy zachowania zmierzające do uwolnienia się od bodźców nocyceptywnych, a tym samym spełniać jedno z kryteriów popędu.
Ból jest silnym popędem pierwotnym [wrodzonym] na podstawie którego można wytwarzać u zwierząt laboratoryjnych reakcję ucieczki.
Popęd wtórny [nabyty] związany z bólem powstaje w wyniku kojarzenia z bólem sytuacji towarzyszących działaniu bodźców bólowych [np. strach przed dentystą] i jest nazywany strachem przed bólem lub antycypacją bólu. W warunkach laboratoryjnych wyzwala on wyuczoną formę zachowania [tzw. unikanie] która nie dopuszcza do zadziałania na zwierzę bodźca bólowego. Strach przed bólem powoduje podobne zmiany ruchowe i wegetatywne jak sam ból, a w warunkach naturalnych zwykle nasila te objawy bezpośrednio spowodowane bólem.
5. STRACH
Rodzaje strachu:
Strach przed bólem będący popędem wtórnym w stosunku do popędu pierwotnego - bólu l.
Strach jako popęd wrodzony [pierwotny] np.
Strach przed wodą u kotów
Strach przed obcymi u małych dzieci
U niektórych ludzi obserwuje się strach przed wysokością, samotnością, otwartymi lub zamkniętymi przestrzeniami
W niektórych chorobach psychicznych występują patologiczne stany lękowe w postaci spotęgowanego i trudnego do opanowania uczucia strachu przed czymś nieokreślonym [Fobie lękowe].
Popędem strachu steruje system struktur limbicznych, nazywany „układem kary” [najważniejsze jego części to przyśrodkowa część podwzgórza i korowo-przyśrodkowa część ciała migdałowatego] . Drażnienie tego układu u zwierząt wywołuje reakcję ucieczki , niekiedy też znieruchomienie charakterystyczne dla strachu biernego. Drażniąc „układ kary” można wytwarzać u zwierząt odruchy warunkowe typu obronnego, podobnie jak przy stosowaniu bodźców bólowych.
Strach wyzwala u zwierząt reakcje ruchowe i formy zachowania, dzięki którym zwierzę bądź usuwa się spod działania szkodliwego lub niebezpiecznego czynnika, bądź unika kontaktu z tym czynnikiem.
Gdy strach współdziała z wściekłością, zmierza do unicestwienia źródła niebezpieczeństwa lub skłonienia napastnika do zaniechania ataku.
Rozróżniamy dwa rodzaje strachu:
Czynny [wywołuje ucieczkę lub jak najszybsze usunięcie zagrożonej części ciała z niebezpiecznego miejsca. W stanie strachu nasila się także czujność, co sprawia, że sygnały - zwłaszcza informujące o niebezpieczeństwie - wywołują żywą reakcję stworzenia]. W strachu podwyższa się napięcie układu współczulnego, naczynia krwionośne skóry zwężają się [blednięcie], rozszerzają natomiast tętniczki w mięśniach co poprawia ukrwienie mięśni i zaopatrzenie w substancje odżywcze dzięki czemu organizm jest w stanie wykonać zwiększony wysiłek fizyczny np. podczas ucieczki. Do częstych objawów strachu niekiedy zwierząt, a niekiedy i ludzi należy też oddawanie moczu i kału.
Bierny [ charakteryzuje się znieruchomieniem przypominającym tanatozę]. Znieruchomienie jest typowe dla małych zwierząt w sytuacjach gdy ucieczka nie ma już szans powodzenia lecz bierny strach nie jest obcy większym zwierzętom i człowiekowi [np. paraliżująca trema przed publicznym występem]. W sytuacjach niebezpiecznych [pożar, wypadek drogowy] bierny strach nie tylko uniemożliwia skuteczny ratunek , lecz także może spowodować chwilowe zakłócenie czynności wegetatywnych [omdlenie]. Bezruch może być jednak skuteczny w przypadku zagrożenia ze strony drapieżnika o czym przekonał się pewien angielski podróżnik - Livingstone. Został on napadnięty przez lwa, który potrząsał nim podobnie jak pies potrząsa upolowanym szczurem. W czasie tego niespodziewanego ataku Livingstone popadł w stan całkowitego odrętwienia [tzw. akinezja], w którym nie odczuwał bólu ani strachu. Lew zareagował na nieruchomego człowieka jak na martwą zdobycz: puścił go i oddalił się.