MOTYWACJA I ZACHOWANIA POPĘDOWE

1. TELENOMICZNOŚĆ ZACHOWANIA

• Zachowanie ludzi i zwierząt jest przeważnie ukierunkowane na realizacje określonych działań czyli jest celowe

• W drodze ewolucji mechanizm biologiczny zachowań ukształtował się tak, że służą one np. zachowaniu życia, prokreacji itp. Są one zatem przystosowawcze.

• Ukierunkowanie na cel działania są realizowane w dwojaki sposób:

• Za pomocą odruchów wrodzonych [dziedziczne] działających na poziomie łuku odruchowego czyli w zasadzie bez woli osobnika. Odruchy mogą być:

• Egzogenne [jest tak zazwyczaj] - wywołane bodźcem zewnętrznym

• Interoreceptywne - wywołane bodźcem wewnętrznym np. kichanie, kaszel, wymioty.

• Za pomocą zachowań popędowych [czynności odruchowe, w których większą rolę odgrywa wewnętrzne źródło działania czyli popęd] np. wzbudzenie odpowiednich struktur mózgowych [ośrodka popędu] który wpływa na realizację odruchów.

2. „DEFINICJA” MOTYWACJI

Motywacją (zdaniem Chmurzyńskiego) nazywamy całokształt mechanizmów sterujących zachowaniem popędowym

Czynniki motywacyjne to bodźce uruchamiające popędy.

Problematyka motywacji dotyczy czterech rodzajów zjawisk:

1. stanu fizjologicznego organizmu [pojęcie potrzeby]

2. stanu funkcjonalnego ośrodków mózgowych kierujących zachowaniem popędowym [pojęcie popędu]

3. przejawów behawioralno-fizjologicznych działania tych ośrodków [pojęcie emocji]

4. komponentu psychicznego [pojęcie emocji]

3. ZACHOWANIA POPĘDOWE

• Pobudzenie i zaspokajanie popędów jest źródłem kompleksowego zachowania, zmian wegetatywnych wewnątrz ustroju oraz procesów subiektywnych zwanych emocjami

• Wszystkie te zjawiska przebiegają równocześnie - nazywamy je czynnościami popędowo-emocjonalnymi

4. CO TO JEST POPĘD I POTRZEBA BIOLOGICZNA?

Popęd - wewnętrzne źródło działania osobnika, jest wynikiem pobudzenia pewnych struktur mózgowych, które uruchamiają aktywność organizmu ukierunkowaną na zaspokojenie pewnej potrzeby biologicznej lub usunięcie się z pod działania szkodliwego czynnika.

Za potrzebę biologiczną uważamy fizjologiczny stan organizmu, będący odchyleniem od homeostazy lub optimum życiowego, wynikający z braku lub nadmiaru jakiegoś czynnika niezbędnego przy utrzymaniu osobnika przy życiu, umożliwienia mu rozwoju, koniecznego do zachowania zdrowia i spełnienia ważnych zadań życiowych.

Oprócz potrzeb biologicznych są jeszcze społeczne [pozwalające tworzyć grupy i żyć w grupach]. Ponieważ fizjologiczne mechanizmy zaspokajania tych potrzeb istotnie różnią się od poprzednich, określa się je pojęciem motywu.

Motyw - czynnik pobudzający osobnika do działania ukierunkowanego na cel, niezależnie od rodzaju celu. [częściej to pojęcie odnosi się do ludzi; pragnienie spełnienia wytyczonych sobie celów życiowych, które łączą się z psychiką, a nie zaspokajaniem potrzeb organizmu]

5. DWA ASPEKTY EMOCJI

• Subiektywny - związany z istnieniem pewnej potrzeby biologicznej i jej zaspokojeniem

• Obiektywny - obejmuje on zmiany zachowania [mimika, ruchy wyrazowe, pozy ciała] i funkcjonowanie narządów [przyspieszenie tętna, zwężenie lub rozszerzenie źrenic itp.]

6. EMOCJE I POPĘDY

W emocjach wyodrębniamy dwa aspekty:

• subiektywny [doznania związane z istnieniem odpowiedniej potrzeby biologicznej lub psychicznej i jej zaspokojeniem]

• obiektywny [zmiany zachowania [mimika, ruchy wyrazowe i pozy ciała] oraz zmiany funkcjonowania narządów i układów [przyspieszenie tętna, rozszerzenie źrenic, rozszerzenie naczyń krwionośnych, zmiana stężenia hormonów we krwi]

Zewnętrzne przejawy emocji, zwłaszcza wokalizacyjne np. wycie, jęki, skomlenie, płacz, śmiech, stękanie, głosy przerażenia mogą być nośnikiem informacji. Znaczenie sygnalizacyjne mają również pozy np. grożenia, uległości, samicza poza przedkopulacyjna.

Związek emocji z popędami jest dwojaki:

• Z jednej strony emocje towarzyszą zaspokajaniu popędów

• Z drugiej strony, subiektywne doznania emocji można podzielić na przyjemne lub przykre, a to prowadzi do warunkowania na nagrodę lub karę - emocja staje się nowym popędem [wtórnym]. Np. popędem pierwotnym będzie ból doznany przy oparzeniu/u dentysty, a popędem wtórnym [emocją] strach przed bólem.

Gdy popęd nie jest zaspokajany w sposób oczekiwany, rodzi się frustracja będąca wtórnym popędem awersyjnym np.dzieci, którym nie pozwolono dotknąć super-zabawek. Sfrustrowane dzieci rozwaliły zabawki, którymi bawiły się poprzednio.

7. TAKSONOMIA POPĘDÓW

Ze względu na stosunek organizmu popędy dzielimy na:

• Apetytywne (+) prowadzące do kontaktu z bodźcami atrakcyjnymi [np. woda, pożywienie, partner seksualny, rodzic itp.]

• Awersyjne (-) prowadzące do usuwania się organizmu spod działania bodźca przykrego [np. ból, strach, hałas itp.]. Wywołują one różne formy zachowania ochronnego np.

• odruchy retrakcyjne [wycofywanie się]

• odruchy repulsyjne [odrzucenie czynnika awersyjnego; u ludzi towarzyszy temu uczucie wstrętu; Na tej zasadzie działają też popędy związane z egestią czyli oddawaniu kału i moczu, czyszczenie się, usuwanie pasożytów]

Wg lokalizacji działania bodźca popędy dzielimy na:

• Endogenne [wewnątrzpochodne] - ich mechanizmy mózgowe pobudzane są przez czynniki wewnętrzne [humoralne] - substancje chemiczne, interoreceptory

• Egzogenne [zewnątrzpochodne] - ich mechanizmy mózgowe pobudzane są przez bodźce eksteroceptywne [zewnętrzne]

Nie ma jednak wyraźnych granic pomiędzy pochodzeniem danego popędu np. głód może być pobudzony albo endo, albo egzogennie.

W zależności czy popędy są dziedziczne czy wyuczone dzielimy je na:

• Wrodzone [pierwotne] - odziedziczone i zawsze występujące w określonej sytuacji

• Nabyte [wtórne] - powstałe przez warunkowanie w toku zbierania doświadczenia przez osobnika

Ten sam popęd analizowany porównawczo ó różnych gatunków zwierząt może ujawniać inną, nawet w sensie fizjologicznym organizację. Dotyczy to np. głodu, rozmnażania.

• U stułbi zachowani pokarmowe jest niemal całkowicie sterowane przez czynniki zewnętrzne. Pod wpływem bodźców chemicznych pochodzących z łupu obniża się próg odporności parzydełek, które dotknięte, natychmiast wystrzeliwują nici z jadem, raniące ofiary. Wydobywający się z ofiary polipeptyd - glutation, działa na narządy zmysłowe w czułkach napastnika i powoduje zginanie się ich i wprowadzenie zdobyczy do otworu gębowego. Tam glutation powoduje odruchowe otwarcie się otworu i połknięcie łupu.

• U muchy plujki w regulacji pobierania pokarmu uczestniczy też czucie trzewne. Gdy zwabiona wonią mucha siądzie na pokarmie, pobudzenie chemoreceptorów na stopkach przedniej pary odnóży [np. cukrem] wywołuje odruchowe wyciągnięcie ssawki, a kontakt [w tym wypadku z cukrem] receptorów smakowych leżących na jej końcu wywołuje odruch ssania. Połknięty pokarm przechodzi co pewien czas z wola do żołądka. W miarę wypełniania żołądka część treści pokarmowej wraca podczas jego skurczu do wola, co rejestrują receptory w przełyku. Informacja ta nerwem powrotnym dociera do mózgu i hamuje ssanie.

• Jeszcze inne mechanizmy działają u ssaków, których zachowanie pokarmowe jest sterowane przez ośrodki w układzie limbicznym, pobudzane i hamowane przez wew-pochodne bodźce humoralne.

• Złożone, wieloetapowe zachowanie rozrodcze samców wielu kręgowców [obejmujące obyczaje godowe i terytorialne, zaloty, wędrówki] świadczy o działaniu endogennego popędu rozrodczego.

• U samców niektórych owadów [np. os]dopiero właściwy wyzwalacz - czynnik zewnętrzny uruchamia taką motywację.

8. RELACJE POMIĘDZY POPĘDAMI

Różne popędy mogą współdziałać w sterowaniu zachowaniem lub też hamować się wzajemnie.

Jeden popęd może działać pobudzająco lub hamująco na inne np.

• Głód może wyzwolić wściekłość, a wściekłość niekiedy wzmaga głód.

• Strach hamuje popędy głodu, higieny

• W warunkach naturalnych można spotkać wiele przykładów torowania jednych popędów przez drugie np. spełniony popęd migracyjny u samca ciernika toruje popęd terytorialny, zajęcie terytorium - popęd budowy gniazda, strachu lub wściekłości w stosunku do sąsiadów i popęd seksualny.

Agresja i strach to najsilniejsze popędy, natomiast potrzeba higieny należy do najsłabszych.

9. METODY BADANIA MOTYWACJI

• Metody etologiczne prowadzące do rozpoznawania zachowań w naturalnym środowisku (Zasada Hinde'a - tendencja do danego typu zachowania zmienia się wolniej niż zachowanie, a więc dwie reakcje behawioralne sąsiadujące ze sobą w czasie mają wspólną przyczynę)

• Metody behawioralne

• Obserwacja zwierząt w warunkach naturalnych lub do nich zbliżonych

• Obserwacja w warunkach laboratoryjnych [motywacje mierzy się za pomocą wyuczonych zachowań.]

• Metody fizjologiczne

10. BEHAWIORALNE MIARY MOTYWACJI

Pomiar intensywności zachowań apetencyjnych:

• Test otwartego pola [test ruchliwości]

• Warunkowanie instrumentalne [zwierzę wykonuje określony ruch - najczęściej naciskanie na dźwignię w celu otrzymania pokarmu, wody, dostępu do partnera seksualnego]. Im silniejsza motywacja, tym większa częstotliwość naciskania na dźwignię.

• Pomiar natężenia działań spełniających [ilość pobieranego pokarmu, wypijanej wody]

• Pomiar wrażliwości na bodziec kluczowy [określa się progową wartość bodźca wywołującą określone zachowanie.] Wartość progowa jest tym niższa i silniejszy jest popęd.

• Pomiar szybkości uczenia się zadania [zwierzę uczy się tym szybciej im silniejszy jest dany popęd]

11. ZASADA PODWÓJNEJ KWANTYFIKACJI K. LORENZA

W analizie pomiarów siły motywacji zachowania uzględnia się ZPK Lorenza

Zasada podwójnej kwantyfikacji polega na tym, że siła ośrodkowego pobudzenia uruchamiającego reakcję popędową stanowi sumę siły motywacji [deprywacji popędowej] i siły pobudzenia wywołanej przez zewnętrzny bodziec wyzwalający.

Z = P + B

Z - Zachowanie [pobudzenie ośrodkowe motywujące do działania]

P - Pobudzenie popędowe [wewnętrzne]

B - Pobudzenie bodźcowe [środowisko]

Siła pobudzenia jest sumą pobudzenia wewnętrznego (popędu) oraz pobudzenia będącego efektem działania stymulacji zewnętrznej

12. METODY FIZJOLOGICZNE

• Oznaczanie poziomu hormonów, składników pokarmowych lub innych substancji we krwi podczas obserwowanych form zachowania.

• Ustalanie wpływu wprowadzania hormonów do organizmu zwierzęcia lub ich eliminowania [usuwanie gruczołów dokrewnych] na zachowanie.

• Pomiary czynności wegetatywnych: ciśnieia krwi, tętna, ilości krwi przepływających przez narządy, szerokości źrenic itp.

• Drażnienie i uszkadzanie odpowiednich struktur mózgu i obserwowanie wpływu tych zabiegów na różne formy zachowania.

• Techniki elektrofizjologiczne [EEG, badanie aktywności pojedynczych neuronów]

• Techniki biochemiczne [oznaczanie stężenia lub określenie przemiany różnych substancji w ośrodkach mózgowych sterujących popędami]

• Techniki farmakologiczne [badanie wpływu leków na zachowanie motywowane przez różne popędy]

13. MECHANIZMY ZACHOWAŃ INSTYNKTOWNYCH

Popędy wyzwalają zachowanie ukierunkowane gdyż:

• Indukują ogólne pobudzenie ruchowe [zwiększają gotowość do działań]

• Ułatwiają jedne zachowania przy jednoczesnym hamowaniu innych

• Odpowiednio modyfikują percepcję [zwierzę żywo reaguje na bodźce związane z danym popędem, a nie zwraca uwagi na sygnały istotne dla innej, aktualne nie występującej motywacji]

• Ułatwiają uczenie się

• Poszczególne popędy są spowinowacone - więc działania przez nie uruchamiane przebiegają w odpowiednich sekwencjach - łańcuchach.

14. ELEMENTY SKŁADOWE ZACHOWANIA INSTYNKTOWEGO

• Każde zachowanie instynktowne składa się z szeregu zachowań przygotowawczych [zachowań apetencyjnych] oraz ogniwa końcowego, nazywanego działaniem spełniającym lub konsumacyjnym.

• Podjęcie kolejnego zachowania apetencyjnego zainicjowanego przez napotkany bodziec wyzwalający, hamuje działanie poprzednie.

• Łańcuch może się przerwać w dowolnym momencie i kolejność zachowań apetencyjnych nie jest sztywna.

Przykład pluskolca:

1 - Zachowanie apetencyjne

2 - Działanie spełniające

14. DZIAŁANIE SPEŁNIAJĄCE

• zachowanie spełniające -to końcowy etap zachowania instynktownego złożony z czynności wrodzonych, których podjęcie hamuje ostatnie zachowanie apetencyjne. W instynkcie pokarmowym ssaków zachowanie spełniające może mieć postać kąsania, gryzienia żucia i połykania, w instynkcie rozrodczym do takich działań zaliczamy np. budowę gniazda i kopulację.

• Działanie spełniające składa się z dwóch komponentów:

• Właściwego dla danego instynktu i specyficznego gatunkowo sztywnego wzorca zachowania [ciąg dziedzicznych reakcji behawioralnych z których jedną może być prosty odruch np. połykanie, czasem wszystkie człony są równie nieskomplikowane np. u ptaków dziobanie i połykanie.] Wykonanie tych reakcji jest torowane przez odpowiedni popęd. Zaspokojenie tego popędu kończy realizację działania spełniającego.

• Ukierunkowującej ten wzorzec składowej orientacyjnej [zachowania mające na celu przestrzenne właściwe skierowanie reakcji behawioralnych tworzących sztywny wzorzec zachowania np. polująca żaba - przelatujący owad wywołuje składową orientującą [skokowy obrót zwierzęcia ku bodźcowi] i wyzwala jako bodziec kluczowy sztywny wzorzec zachowania pokarmowego [wyrzucenie języka]].

2

1

---