2010-05-04
Teoria relewancji Sperbera i Wstęp do językoznawstwa
Wilson ogólnego
Cześć VIII
dokończenie
Teoria relewancji Teoria relewancji
Nowe podejście do komunikacji międzyludzkiej, oparte
Relewancja jest ważna dla komunikacji i
na teorii poznania.
wystarcza do wyjaśnienia współoddziaływania
Poznanie: poszerzenie wiedzy o świecie
znaczenia językowego i czynników
Maksymalnie sprawne przetwarzanie informacji:
kontekstowych w interpretacji wypowiedzi
maksymalnie duży efekt poznawczy przy minimalnym
wysiłku włożonym w przetwarzanie danych.
Model komunikacji uwzględnia:
Komunikacja: przyciągnięcie uwagi osby, z którą się
" definicjÄ™ komunikacji
komunikujemy
" wnioskowanie
To co komunikujemy jest relewantne
" relewancja
" aspekty komunikacji językowej
Teoria relewancji Teoria relewancji
Model komunikacji (teorioinformacyjny) W tym modelu przekaz pochodzÄ…cy ze
z
ródła jest w urządzeniu kodującym
przekształcany zgodnie z regułami kodu w
Nadawca KANAA
Odbiorca
sygnał nadawany, który kanałem
przechodzi do urzÄ…dzenia odbiorczego,
KOD KOD
gdzie jako sygnał odebrany podlega
dekodowaniu, zgodnie z tym samym
kodem, i przekazywany do swego miejsca
Kodowanie [przekaz] Odkodowanie
przeznaczenia.
1
2010-05-04
Teoria relewancji Model Jakobsona
Model w tej postaci bliski jest Kod
zaproponowanemu przez Bühlera (1934)
modelowi języka, a w szczególności jego wersji
uzupełnionej i zmodyfikowanej przez Jakobsona
Nadawca Komunikat Odbiorca
(1960).
Nadawca i odbiorca posiadają wspólny kod
(=język) pozostają w kontakcie i nadawca jest
Kontekst
autorem komunikatu osadzonego w kontekście
(czyli coÅ› oznaczajÄ…cego).
Kontakt
Teoria relewancji Teoria relewancji
W pragmatyce językoznawczej rozumienie wypowiedzeń
opisywane jest nie jako dekodowanie, lecz jako
wnioskowanie.
Wspólne dla wszystkich tych modeli jest
Punktem wyjścia dla procesu wnioskowania jest zbiór
między innym to, że zakładają one, iż przesłanek, natomiast jego rezultatem zbiór wniosków
wynikających logicznie z przesłanek lub przynajmniej
język jest kodem, tzn. zbiorem reguł
uzasadnionych przez przesłanki.
Punktem wyjścia dla procesu dekodowania jest sygnał, a
łączących albo jak chcą autorzy  myśli i
rezultatem odzyskanie przekazu zwiÄ…zanego z nim na
dz
więki , albo ostrożniej i zgodnie z teorią
mocy kodu.
Ogólnie mówiąc, wniosków i przesłanek nie łączy żaden
znaku de Saussure a treść i formę znaku
kod, natomiast sygnał nie stanowi uzasadnienia dla
(signifié i signifiant).
przekazu, którego jest nośnikiem.
Teoria relewancji Teoria relewancji
Z (3) nie można odkodować (1), gdyż nie ma żadnego
Różnicę między wnioskowaniem a dekodowaniem
kodu, dla którego (3) byłaby sygnałem (formą), a (1)
autorzy ilustrują przykładem jak informacja o
przekazem (treścią).
tym, że
(1) Maria przyszła za wcześnie. Z kolei z (2) nie można wywnioskować (1) gdyż sygnał
(forma) sam z siebie nie uzasadnia przekazu, którego
może być odkodowana z wypowiedzenia:
jest nośnikiem.
(2) [marja pa
ya
ła za w%0ńes n e] (Gdyby uzasadniał, wypowiedzenie każdego
absurdalnego zdania prowadziłoby do przekształcenia
albo wywnioskowana ze przesłanek
jego treści w uzasadnione przypuszczenie, np.
wypowiedzenie sławnego zdania Chomsky ego
(3) (a) Albo Maria przyszła za wcześnie,
Colorless green ideas sleep furiously. stanowiłoby
albo Bob się spóz
nił.
uzasadnienie dla przekonania, iż bezbarwne zielone
idee śpią wściekle)
(b) Bob się nigdy nie spóz
nia.
2
2010-05-04
Teoria relewancji Teoria relewancji
Obserwacja poucza, iż przypisywanie wypowiedzeniom
Inne przykłady
interpretacji polega na przynajmniej częściowo na
wnioskowaniu, między innymi na odrzucaniu pewnych
ang. Prezenty otwieramy dopiero rano.
możliwych znaczeń wypowiedzianych zdań
wieloznacznych. Zdanie pol. Na święta wyjeżdżamy do
(4) Jan kupił Times a
rodziców.
może oznaczać, że:
(5) Jan kupił egzemplarz gazety noszącej tytuł
Times.
lub:
(6) Jan kupił przedsiębiorstwo wydające gazetę
noszącą tytuł Times.
Teoria relewancji Teoria relewancji
Na rozumienie wypowiedzeń składa się zarówno
Peter: Chcesz kawy?
proces dekodowania, jak i wnioskowania.
Mary: Po kawie nie będę spać.
Warunkiem jest jednak to, że użytkownicy języka
(oryg.) Coffee would keep me
(a więc nadawca i odbiorca) posługują się tym
samym kodem, tymi samymi regułami awake.
wnioskowania i majÄ… do dyspozycji te same
przesłanki. O ile posiadanie tego samego kodu
językowego nie budzi wątpliwości, o tyle
spełnienie pozostałych dwóch warunków jest
wÄ…tpliwe.
Teoria relewancji Teoria relewancji
Fakt jest dostępny (manifest) danej osobie
Podstawowe pojęcia:
w danym momencie, jeżeli jest ona w
Otoczenie kognitywne
stanie stworzyć jego reprezentację
Fakt dostępny (manifest)
mentalną i przyjąć ową reprezentację jako
prawdziwÄ… lub prawdopodobnie
Założenia/przyjmowanie (assumption)
prawdziwÄ….
Ostensja
Przykład:
Relewancja
This is the sort of scene that would have
made Marianne Dashwood swoon.
3
2010-05-04
Teoria relewancji Teoria relewancji
Przykład dostępności/niedostępności Założenia:
faktów:
Nadawca dokonuje założeń, jakie fakty są
This is the sort of scene that would have dostępne odbiorcy i odwrotnie:
made Marianne Dashwood swoon.
Nie może tego wiedzieć.
Otoczenie kognitywne danej osoby to zbiór
faktów jej dostępny
Teoria relewancji Teoria relewancji
Przykłady: Analiza:
Mary i Peter mają wspólne otoczenie Dostępność
kognitywne E
Dla Mary i Petera dostępny jest fakt, że
Dzwoni telefon. dzwoni telefon
Dla Mary i dla Petera dostępny jest fakt,
że fakt, iż telefon dzwoni jest dostępny dla
Petera i Mary
Teoria relewancji Teoria relewancji
Analiza: Jeżeli nie przyjmą, nie pojawi się:
Założenia/przyjmowanie: Odbierz!
Peter i Mary przyjmują, że dzwoni Nie mogę odebrać
telefon.
Powiedz, że mnie nie ma&
Peter i Mary przyjmują, że Peter i Mary
itd.
przyjmują, że dzwoni telefon.
4
2010-05-04
Teoria relewancji Teoria relewancji
Ostensja:
Każde zachowanie komunikacyjne jest
Uczynienie jakiegoś faktu dostępnym lub ostensją i pociąga za sobą konieczność
bardziej dostępnym:
wnioskowania, choć nie wszystkie
Dwaj więz
niowie w kamieniołomach nie wnioskowania wymagają ostensji:
mający wspólnego języka
a) jeden z nich zaczyna rąbać skały w
regularnym rytmie
b) jeden z nich gwiżdże
Teoria relewancji Teoria relewancji
Komunikacja jest sposobem przekazywania
By coś komunikować poprzez x, S musi
informacji.
zamierzać:
Informację można przekazywać, dostarczając
odbiorcy pośrednich lub bezpośrednich
(a) by jego wypowiedzenie x wywołało
dowodów bądz
faktów, bądz
intencji
pewnÄ… reakcjÄ™ r u pewnego odbiorcy A
informowania.
Z komunikacją mamy do czynienia wówczas,
(b) by A rozpoznał intencję (a) nadawcy S;
gdy dowody odnoszÄ… siÄ™ do intencji
(c) by rozpoznanie przez A zamiaru (a)
informowania.
Różnicę między komunikacją a innymi
nadawcy S było przynajmniej częścią
sposobami informowania ilustrują następujące
powodu dla reakcji r u odbiorcy A.
przykłady.
Teoria relewancji Teoria relewancji
Jeżeli jednak chce poinformować go, iż bolało ją gardło w
Jeżeli Maria chce poinformować Piotra,
Boże Narodzenie, nie może dać mu bezpośrednich
dowodów byłego bólu gardła. Może natomiast
że boli ją gardło, wystarczy, że usłyszy on
powiedzieć:
jej zachrypnięty głos. Będzie to wyraz
ny i
Bolało mnie gardło na Boże Narodzenie.
bezpośredni dowód na to, że boli ją gardło
" pośredni, aczkolwiek mocny dowód na to, że bolało ją
i, co więcej, uda się jej poinformować o
gardło,
tym Piotra niezależnie od tego, czy
" bezpośredni dowódu własnego zamiaru poinformowania
go o tym.
rozpozna jej zamiar, czy nie.
Jeżeli Piotr jest przekonany o prawdomówności Marii i o
tym, iż wie ona, czy bolało ją wtedy gardło czy nie,
otrzymuje decydujący dowód, że tak było.
5
2010-05-04
Teoria relewancji Teoria relewancji
Maria zamierza:
Komunikacja obejmuje wytworzenie bodz
ca,
" (a) by jej wypowiedzenie (x) wywołało w któremu towarzyszą następujące
Piotrze przekonanie, iż bolało ją gardło na
zamierzenia:
Boże Narodzenie;
(a) zamiar poinformowania, tj. zamiar
" (b) by Piotr rozpoznał jej intencję (a);
poinformowania o czymś słuchaczy;
" (c) by rozpoznanie jej intencji (a) przez
(b) zamiar komunikowania, tj. zamiar
Piotra przynajmniej częściowo było
poinformowania słuchaczy o własnym
powodem nabrania przez niego takiego
zamiarze poinformowania ich.
przekonania;
Teoria relewancji Teoria relewancji
Wnioskowanie opiera się na założeniach; Założenie jest istotne w pewnym
dobrze byłoby móc przewidzieć, jakie: kontekście wtedy i tylko wtedy, gdy ma
w tym kontekście efekt kontekstowy
O tym decyduje właśnie relewancja
(=pozwala na wyciągnięcie jakiegoś
ostensji:
wniosku, odczytanie implikatury itd.)
Teoria relewancji Teoria relewancji
Bardziej precyzyjna definicja ma postać: Założenie może być nie tylko mniej lub bardziej
istotne w danym kontekście, ale również istotne
Warunek stopnia 1:
dla kogoÅ›. RelewancjÄ™ dla kogoÅ› autorzy
założenie jest istotne w danym kontekście w
definiujÄ… analogicznie jak relewancjÄ™ w
takim stopniu, w jakim jego efekt kontekstowy w
kontekście, odpowiednio:
tym kontekście jest znaczny.
Założenie jest istotne dla pewnej osoby w
Warunek stopnia 2:
danym czasie wtedy i tylko wtedy, gdy jest ono
założenie jest istotne w danym kontekście w
istotne w jednym lub więcej niż jednym
takim stopniu, w jakim wysiłek potrzebny na
kontekście dostępnym jej w tym czasie.
jego przetworzenie jest niewielki.
(definicja klasyfikujÄ…ca)
6
2010-05-04
Teoria relewancji Teoria relewancji
Analiza przykładu (za Mioduszewską)
Warunek stopnia 1:
Piotr: Czy Janek oddał ci pieniądze?
założenie jest istotne dla danej osoby w takim
Maria: Nie. Zapomniał pójść do banku.
stopniu, w jakim osiągnięte kontekstowe efekty
optymalnego przetwarzania go sÄ… znaczne.
Interpretacja 1:
Warunek stopnia 2:
Eksplikatura:
założenie jest istotne dla danej osoby w takim
Nie, Janek nie oddał Marii 300 PLN, które mu
stopniu, w jakim wysiłek potrzebny dla
pożyczyła. Janek zapomniał pójść do
optymalnego przetworzenia go jest niewielki.
bankomatu, w którym normalnie bierze
pieniÄ…dze
Teoria relewancji Teoria relewancji
Dalsze wnioskowania:
Interpretacja 2:
a) Jeżeli ktoś daje kłamliwe wymówki, to nie
Nie, Janek nie oddał Marii 300 PLN, które
można mu ufać.
mu pożyczyła. Jako tłumaczenie, podobne
b) Jeżeli komuś nie można ufać, to nie można
do innych, jakie dawał w takich sytuacjach,
wierzyć jego zapewnieneim
Janek powiedział, że zapomniał iść do
bankomatu, z którego normalnie bierze
A zatem:
pieniądze. Maria w to tłumaczenie nie
a) Jankowi nie można ufać
wierzy.
b) Nie można wierzyć, że Janek odda pieniądze
Teoria relewancji Teoria relewancji  Komentarz mój
Krytyka: (J.M. Sadock (1986) za Kleiberem (1990): W modelu Sperbera i Wilson najbardziej uderzajÄ…ce jest,
co zresztą autorzy podkreślają, że w komunikacji nie ma
 zasada relewancji D. Sperbera i D. Wilson (1986) jest
żadnych wbudowanych gwarancji skuteczności.
tak ... relewantna, że nie przynosi żadnego realnego
pożytku. Anegdota, którą posługuje się [Sadock] dla Tym samym niepowodzenia komunikacyjne są czymś
zilustrowania tej tezy jest pouczająca: gdy jego równie normalnym, co powodzenie.
ośmioletni syn twierdził, iż wie jak się buduje samochód,
Ważne jest również to, iż siłą rzeczy za powodzenie
zapytał go  A jak? Odpowiedz
brzmiała:  Bierze się
odpowiedzialny jest nadawca, który przyjmuje założenia
wszystkie części i łączy we właściwy sposób (in the
odnośnie do otoczenia kognitywnego odbiorcy, a przez
right way). Komentarz Sadocka:  Masz racjÄ™, Ben, ale to
to i wspólnego otoczenia kognitywnego uczestników
nie jest bardzo przydatne. Trzeba, między innymi
komunikacji, czyli kontekstu.
wiedzieć, jakie części wykorzystać, jaki jest właściwy
Wynikają z tego również jego przewidywania, iż te, a nie
sposób montowania każdej z nich, w jakiej kolejności
inne informacje będą dla odbiorcy najbardziej
należy je montować itd. O tym ogólna zasada Bena, przy
relewantne i że właśnie one zostaną odczytane jako
całej swojej prawdziwości i relewancji, nie mówi .
treść, która miała być przekazana.
7
2010-05-04
Teoria relewancji  Komentarz mój Teoria relewancji  Komentarz mój
Pewnych argumentów za tym, iż tak rzeczywiście jest,
Model ma też konsekwencje dla wszelkich
dostarcza obserwacja sposobu, w jaki nadawca czasami
analiz dyskursu, gdzie zamiast odbiorcy
usiłuje wstępnie zmienić otoczenie kognitywne, podając
pewne informacje jako  przygotowawcze .
występuje badacz. Wydaje się, że by
Przykładem takiego zachowania językowego (i
odpowiednio zrozumieć tekst, badacz
komunikacyjnego) jest powiedzenie: Wiedzą państwo
zapewne, że p. Otóż z p związane jest także q. w
musi odtworzyć założenia nadawcy co do
sytuacji, kiedy zamiar poinformowania dotyczy w
założeń dostępnych odbiorcy. Tylko wtedy
zasadzie q. Tym samym model Sperbera i Wilson rzuca
nowe światło na (prawdopodobnie nieuświadomione)
może dotrzeć do intencji informacyjnej
strategie budowania wypowiedzi.
nadawcy.
Teoria relewancji  Komentarz mój Teoria relewancji  Komentarz mój
Autentycznych sytuacji, w której badacz, być
Implikatura wynikająca z wypowiedzi B, że
może bezwiednie, skonstruował otoczenie
przypuszcza on, iż garaż jest otwarty i że
kognitywne uczestników aktu komunikacji
mają tam benzynę okazała się
inaczej niż to zrobił był (tu hipotetyczny)
nadawca, byłam świadkiem przy analizowaniu
niedostępna czytelnikom z racji tego, że
ze studentami cytowanego wyżej tekstu Grice a
nie było im dostępne założenie, iż garaż
(1975).
jest miejscem, gdzie siÄ™ kupuje benzynÄ™ (i
Otóż w minikonwersacji
nie ma żadnego powodu, dla którego ta
A: Nie mam benzyny.
informacja miałaby być im dostępna, gdyż
B: Tam za rogiem jest garaż.
po polsku to miejsce nazywa siÄ™ stacjÄ…
benzynowÄ…).
Teoria relewancji  Komentarz mój
Wynika też z modelu, że im bardziej różne są otoczenia
Również obserwacja pewnych
kognitywne uczestników komunikacji, tym mniejsze
autentycznych nieporozumień
szanse właściwego określenia zakresu otoczenia
komunikacyjnych i wyjaśniania ex post, wspólnego.
jak do nich doszło, pozwala sądzić, że Widać to szczególnie wyraz
nie przy komunikacji
międzykulturowej. Niewystarczająca znajomość kultury
bardzo często powodem jest błędne
odbiorcy prowadzi do błędnych ocen tego, co jest
ocenienie zakresu wspólnego otoczenia
wspólnym otoczeniem kognitywnym (nadawca
kognitywnego. Jak często wszak mówimy: nadmiernie ekstrapoluje własne).
Może to być szczególnie niebezpieczne w wypadku, gdy
Ale sądziłam...,
pojawi się niespójność między wybranym kodem a
Wydawało mi się oczywiste...
kontekstem, np. gdy nadawca mówi w obcym dla siebie
języku do jego rodzimego użytkownika.
8
2010-05-04
Teoria relewancji
Literatura w języku polskim:
Ewa Mioduszewska,  Teoria relewancji ,
w: P. Stalmaszczyk (red.) Metodologie
językoznawstwa. Podstawy teoretyczne,
A
ódz
2006, Wydawnictwa Uniwersytetu
A
ódzkiego, str. 155-173.
9