2010-04-20
Uniwersalizm
Niekorzystne konsekwencje tezy o relatywizmie
językowym
Wstęp do jezykoznawstwa
ogólnego
Tezy o  prymitywnym myśleniu
Tezy o odrębności sposobów myślenia związanej
Część V. Perspektywy językoznawcze
z językiem.
Uniwersalizm
Co prawda Whorf, że obraz świata Hopi bliższy
współczensnej fizyce, ale&
Uniwersalizm - Wierzbicka Uniwersalizm - Wierzbicka
Pojęcia pierwotne  niedefiniowalne
Teza o rozkładalności znaczeń
Nie jest to teza nowa, por.
Znaczenie wszystkich wyrażeń we wszystkich
Gramatyka Port-Royale
językach świata da się wyeksplikować przy
Prace Leibniza pomocy kilku do kilkunastu pojęć pierwotnych
Prace Locke a
Oczywiście nie dotyczy to terminów naukowych
Eksplikacje nie muszą być definicjami
Pewne pojęcia są  pierwotne
encyklopedycznymi
Uniwersalizm - Wierzbicka Uniwersalizm - Wierzbicka
W póz
niejszej fazie  jednostki elementarne nie
Owe pojęcia pierwotne występują we wszystkich
muszą być leksykalne (nie muszą to być słowa)
językach świata i stanowią  alfabet myśli
ludzkiej
Chyba nie muszą być  nierozkładalne we
wszystkich językach swiata
Są  zrozumiałe same przez siebie (Leibniz)
Nie muszą też być morfologicznie proste, W języku
Mają to być słowa języka naturalnego
kalam opisanym przez Pawleya niektóre jednostki
 elementarne są morfologicznie złożone.
Podobnie złożona po ang. jest jednostka  longtime
1
2010-04-20
Uniwersalizm  Wierzbicka Uniwersalizm  Wierzbicka
Z drugiej strony  między wyrazami różnych pol. kawał vs. ang. joke
języków nie ma odpowiedniości typu jeden do
pol. podanie vs. ang. application
jednego.
Istnieją słowa bardzo  swoiste i ważne dla
szczęśliwy  happy  heureux
danej kultury,
np. jap. amae, on, wa.
i wiele, wiele innych
malajskie malu, halus, la
ang. soul vs. ros. dua
a (por. pol. dusza)
Jednostki elementarne (dawne i nowe Jednostki elementarne (dawne
elementy) elementy)
Elementy nominalne: JA, TY, KTOŚ, COŚ, LUDZIE Działania i zdarzenia: ROBIĆ, DZIAĆ SI
/
Określniki: TEN (TA, TO), TEN SAM, INNY, NIEKTÓRE PRZYTRAFIAĆ SI
(ang. HAPPEN)
Kwantyfkatory: JEDEN, DWA, DUŻO, WSZYSTKO Ewaluatory: DOBRY, ZA
Y
(WSZYSTKIE, WSZYSCY),
Deskryptory: DUŻY, MAA
Y
Element powiększający: WI
CEJ
Czas: KIEDY, PRZED, PO, DA
UGO, (DA
UGI CZAS),
Predykaty mentalne: MYŚLEĆ, WIEDZIEĆ, CHCIEĆ, KRÓTKO (KRÓTKI CZAS), TERAZ
CZUĆ, MÓWIĆ, WIDZIEĆ, SA
YSZEĆ
Przestrzeń: GDZIE, POD, NAD, DALEKO, BLISKO,
Predykaty niementalne: PORUSZAĆ SI
, BYĆ, ŻYĆ STRONA, PO (TEJ ) STRONIE, WEWN
TRZ, TUTAJ
(BYĆ ŻYWYM)
Partonomia i taksonomia: CZ
ŚĆ, RODZAJ
Jednostki elementarne (dawne i nowe
Jednostki elementarne
elementy)
Metapredykaty: NIE, MÓC, BARDZO JA i TY a mówiący, nadawca
A
ączniki międzyzdaniowe: JEŻELI, BO Nie podoba mi się mówiący
(PONIEWAÅ», Z POWODU), (TAK, TAKI) JAK
Myślę o sobie: chcę to dziś zrobić  nie myślę o
Wyobraz
nia i możliwość: JEŻELI/GDYBY & TO sobie jako o mówiącym
(BY), BYĆ MOŻE
SÅ‚owa: SA
OWO
2
2010-04-20
Jednostki elementarne Jednostki elementarne
KTOÅš i COÅš (osoba i rzecz) LUDZIE
Ale parafraza +ożywiony, + osobowy, + byt /- Dla odróżnienia od Boga  Bóg jest  ktosiem
ożywiony, - osobowy , + byt/rzecz jest
niedobra
DUŻO (=dużo i wielu, por. ang. much, many)
Spotkałem kogoś miłego
Pol. dużo też do nie policzalnych
Widziałem coś miłego
Jap. takusan
Problem zwierzÄ…t   ktosie czy  cosie
Jednostki elementarne Jednostki elementarne
WSZYSCY:
WIEDZIEĆ, MYŚLEĆ, CZUĆ
Nie tylko
Argumenty: definicje słownikowe wiedzieć 
Wszystkie psy sÄ… wierne =
błędne koło
nie można powiedzieć myśląc o jakimś psie:
ten (pies) nie jest wierny
Poza tym definicje te sÄ… bardziej skomplikowane
niż same słowa
Ale także Pozdrowienia dla wszystkich
Do diabła z tym wszystkim
Jednostki elementarne Jednostki elementarne
DOBRY, ZA
Y
DUŻY i MAA
Y
Wcześniej rozkładalne do: DOBRY = CHC
TEGO,
Nieeksplikowalne bez błędnego koła
ZA
Y = NIE CHC
TEGO
Problem relatywności
Ale:
Problem eksplikowania przez większy/mniejszy
Wiem, że to złe, ale chcę to zrobić
Wiem, że to byłoby dobre, ale nie chcę tego robić
Można mieć  duży ,  mały i nie mieć  większy ,
Oczywiście DOBRY i CHCIEĆ są jakoś powiązane
 mniejszy
ZA
Y to nie jest NIE+ DOBRY
3
2010-04-20
Jednostki elementarne Zbywalność
Moja ręka= Mój samochód =
CZ
ŚĆ:
część mojego ciała pewien samochód
Ważna dla konstrukcji dzierżawczych (rzeczy
jeśli chcę, mogę z nią jeśli chcę, mogę z nim
zbywalne i niezbywalne
zrobić wiele rzeczy zrobić wiele rzeczy
Moja ręka / mój samochód
Tak jak mogę zrobić
wiele rzeczy z częścią
mojego ciała
Pogłaskać kogoś po ręku
inni ludzie nie mogÄ… z
*Pogłaskać kogoś po samochodzie
nim zrobić tego samego
Jednostki elementarne Jednostki elementarne
JEŻELI, BO, JEŻELI/GDYBY & TO (BY)
MÓC  często nieleksykalne
Jeżeli  nie sprowadzalne do  z tego powodu
 móc jest związane z  jeżeli
Jeżeli mnie obrazi, przebaczę mu
 móc jest związane z  być może
JEŻELI/GDYBY 
Nie sÄ… sprowadzalne jedne do drugich
Nieprawda, że nieuniwersalne, nawet jeżeli b.
rzadkie w tekstach
 gdybanie
Okresy warunkowe
Jednostki elementarne Jednostki elementarne
WIDZIEĆ i SA
YSZEĆ
Polisemia  jeden wyraz konkretnego języka
a) Związek z  oczy i  uszy , ale to te części ciała
może odpowiadać jednostce elementarnej i
definiuje się przez  widzieć /  słyszeć
czemuÅ› jeszcze
oczy = dwie części twarzy
części te są takie same
np. Widzę, że&
dzięki tym obu częściom można
widzieć
uszy = dwie części twarzy
Alloleksja  kilka wyrazów konkretnego języka
części te są takie same
realizuje tę samą jednostkę, np. dziać
dzięki tym obu częściom można
się/przytrafiać się
słyszeć
4
2010-04-20
Jednostki elementarne i ich Jednostki elementarne i ich
wykorzystanie w definicjach wykorzystanie w definicjach
Góra,
Kategorie nietaksonomiczne owoce i warzywa:
Dół
Aspekty:
GÅ‚owa
Pochodzenie
Twarz
Części
Oczy
Rozmiary
Uszy
Sposób jedzenia
Nos
Usta
Wykorzystanie  różnice językowe i Wykorzystanie  różnice językowe i
kulturowe kulturowe
X czuje siÄ™ szczęśliwy (glücklich, heureux)
X czuje siÄ™ happy
X coÅ› czuje
X coÅ› czuje
czasami ktoś myśli coś takiego:
czasami ktoś myśli coś takiego:
przytrafiło mi się coś dobrego
przytrafiło mi się coś dobrego
chciałem tego
chciałem tego
wszystko jest teraz dobre
nie chcę teraz nic więcej nie mogę teraz chcieć nic więcej
z tego powodu ktoÅ› czuje coÅ› dobrego
z tego powodu ktoÅ› czuje coÅ› dobrego
X czuje się w ten sposób
X czuje się w ten sposób
Skrypty kulturowe (elementy) Skrypty kulturowe (elementy)
Kultura polska =
W kulturze anglosaskiej jest to tylko filtr
Dobrze jest mówić co się myśli
nałożony na zasadę ogólniejszą
każdy może powiedzieć: myślę tak, nie myślę
Kultura anglosaska=
tak
Nie zawsze dobrze jest mówić, co się myśli
Niedobrze jest komuś powiedzieć tak:  myślę o Sprzeczne z japońską normą kulturową:
tobie coś złego
nie mogę powiedzieć : myślę tak, nie myślę tak
Jeżeli powiedziałbym to komuś, ta osoba mogłaby
czuć coś złego ktoś mógłby czuć coś złego z tego powodu
Nie chcÄ™ tego
5
2010-04-20
Skrypty kulturowe i specjalne  słowa
Polski  kawał vs. angielskie  joke
Polskie  podanie vs. ang.  application
Wolność a jej innojęzyczne odpowiedniki
Dusza (w znacz. niereligijnym)
6