KULTURA

Czynniki skłaniające jednostkę do życia społecznego

• Instynkt społeczny

• Rozum

• Natura

Człowiek jako istota społeczna

• nie może żyć poza społeczeństwem

• człowiek jest taki, jakie środowisko społeczne, w którym

dojrzewa

Fundamentalny wyróżnik człowieka

• Zwierzę społeczne

• Zwierzę tworzące narzędzia

• Zwierzę posługujące się symbolami

Definicja kultury

Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, na które składają

się:

¾ materialne i niematerialne wartości
¾ oraz uznawane sposoby postępowania

które zobiektywizowane są i przyjęte w zbiorowości,
przekazywane innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.

Rodzaje definicji kultury (Kroeber):

• wyliczające (enumeratywne)

• historyczne (nacisk na społeczne dziedzictwo)

• normatywne (nacisk na imperatywne funkcje kultury, to co

obowiązuje)

• psychologiczne (nacisk na psychologiczne mechanizmy

kształtowania się kultury)

• strukturalistyczne (nacisk na całościowy charakter kultury jako

systemu)

¾ Definicja Murdocka :

-

Kultura jest zawsze wyuczona, obejmuje nawyki, które

kształtują się pod wpływem społecznego doświadczenia, wpajane są
na zasadzie transmisji społecznej.

-

Ma charakter ideacyjny - występuje w postaci idealnej,

jest uświadamiana za pomocą norm i wzorów.

-

Jest aparatem zaspokajania potrzeb ludzkich.

-

Mimo że jest systemem otwartym, jest zintegrowana.

¾

Definicja Herskovitza:

-

Kultura nie jest zjawiskiem wrodzonym, lecz nabytym .

-

Wywodzi się z elementów psychologiczno-historycznych

-

Ma charakter strukturalny i obejmuje wiele aspektów,

-

Ewoluuje w czasie i w przestrzeni,

-

Wykazuje prawidłowości, które pozwalają na jej naukowe

badanie

-

Jest narzędziem, przy pomocy którego jednostka

adaptuje się do środowiska, wykazuje środki swoich możliwości
twórczych.

Cechy kultury

¾ obejmuje całość życia człowieka
¾ nie ma charakteru wartościującego (kulturowy vs kulturalny)
¾ jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym
¾ rozwija się i przekształca w czasie

Treść kultury

¾ Wzory (idealne – realne; jawne - ukryte)
¾ Wartości (hierarchie, systemy, konflikty)
¾ Normy (rodzaje; ład aksjonormatywny)
¾ Sankcje (kary; nagrody)

Wielość kultur

¾ Kryteria rozróżnienia
¾ Subkultury
¾ Kontrkultury

Kultura

Cywilizacja

Kultura wartości

Kultura rzeczywistości

Sfera celów

Sfera środków

Racjonalizacja życia

Kumulacja

dziedzictwa

Kultura ubóstwa:

• Demoralizacja

• Bezrobocie

• Rozpad małżeństwa

• Wzrost przestępczości

• Niski stopień uczestnictwa w instytucjach publicznych

• Zdezorganizowane życie społeczne

• Wrogie nastawienie do świata zewnętrznego

• Brak właściwego dzieciństwa

• Silny fatalizm połączony z poczuciem beznadziejności i kompleksem

niższości wobec innych środowisk

• Niski poziom aspiracji

Pierre Bourdieu - teoria reprodukcji kulturalnej:
- Zróżnicowanie społeczne reprodukuje się w danym społeczeństwie
dzięki odmiennej kompetencji kulturalnej (habitus).

Kultura masowa

¾ Przesłanki:

• Edukacja powszechna

• Demokracja

• Postęp techniczny

• Masowe społeczeństwo

¾ Cechy:

• Masowe uczestnictwo
• Standaryzacja

• Homogenizacja (wymieszanie niskiego i wysokiego poziomu)

• Technicyzacja

• Udział mediów

JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO

Natura ludzka – trwałe, przyrodzone cechy

człowieka jako takiego

Jakie ludzkie cechy pochodzą z natury:

• Społeczne bytowanie?

• Egoizm?

• Przyrodzona dobroć?

• Przyrodzone wadliwości?

• ……

¾ Natura jest niezmienna; nie podlega zmianom czy

udoskonaleniom w wyniku wpływu społecznego i
kulturowego

¾ Natura podlega nieznacznym korektom w toku historii

ludzkiej

¾ Natura ludzka jest plastyczna; można ją zmieniać poprzez

inżynierię społeczną bądź genetyczną

Osobowość – natura ludzka wzbogacona przez

wpływ społeczny i kulturowy

Osobowość to zespół trwałych cech każdej jednostki
wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie
cech naturalnych, psychicznych, społecznych i kulturowych

Składniki osobowości

¾ Cechy biogenne: płeć, wzrost, budowa ciała, rasa

¾ Cechy psychogenne: wola, pamięć, wyobraźnia,

inteligencja, temperament, uczucia, spostrzegawczość

¾ Cechy socjogenne: jaźń subiektywna, jaźń

odzwierciedlona, rola społeczna, kulturowy ideał
osobowości

Składniki osobowości

/wg Freuda

/

¾ Id (natura; podświadomość)

¾ Ego (świadomość indywidualna)

¾ Superego (kultura; sumienie)

Typologie osobowości

Biologiczne

Temperament (Hipokrates):

• sangwinik

• melancholik

• choleryk

• flegmatyk

Budowa ciała (Kretschmer)

• pyknik (grubasek, życzliwy, łagodny)

• astenik (kościsty, mało życzliwy)

• atletyk (dobrze zbudowany, zróżnicowany psychicznie)

• dysplastyk (niekształtny, anomalie w zachowaniu)

Psychologiczno-socjologiczne

¾ Introwertyk – Ekstrawertyk (Jung)
¾ Wewnątrzsterowny – Zewnątrzsterowny (Riesman)
¾ Tradycyjny – Nowoczesny (Inkeles)

Typy osobowości według Sprangera:

• Teoretyk - poszukujący ogólnych teorii wyjaśniających świat

• Utylitarysta - dążenie do bogactwa i zdobywania dóbr materialnych

• Esteta - dążeniem do piękna i realizacji przejawów piękna w życiu

• Altruista-społecznik - dążenie do niesienia pomocy ludziom w

potrzebie lub nieszczęściu

• Człowiek polityczny dążący do władzy i dominowania nad innymi

• Człowiek religijny dążący do poznania Boga, mistyk i misjonarz.

Proces socjalizacji

Socjalizacja to proces, w którym poprzez swoje doświadczenia
jednostka:

• nabywa zachowań ludzkich

• uczy się funkcjonowania w kulturze

• kształtuje własną osobowość

… a wychowanie:

Wychowanie jest to pojęcie węższe niż socjalizacja. Proces wychowawczy
to socjalizacja jawna, zamierzona i celowa. Polega na wdrażaniu
określonego postępowania poprzez wskazanie jednostce wzorów, jak
należy postępować w sposób właściwy, łącząc to z nakłanianiem do
akceptowania wartości, którym realizowanie tych wzorów ma służyć.
Proces wychowawczy dokonuje się poprzez perswazję, nagradzanie i
karanie.

Socjalizacja

• pierwotna

• wtórna

Mechanizmy socjalizacji

Uleganie Identyfikacja Internalizacja

Pojęcia podstawowe

¾ Zachowanie: reakcja na bodziec zewnętrzny
¾ Działanie: zachowanie świadome, celowe

• celowo-racjonalne: działanie, w którym działający dobiera

adekwatne w jego rozumieniu środki dla osiągnięcia
zamierzonego celu

• tradycjonalne: działanie, w którym cele wyznacza

dotychczasowe doświadczenie (tradycja, przeszłość, rutyna) bez
względu na efekty

• emocjonalne: działanie jest motywowane emocją (miłością,

pasją, nienawiścią, gniewem); działanie takie jest oznaką, że
działający nie panuje nad swoimi emocjami

¾ Postawa: w miarę trwała dyspozycja jednostki do określonych

zachowań; inaczej: gotowość jednostki do reagowania w określony
sposób na różne sytuacje. Postawa to pochodna osobowości.

• element poznawczy: wiedza

• element oceniający: wartości i motywy

¾ Stereotyp: społeczne (zbiorowe) skrzywienie opinii o zjawiskach i

kategoriach społecznych. Opinie stereotypowe, acz zafałszowane są
powielane i upowszechniane w życiu zbiorowym

¾ Pozycja (status): miejsce zajmowane przez jednostkę w

jakiejkolwiek konfiguracji społecznej (zbiorowość, grupa,
organizacja, społeczeństwo). Status społeczny jest najważniejszym
czynnikiem społecznego umiejscawiania jednostki w hierarchicznych
strukturach społecznych. Pomiar statusu dokonywany jest w relacji
do innych (wyższych, niższych) statusów w tej samej konfiguracji.

• przypisany (wiek, płeć, pochodzenie rasowe, etniczne)

• osiągany (status jako rezultat wysiłków i osiągnięć jednostki)

¾ Rola społeczna: schemat zachowania związany z zajmowaną

pozycją; wzór zachowania określony przez pozycję

• jako czynnik porządkujący rzeczywistość społeczną

(zewnętrzny gorset jednostki)

• jako element gry

¾ Wpływ osobowości na role
¾ Wpływ ról na osobowość (eksperyment Zimbardo)

KONTROLA SPOŁECZNA

Społeczna kontrola to zespół środków działania, jakimi
rozporządza grupa w celu zapewnienia jedności i zwartości
wewnętrznej, w szczególności zaś podporządkowania jej
członków normom grupowym. Życie społeczne regulowane
jest przez normy, które zdefiniować można jako przyjęte
przez grupę reguły postępowania.

Uznaje się, że źródłem norm są wartości w społeczeństwie
cenione. Np. wartość taka, jak poszanowanie dla życia
ludzkiego dyktuje normę zakazującą zabijania, a miłosierdzie
i współczucie nakazują wspomaganie ubogich.

Norma społeczna to reguła postępowania wskazująca
ludziom, jak powinni się zachowywać we wzajemnych
stosunkach. Norma społeczna uzyskuje największą władzę
kierowania zachowaniem jednostki, gdy jest przez nią
zinternalizowana.

Internalizacja normy przez jednostkę to przyjęcie jej za
własną; w takim wypadku jednostka jest przekonana, że
norma nie została jej narzucona przez grupę, lecz wynika z
natury rzeczy. Ze względu na źródło normy dzielimy na
moralne, prawne, religijne i obyczajowe.

Norma moralna (etyczna) rodzi się w świadomości ludzi pod
wpływem wewnętrznej oceny dobra i zła i jest przestrzegana
dobrowolnie. Obowiązek moralny (powinność) wynika ze
świadomości indywidualnej, choć najczęściej zakorzeniony bywa
społecznie.

Norma prawna to powszechnie obowiązująca reguła
postępowania ustanowiona przez upoważniony do tego organ
państwa, które ustanawia także przymus stosowania się do
normy.

Norma religijna wynika z zaleceń religii zapisanych w
księgach uznanych za święte bądź utrwalonych przez instytucje
religijne.

Norma obyczajowa to reguła postępowania przyjęta
powszechnie w danej zbiorowości społecznej i narzucona jej
członkom w oparciu o tradycję.

Ogół norm każdego rodzaju tworzy system normatywny.

SYSTEMY NORMATYWNE W SPOŁECZEŃSTWIE

MORALNOŚĆ PRAWO

OBYCZAJ RELIGIA

KONFLIKTY NORM

¾ Zróżnicowana ocena w ramach jednej normy
¾ Niezgodność różnych norm
¾ Normy grup mniejszościowych
¾ Nowe wzory sprzeczne z dotychczasowymi

TYPY DEWIACJI W SPOŁECZEŃSTWIE

¾ Dziwacy niegroźni dla otoczenia
¾ Osobnicy przejawiający zachowania patologiczne
¾ Przestępcy
¾ Innowatorzy

FUNKCJE DEWIACJI

¾ Wyznaczenie granic dopuszczalnych zachowań
¾ Wewnętrzna integracja grupy
¾ Czynnik zmiany społecznej

REAKCJE JEDNOSTKOWE NA ANOMIĘ

• Konformizm

• Dewiacja

¾ Innowacja
¾ Rytualizm
¾ Eskapizm
¾ Kontestacja

Typ reakcji

Cele

kulturowe

Normy

instytucjonalne

Konformizm +

+

Innowacja +

-

Rytualizm -

+

Eskapizm -

-

Kontestacja -/+/

-/+/

GRUPA

ZBIÓR

ZBIOROWOŚĆ

GRUPA

Zbiór społeczny jest to agregat ludzi o podobnych
charakterystykach posiadających jakąś cechę wspólną,
wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na
to czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy (łysi,
kulawi, blondyni).

Zbiorowość społeczna to zbiór ludzi zajmujących wspólną
przestrzeń

¾ zbiorowość terytorialna

• miejska

• wiejska

• lokalna

• regionalna

• blokowa

• osiedlowa

¾ zbiorowość masowa

• publiczność

• tłum

Grupa społeczna to zbiór, w którym wytworzyła się w miarę
trwała więź społeczna

Więź społeczna

¾ identyfikacja (aprobująca świadomość przynależności) z

poczuciem odrębności od innych grup

¾ kult (pielęgnowanie) wspólnych wartości grupowych z

tendencją do przestrzegania podstawowych konformizmów

¾ wyznaczanie wspólnych norm wywiedzionych z wartości
¾ istnienie wspólnych interesów grupowych z tendencją do

ich dominacji nad interesami własnymi

Przykłady grup:

• rodzina

• grupa koleżeńska

• parafia

• grupa wyznaniowa, sekta

• społeczność lokalna

• gang

• naród

• partia polityczna

• związek zawodowy

• związek pracodawców

• stowarzyszenie gospodarcze

• armia

• biurokracja

• klub brydżowy

Rodzaje grup społecznych

Wielkość

¾ małe (złożone tylko z osób, np. społeczność parafii)
¾ duże (grupy o wewnętrznych strukturach złożonych z

podgrup, np. Kościół)

Typ więzi

¾ pierwotne: więź oparta na osobistych interakcjach i

postawach emocjonalnych

¾ wtórne: więź wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta

na interesach

Rodzaj zadań

¾ naturalne: w których jednostka przychodzi na świat, a

grupa ją socjalizuje (rodzina, naród)

¾ celowe: utworzone dla realizacji konkretnego celu

(sportowe, partie polityczne, kluby zainteresowań itp.)

• dobrowolne (zrzeszenia)

• przymusowe (armia)

• odrębność sekty

Dostępność

¾ inkluzywne: otwarte na nowych członków
¾ ekskluzywne: zamknięte

• naród

Przepisy wewnętrzne (formalizacja)

¾ formalne: sformalizowane reguły wewnętrzne (statuty,

regulaminy, przywództwo)

¾ nieformalne

Struktura grupy

• układ pozycji

• układ ról

• układ władzy (przywództwo)

• wzory i normy grupy

Rodzaje struktur grupowych

Kryterium wielkości

¾ Mikrostruktury
¾ Makrostruktury

Kryterium formalizacji

¾ Struktury nieformalne
¾ Struktury formalne (geneza)

Style przywództwa

Kryterium wyłaniania

¾ Przywództwo naturalne
¾ Przywództwo formalne

Sposób sprawowania przywództwa

¾ Autorytarne
¾ Demokratyczne
¾ Liberalne

Kryterium prawomocności

¾ Charyzmatyczne
¾ Tradycjonalne

¾ Legalne

Grupa odniesienia

Grupa stanowiąca dla jednostki wzór (model) zachowań

społecznie akceptowanych, dostarczający kryteriów oceny

własnego działania oraz działań innych ludzi

Grupą odniesienia może być dla jednostki zarówno grupa

własna jak i obca, do której jednostka aspiruje bądź jest dla

niej układem odniesienia

• Grupa odniesienia pozytywnego

• Grupa odniesienia negatywnego

Zbiorowości masowe

¾ Publiczność

• skupiona

• rozproszona (opinia publiczna)

¾ Tłum

• zasada logiki kolektywnej

• zasada emocyjności

Naród

Schemat formalny

Grupa wewnętrzna Grupa zewnętrzna






Grupa etniczna Naród
(bez aspiracji (dążność do utworzenia
państwowych) wspólnoty politycznej)

np. Cyganie np. Polacy

Naród to wspólnota powstała na gruncie historycznym, terytorium,

języka, życia ekonomicznego, przejawiająca się w świadomości

jego członków

Więź narodowa polega na uznawaniu wspólnych wartości

kulturowych, poczuciu wspólnoty oraz odrębności w stosunku do

innych grup narodowych

Kryteria wyodrębniania narodów:

¾ Kryteria obiektywne:

• Pochodzenie

• Terytorium

• Język

• Państwowość (jedność polityczna)

• Wspólność interesów ekonomicznych

¾ Kryteria subiektywne:

• Samoidentyfikacja na bazie czynników

obiektywnych

Obiektywne kryteria przynależności narodowej a

subiektywna więź narodowa

¾ Autoidentyfikacja etniczna jednostki (np. poczucie

niemieckie u Żyda w III Rzeszy)

¾ Zakres przynależności (granic narodu) zdefiniowany przez

tych, których przynależność jest niekwestionowana

Tendencje asymilacyjne Tendencje segregacyjne
(inkluzywne) (ekskluzywne)

dobrowolne przymusowe dobrowolne przymusowe

Etnocentryzm

Wartościująca postawa określająca afirmatywny stosunek do

kultury własnej grupy etnicznej, religijnej, rasowej itp., a zarazem

deprecjonujący stosunek do kultury grupy obcej

¾ Własna kultura jest uważana za najlepszą i wzorcową

¾ Kultura obca oceniana jest jako odstępstwo od normy,

anomalia, a jednocześnie jako zagrożenie własnego sposobu
życia (źródło zła)

Stereotyp narodowy i etniczny

Funkcjonujący w świadomości potocznej skrótowy,

uproszczony, utrwalony i zabarwiony wartościująco obraz

rzeczywistości, odnoszący się do narodów, grup etnicznych,

religijnych czy ras.

Zwykle oparty na niepełnej wiedzy o tych obiektach i trudnością

poddający się zmianom.

ORGANIZACJA

Grupa formalna, w której istnieją względnie trwałe zasady

postępowania w określonych sytuacjach

¾ powołana do realizacji określonych celów
¾ sformalizowana struktura (przepisy wewnętrzne,

regulaminy, statuty)

¾ wyspecjalizowany podział pracy
¾ stosunki rzeczowe, bezosobowe (nie cechy osób, lecz

problemy określają wzajemne interakcje)

¾ wyraźnie wyodrębnione ośrodki decyzji (władzy)

Świat organizacji

¾ Administracja państwa
¾ Armia
¾ Kościół
¾ Przedsiębiorstwo
¾ Stowarzyszenie
¾ Szkoła
¾ Partia
¾ Związek zawodowy

Organizacja to: zarówno fabryka samochodów, jak uniwersytet

w dawnych czasach ludzie przychodzili na świat w swoich domach,
obecnie w szpitalach

człowiek przychodzi na świat w organizacji

jego życie dalsze polega na wprowadzaniu w świat kolejnych
organizacji, w ramach których odbywa się edukacja, praca, służba
wojskowa, zainteresowania i cele życiowe, a nawet samo życie z
jego uzależnieniami od zorganizowanych dostaw prądu, wody,
porządku prawnego, administracyjnego itp.

Główna przyczyna mnożenia organizacji: postępująca racjonalność

Organizacja biurokratyczna

to wprowadzenie zasady hierarchii do organizacji formalnej

- de Gournay (1745): biuro jako gabinet i stół do pisania;
biuromania jako ówcześnie rodząca się choroba wynikająca z
władzy urzędników

- tradycje biurokracji w okresach szczególnych potrzeb państwa:
powstawanie stałych armii, ciągłe wojny, ściąganie podatków,
reformy, budowa piramid

- biurokracja a administracja notabli (przewaga techniczna
biurokracji)

Typ idealny biurokracji (Weber)

¾ Zasada hierarchii

¾ Zasada bezosobowości

¾ Skodyfikowane reguły postępowania (przepisy) z

określeniem „drogi służbowej

¾ Archiwizacja dokumentów; „pamięć” biurokracji

¾ Zasada profesjonalizmu (specjalizacja i podział pracy)

¾ Zasada pracy najemnej; urzędnicy nie są właścicielami

środków administrowania; sfera zawodowa oddzielona od
sfery prywatnej

Dysfunkcje biurokracji

(Merton, Blau, Mayo, Parkinson)

¾ Rytualizm i wirtuozeria biurokratyczna przeciw innowacjom,

elastyczności i twórczym rozwiązaniom; „wyuczona

nieudolność” w sytuacjach nowych i nietypowych

¾ Biurokratyczne procedury ponad celami organizacji;

dominacja środków nad celem i powołaniem organizacji

¾ Zderzenie zasad bezosobowych z osobistymi przypadkami;

napięcia między obywatelami a administracją

¾ Grupy nieformalne wewnątrz biurokracji

¾ Rozrost biurokracji ponad potrzeby społeczne (biurokracja

jako pasożytnicza narośl)

Biurokracja w biznesie

¾ Model zachodni (weberowski)

¾ Model japoński

¾ Ewolucja (wpływ modelu japońskiego i wymagań rynków

innowacyjnych)

• Zarządzanie zasobami ludzkimi (poświęcenie dla firmy)
• Kultura korporacyjna (solidarność grupowa)

Biurokracja a demokracja (Weber)

¾ Kontrola biurokracji przez polityków pochodzących z wyborów

¾ Politycy muszą polegać na informacjach i ekspertyzach

biurokracji; z punktu widzenia profesjonalnej administracji
biurokratycznej politycy to amatorzy

Żelazne prawo oligarchii (Michels)

W organizacjach demokratycznych (o masowym członkostwie)

nieuchronną tendencją jest monopolizacja przywództwa przez

wąską grupę pozostającą poza kontrolą mas członkowskich.

Nadzieja na utworzenie organizacji w pełni demokratycznej, w

której masy członkowskie byłyby w stanie poddać kontroli

poczynania nielicznych przywódców jest daremna, a w demokrację

wbudowane są tendencje oligarchiczne.

Instytucje totalne (Goffman)

¾ Ścisłe oddzielenie od świata zewnętrznego

¾ Podział na świat personelu i świat podwładnych

¾ Uniformizacja jednostki i zduszenie osobowości

ROZROST BIUROKRACJI W ADMINISTRACJI PAŃSTWA

PRZECIĘTNE ZATRUDNIENIE w ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

na podstawie biuletynów GUS "Zatrudnienie i wynagrodzenia w

administracji publicznej"

w ‘000

Wyszczególnienie

1991

1995

1999 2001

2001
1991

RAZEM ADMINISTRACJA PUBLICZNA

170,9

280,8 306,4 345,0 201,9

Administracja państwowa

93,3

141,5 147,8 152,8 163,8

Razem administracja centralna

60,8

110,2

122,4

110,1

181,1

15,6

19,4

20,3

b. d.

x

centrale ministerstw i jedn. służby zagr.

terenowe organy rządowej adm. specjalnej

45,2

90,8

102,0

b. d.

X

Terenowe organy rządowej adm. ogólnej

32,5

31,3

25,5

42,7

131,4

18,8

16,1

9,4

10,2

54,3

13,7

10,1

-

-

x

urzędy wojewódzkie

urzędy rejonowe

jednostki pomocnicze

-

5,0

16,0

32,5

x

Administracja samorządu terytorialnego

77,6

139,3 158,6 191,4 246,6

77,0

138,5

132,2

133,2

173,0

Gminy

w tym: miasta na prawach powiatu

-

-

27,6

28,6

x

Powiaty

-

-

21,3

51,7

x

Województwa /sejmiki woj., urzędy
marszałk./

0,6

0,4

4,5

6,6 1 100,0

Samorządowe kolegia odwoławcze

b. d.

0,4

0,6

0,7

x

STRUKTURA SPOŁECZNA

Pojęcie struktury społecznej

w sensie statystycznym:

Podział zbiorowości ze względu na: wiek, płeć, miejsce zamieszkania,

kategorie zawodowe itp. Wyszczególnienie grup wieku, zawodu, płci itp. z

ich liczebnościami równoznaczne jest z opisaniem struktury wiekowej,

zawodowej, płci itp.

w sensie socjologicznym:

Układ wzajemnych relacji elementów, z których składa się społeczeństwo.

Jako elementy struktury wyróżnia się na ogół klasy bądź warstwy, a w

odniesieniu do społeczeństw tradycyjnych stany czy kasty.

W odróżnieniu od struktury rozumianej statystycznie, w której pomija się

odniesienia wzajemne wyróżnionych elementów, w strukturze społecznej

rozumianej socjologicznie te właśnie odniesienia są traktowane jako

najważniejsze. W ocenach wyróżnionych elementów struktury (klas,

stanów) istniejące podziały mogą rodzić nierówności, utrwalać

uprzywilejowanie, upośledzenie itp. Poszukiwanie podobnych ocen

(zawartych w świadomości społecznej) w strukturze opisanej według

kryteriów statystycznych byłoby przedsięwzięciem absurdalnym.

Klasy bądź warstwy społeczeństwa tworzą tzw. makrostrukturę społeczną,

od której należy odróżnić mikrostrukturę rozumianą jako układ pozycji i

ról społecznych strukturze małych grup i społeczności lokalnych.

Stratyfikacja społeczna

Najczęściej stosowany sposób opisania struktury społecznej ufundowany

na teorii stratyfikacji. Uznaje się w jej ramach, że każde społeczeństwo

jest i musi być uwarstwione, czyli złożone z warstw (klas) ułożonych w

społeczeństwie hierarchicznie. Pozycje jednostek przynależne do klas

(warstw) są wyżej lub niżej społecznie cenione, mniej lub bardziej

korzystne. Oznacza to, że struktury społecznej nie da się oprzeć na

fundamencie równości, ponieważ pozycje (statusy) zajmowane przez

jednostki muszą być nierówne.

Pionierem stratyfikacyjnego opisu był W.L. Warner (lata 30’ XX w.), który

poddając analizie małomiasteczkową społeczność wyodrębnił w jej obrębie

sześć nierównych co do rangi warstw według kryteriów dochodu,

wykształcenia i zawodu.

Źródła nierówności w społeczeństwie

¾ Talenty, zdobyte kwalifikacje
¾ Praca i wysiłek
¾ Odziedziczona pozycja społeczna

Czy da się wkomponować zasadę równości pozycji społecznych w

społeczny porządek?

¾ Projekty (Morus, Campanella, Babeuf itp.)
¾ Realizacje (ruchy plebejskie, bolszewicy, maoiści itp.)

Formalne ujęcia struktury społecznej

¾ Dychotomia oparta na radykalnym antagonizmie interesów (biedni-

bogaci, rządzący-rządzeni, uprzywilejowani-upośledzeni)

¾ Gradacja prosta: układ zróżnicowanych pozycji wyznaczony przez

jeden czynnik, np. wydzielenie grup dochodu (wykształcenia itd.) w
oparciu o kryterium dochodu (wykształcenia itd.) wyłącznie.

¾ Gradacja syntetyczna: układ zróżnicowanych pozycji wyznaczony

przez zsyntetyzowanie kilku czynników, np. dochód, odziedziczony
majątek, wykształcenie, zakres władzy (wpływu), styl konsumpcji
itd. łącznie.

Nacisk na ujęcia dychotomiczne dawał zwykle podstawę dla

koncepcji rewindykacyjnych i rewolucyjnych, ujawniał

immanentny konflikt zawarty w strukturze społecznej.

Akcentowanie podziałów gradacyjnych (stratyfikacyjnych) bywało

związane z ideologicznym utrwalaniem nierówności społecznych.

Bariery w strukturze społecznej

Elementy struktur społecznych:

¾ kasta
¾ stan
¾ klasa
¾ warstwa

mogą być usankcjonowane w ramach porządku społecznego z

instytucjonalnym zakreśleniem granic poszczególnych kategorii i

ustaleniem barier między nimi nieprzekraczalnych dla jednostki

(kasta, stan w społeczeństwach immobilnych)

bądź też

granice podziałów mogą być zatarte, a jednostka może się dość

swobodnie przemieszczać na pozycje wyższe czy niższe bez żadnych

sankcji społecznych, a nawet ze społeczną zachętą

(klasy otwarte w społeczeństwach mobilnych)

System kastowy

jest najbardziej sztywny ze wszystkich znanych systemów stratyfikacji.

Hinduski podział na cztery podstawowe kasty: braminów (duchowni),

kszatriów (dostojnicy i wojownicy), wajśjów (rzemieślnicy i rolnicy) oraz

śudrów (służba) wywodzony był z religijnych wyobrażeń o stworzeniu ludzi

z poszczególnych członków ciała Brahmy. Piąta kasta „niedotykalnych” nie

pochodzi według tych wyobrażeń od Boga. System podziału kastowego

został uświęcony w porządku społecznym, a granice między kastami

uznane za nienaruszalne.

System stanowy

Opiera się również na przekonaniu, że społeczeństwo musi się składać z

tych, którzy się modlą (duchowieństwo), walczą (rycerstwo, szlachta) i

pracują (kmiecie, stan miejski). Stany zostały w porządku

średniowiecznym prawnie rozdzielone z odrębnymi przywilejami i

nieprzekraczalnymi barierami, choć tradycja upoważniała władcę do aktów

zmiany statusu (nobilitacja, nadanie praw miejskich itp.). Stany były

oczywiście wyższe i niższe. Do wyższych przypisany był honor, godność,

duma, do niższych praca pozostająca rodzajem dyskryminacji oraz

wyrozumiała pogarda okazywana przez członków stanu wyższego.

System klas otwartych

Klasa nie jest kategorią prawną i przynależność do niej nie jest prawnie

uregulowana. Jest kategorią ekonomiczną i w ten sposób definiującą

położenie społeczne jednostki. Struktura klasowa jest płynna i pulsująca w

porównaniu z poprzednimi. Nie ma żadnych prawnych, religijnych czy

ekonomicznych barier przynależności, choć to wcale nie oznacza równości

szans w uzyskiwaniu wyższej pozycji klasowej. Jednakże Max Weber

zwrócił uwagę na istnienie pewnych barier społecznych nawet w

najbardziej otwartych społeczeństwach, gdzie, jak w USA, prestiż

wynikający z pochodzenia, choćby przez związki matrymonialne z

dawnymi rodami arystokratycznymi jest wysoko ceniony jako pożądany

element statusu. Weber sądził, że w społeczeństwie klasowym odtwarza

się struktura stanowa. Klasę, twierdził, tworzą osobnicy o zbliżonym

położeniu ekonomicznym, a stan osobnicy o podobnej randze społecznej.

Ruchliwość społeczna

(

przesuwanie się jednostek w przestrzeni społecznej)

pozioma pionowa

awans degradacja

jednostkowy generacyjny klasowy

UJĘCIA TEORETYCZNE

Marksizm

1. Klasy jako podstawowy i uogólniony element każdej struktury
2. Podstawa wyodrębnienia klas: własność środków produkcji
3. Układ dychotomiczny
4. Immanentny konflikt klasowy i nieuchronność rewolucji
5. Ewolucja od klasy „w sobie” do klasy „dla siebie”
6. Klasy i konflikt klasowy jako fundament teorii upadku kapitalizmu

Weber

1. Zróżnicowanie struktur ekonomicznych, politycznych i społecznych:

klasy, partie i stany

2. Klasy ekonomiczne określone przez szanse na rynku
3. Położenie stanowe wyznaczone przez pozytywną lub negatywną

ocenę społeczną, jak godność, szacunek, honor, ekskluzywne
przywileje, jak styl życia dla stanu zarezerwowany, związki
małżeńskie w obrębie stanu itp.

4. Stan a klasa: związki wspólnotowe wyznaczane przez subiektywnie

odczuwaną przynależność do stanu wobec związków i działań
masowych wspartych na interesach

Funkcjonalizm

1. Hierarchiczne zróżnicowanie jako nieusuwalna cecha społeczeństwa
2. Niezbędność wyodrębnienia ważnych społecznie pozycji poprzez

system gratyfikacji

3. Waga zdolności, pracy i wyrzeczeń jako czynników motywujących
4. Systemy stratyfikacji:

• otwarty – zamknięty

• egalitarny – nieegalitarny

• presja funkcjonalna na najważniejsze społecznie pozycje

5. Spójność i niespójność czynników statusu

Teoria elit

(Mosca, Pareto, Michels, Mills)

1. Niezbędność elity w społeczeństwie
2. Elita a masy
3. Rekrutacja elit
4. Krążenie elit
5. Żelazne prawo oligarchii
6. Koncepcja klasy politycznej
7. Menadżerowie
8. Grupy nacisku (lobbing)

ŁAD SPOŁECZNY

MODELOWE TYPY ZACHOWAŃ ZBIOROWYCH

Wspólność utrwalonych Zachowania koordynowane
wzorów i norm przez nadrzędny ośrodek
w zachowaniach decyzji
(taniec plemienny) (musztra)
Indywidualna motywacja
w zachowaniach
(dansing, dyskoteka)





Ład normatywny Ład policentryczny Ład monocentryczny
(tradycyjne wzory) (indywidualne decyzje) (dyspozycje,
. rozkazy)

Konsekwencje w systemach wychowawczych i cechy mentalności

jednostek

Ład normatywny:

- nacisk na konformizm (uwewnętrzniony przymus społeczny)
- wierność wobec tradycyjnych wzorów
- zamiłowanie do rutyny
- wrogość wobec wszelkich innowacji
- brak inicjatywy
- wiara, że istniejący porządek jest naturalny i jedynie możliwy

Ład policentryczny:

- nacisk na niezależność i inicjatywę jednostki
- dążność do innowacji
- decentralizacja i samoregulacja
- indywidualna inicjatywa i współzawodnictwo
- w miejsce regulacji pozytywnej zachowań regulacja negatywna
- wielość ośrodków decyzji i ograniczenia władzy zwierzchniej

Ład monocentryczny:

- urabianie posłuszeństwa z plastyczną zdolnością do zmiany opinii, gdy z
góry przyjdą takie dyrektywy
- lojalność wobec władzy zwierzchniej
- poczucie, że za los indywidualny odpowiedzialne są władze
- centralizacja (eliminacja rynku w gospodarce, areny w polityce i wielości
opinii w kulturze)

Przykłady:

1. Ład normatywny

• Społeczność pierwotna (plemienna)

• Tradycyjna społeczność terytorialna (wspólnota)

• Społeczeństwo tradycyjne, np. średniowieczne

• Ruchy społeczne odwołujące się do ducha wspólnoty

Przykłady historyczno-polityczne: księstwa feudalne

2. Ład policentryczny

• Społeczeństwo demokratyczne

• Samoorganizująca się społeczność terytorialna

• Samorzutne, dobrowolne zrzeszenia

• Działania podmiotów w przestrzeni społecznej:

o

na rynku

o

na scenie politycznej

o

w kulturze (prądy, wartości, światopoglądy itp.)

Przykłady historyczno-polityczne: Ateny, miasta hanzeatyckie, stany i
miasta w Ameryce Płn., Anglia wiktoriańska

3. Monocentryczny

• Armia, policja

• Organizacja biurokratyczna

• Instytucje totalne

• Społeczeństwa totalitarne

• Przedsiębiorstwo

• Gang, mafia

Przykłady historyczno-polityczne: Sparta, starożytny Egipt, Rosja carska i
komunistyczna, hitlerowskie Niemcy

KONFLIKT

Odmiany konfliktu w społeczeństwie

™ Jednostka

¾ konflikt ról

• rola zawodowa <-> rola rodzinna
• obowiązki zawodowe <-> hobby

¾ konflikt interesów wyznaczonych przez pozycję i rolę

• minister wydający koncesję własnej firmie
• sędzia – kuzyn oskarżonego
• prokurator w towarzystwie gangsterów

¾ konflikt tożsamości (lojalności)

• biały plantator decydujący się na ślub z murzynką,

profesor uniwersytetu z prostytutką

• arystokrata – działacz partii lewicowej
• historyk wobec faktów haniebnych dla własnego

narodu

™ Konflikty w zbiorowości

¾ małe grupy (rodzina)

¾ pokolenia

¾ klasy

¾ rasy

¾ narody

¾ kultury

Pojęcia skojarzone:

• Interes

• Przymus

• Zależność

• Władza

• Antagonizm

• Zmiana

• Przywilej

• Upośledzenie

• Wykluczenie

• Deprywacja

Waga konfliktu w społeczeństwie

• konflikt jako źródło zmian (ewolucji)

• konflikt zewnętrzny jako źródło wewnętrznej

integracji

¾ Im większe poczucie zagrożenia zewnętrznego, tym większa

integracja wewnętrzna.

(implikacja socjotechniczna): w wypadku dezintegracji
grupy wewnętrznej należy poszukiwać zagrożenia zewnętrznego
poprzez przekształcenie konfliktu wewnętrznego w zewnętrzny.

konflikt interesów <-> konflikt wartości

Osie konfliktu w społeczeństwie:

pracodawcy <-> pracobiorcy

producenci <-> konsumenci

bogaci <-> biedni

rządzący <-> rządzeni

mężczyźni <-> kobiety

mieszkańcy wsi <-> mieszkańcy miast

……..

nakładanie się <-> krzyżowanie się osi konfliktu

¾ Ilość konfliktów w społeczeństwie jest odwrotnie

proporcjonalna do ich intensywności

Rodzaje sytuacji konfliktowych

Natężenie konfliktu zależne od:

• rodzaj konfliktu

• typ więzi

• typ systemu społecznego

elastyczny Å--------Æ sztywny

instytucjonalizacja Å-----Æ eliminacja (tłumienie)
konfliktu konfliktu

konflikt realistyczny Å-–-Æ konflikt nierealistyczny

rozwiązywanie sytuacji Å----Æ rozładowywanie
konfliktowej napięć

wekslowanie konfliktu poprzez:

zastępcze obiekty wentyle
wrogich uczuć bezpieczeństwa
(metoda „kozła ofiarnego”)

¾ Liczba instytucji wentyla bezpieczeństwa wzrasta wraz ze

sztywnością systemu społecznego.

Uwarunkowania psychologiczne:

frustracja Æ agresja

(skala indywidualna – skala zbiorowa)

¾ Im niższy status społeczny, tym większa skłonność do

antagonizmu do obcych (ksenofobii)

ZMIANA

I. Definicje

Skrótowe ujęcie historii ludzkiej (Giddens)

- Historia gatunku liczy ok. 500 tys. lat

- Uprawa roli jako początek osiadłego trybu życia trwa ok. 12 tys. lat

- Pierwsze cywilizacje powstały ok. 6 tys. lat temu

- Rozwój społeczeństw nowoczesnych rozpoczął się 200-300 lat temu.

Gdyby historię ludzkości przedstawić w postaci jednej doby, to początki

rolnictwa wypadłyby dopiero ok. 23.30, pierwsze cywilizacje ok. 23.43.

Nowoczesna faza historii to ostatnia minuta doby. Jednak w ciągu

ostatniej minuty zaszło znacznie więcej zmian społecznych niż przez

pozostałą część doby.

* * *

Zmiana – nieodwracalne przekształcenie systemu społecznego w aspekcie

strukturalnym (struktury interakcji, norm, interesów) bądź funkcjonalnym

(funkcje pełnione przez elementy systemu).

Nawarstwianie się zmian określamy pojęciem procesu.

Procesy zmian:

• Cykliczne (np. koniunktura w przemyśle)

• Kierunkowe (np. industrializacja)

Procesy zmian dokonujących się w jednym kierunku nazywamy

rozwojem (np. rozwój przemysłu, rozwój instytucji oświatowych, rozwój

przestępczości).

Rozwój oceniany pozytywnie nazywamy postępem, jego przeciwieństwo

regresem. Relatywizacja postępu; np. wydziedziczenie wielkiej własności

ziemskiej lub przejście od Gemeinschaft do Gesellschaft.

II. Czynniki rozwoju

Wyjaśnienie natury zmiany społecznej

¾ Czynniki geofizyczne (środowisko naturalne)
¾ Czynniki somatyczne (rasa)
¾ Czynniki demograficzne (wzrost ludności)
¾ Czynniki społeczne

• konflikty

• ruchy społeczne

• przywództwo (wybitne jednostki)

¾ Czynniki kulturowe

• kontakt kulturowy

• religia; rodzaj systemu kulturowego

• wynalazki, odkrycia i innowacje

Czynniki: podział

• egzogenne (wymuszenie zmiany; procesy reaktywne, adaptacja)

• endogenne (wewnętrzny mechanizm zmian)

- Metafora z rozwojem organizmu od stanu zalążkowego do kresu

- Rozwój jedno- i wielo-torowy

- Rozwój skokowy i rewolucje między stadiami

III. Społeczeństwo a zmiana. Społeczne reakcje na zmianę

¾ Społeczeństwo bez rozwoju
¾ Zmiana jako zagrożenie stabilności (opór wobec zmiany)
¾ Teza opóźnienia kulturowego; od dominacji kultury nad

cywilizacją do dominacji cywilizacji nad kulturą

¾ Nowoczesne formy komunikacji: efekt demonstracji

informacyjnej i frustracje

TEORIA MODERNIZACJI

Definicje

Społeczeństwo tradycjonalne: dominuje niechęć do zmian, tendencje
zachowawcze, uświęcona tradycja, więzi rodzinne, fatalistyczny, pełen
przesądów pogląd na świat, przypisany status.

Społeczeństwo nowoczesne: zmiana staje się elementem systemu
wierzeń, tendencje progresywne, innowacyjność, dominacja poza-
rodzinnych więzi np. zawodowych, racjonalność, status osiągany.

Twierdzenia podstawowe

1. Jeden kierunek rozwoju: Rozwój społeczny przechodzi przez

rozmaite stadia od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa
nowoczesnego

2. Teza o zapóźnieniu: Kraje obecnie zacofane znajdują się we

wczesnej fazie zmian, u kresu których znajdują się społeczeństwa
nowoczesne

3. Wielotorowość rozwoju: Drogi przejścia (stadia) od typu

społeczeństwa tradycjonalnego do nowoczesnego są zróżnicowane;
rozwój jest wielo-liniowy (multilinearny)

4. Dyferencjacja i integracja: Podstawowy mechanizm modernizacji

to różnicowanie struktur i funkcji z równoczesnym zapewnieniem
integracji i koordynacji różnicujących się elementów

5. Zróżnicowana transformacja: Jakkolwiek modernizacja w krajach

zacofanych imituje różne osiągnięcia cywilizacji zachodniej, to
jednak środki i instytucje wprowadzone na rzecz modernizacji muszą
się różnić od swoich odpowiedników zastosowanych na Zachodzie.
Modernizacja w krajach zapóźnionych jest procesem zamierzonym i
sterowanym.

Charakterystyka społeczeństw:

Tradycjonalne

Nowoczesne

System wartości

Wrażliwość na normy;

nacisk na stabilność,

opór wobec zmian

Orientacja na osiągnięcia;

dążność do zmian i

ulepszeń

Wzór działania

Tradycja Racjonalność

Dominujący typ
więzi

Osobista, rodzinna

Formalna

Zbiorowość

Wspólnota Zrzeszenie;

organizacja

Kontrola społeczna

Religia, obyczaj

Prawo, opinia publiczna

Artykulacja napięć

Tłumienie konfliktu

Instytucjonalizacja

konfliktu

Ruchliwość
społeczna

Immobilne;

status przypisany

Mobilne;

status osiągany

Więź z państwem

Poddany Obywatel

Typ integracji

Partykularna;

zwyczajowe lojalności

Uniwersalistyczna,

indywidualistyczna

Modernizacja w społeczeństwie zacofanym

Zachód

Reszta

Przebieg modernizacji

Powolna
ewolucja

Przewrót w sposobie

życia

Podmiot modernizacji

Jednostki

Elita

Metoda zmian

Demokracja Dyktatura

Uzasadnienie

System wierzeń;

racjonalność

Ideologia narzucona

RUCHY SPOŁECZNE

Społeczeństwo masowe:

• masowa produkcja

• masowa konsumpcja

• masowe osiedla

• masowa rozrywka

• masowa edukacja

• masowa kultura

• masowa komunikacja

• masowa religijność

Formy aktywności zbiorowej w społeczeństwie masowym:

¾ Działania masowe; ludzie działają jednakowo, choć osobno (suma

działań indywidualnych)

• masowe zakupy w sklepach Æ wzrost inflacji

• masowe oszczędności w banku Æ wartość pieniądza

• masowe zakładanie firm Æ wzrost gospodarczy

• masowe akty wyborcze Æ zwrot polityczny

• masowe powstrzymywanie się od zakładania rodziny Æ

depopulacja

• masowe stosowanie nowotworów językowych Æ zmiany w

języku

¾ Zachowania zbiorowe; ludzie działają jednakowo doświadczając

tej samej sytuacji w ramach jednej przestrzeni (naśladownictwo;
uniformizacja zachowań)

• zachowania tłumu

• publiczność (audytorium, widownia)

• zbiegowisko

• szał (hula-hoop, kostka Rubika, taniec disco)

• zachowania podległe standardom mody

• histeria masowa – ciemne siły (czarownice z Salem,

religijne „widzenia”, „czerwone zagrożenie”, AIDS, Wojna
światów G. H. Wellsa)

¾ Działania zbiorowe; ludzie działają razem dla osiągnięcia

wspólnych celów

• pielgrzymki religijne

• strajkujące załogi

• manifestacje uliczne

Ruch społeczny

Forma działań zbiorowych na skalę masową ukierunkowanych na

cel, jakim jest zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej

bądź zapobieżenie zmianie będącej w toku.

Ruch społeczny odbywa się na ogół w strukturach nieformalnych,

a formalizacja ruchu jest najczęściej zapowiedzią jego końca (od

ruchu społecznego do partii politycznej).

W społeczeństwie nowoczesnym i masowym ruch społeczny jest

dla jednostki namiastką utraconej wspólnoty.

Rodzaje ruchów społecznych:

I. Cel

¾ Ruch reformatorski; „inżynieria cząstkowa (partykularna)”
¾ Ruch radykalny (rewolucyjny); „inżynieria całościowa (totalna)”
¾ Ruch ekspresywny (eskapistyczny); manifestacja i zaspokojenie

potrzeb osobowości

II. Zakres; perspektywa historyczna

¾ Ruchy stare; klasowe, zawodowe (nacisk na interesy) Æ partie

polityczne, związki zawodowe

¾ Ruchy nowego typu o ogólnospołecznym zakresie (nacisk na

wartości); ekologiczne, feministyczne, pokojowe, konsumenckie,
praw człowieka, praw zwierząt, za życiem <-> za wyborem

Struktura ruchu społecznego

¾ Ideologia
¾ Przywództwo i charyzma
¾ Strategia i taktyka
¾ Organizacja

Dynamika ruchu społecznego

¾ Sprzyjający kontekst strukturalny
¾ Napięcie strukturalne
¾ Relatywna deprywacja (krzywa osiągnięć <-> krzywa

aspiracji)

¾ Zdarzenie inicjujące <-> pluralistyczna ignorancja
¾ Charyzma przywódcy
¾ Rutynizacja charyzmy; formalizacja ruchu
¾ Rekrutacja pierwotna i wtórna (syndrom pasażera na gapę)

Rewolucja

Ruch społeczny nastawiony na zmiany:

¾ we wszystkich dziedzinach społecznego życia (najszerszy

zakres zmian)

¾ radykalne, fundamentalne; zerwanie ciągłości historycznej
¾ zachodzące w krótkim czasie
¾ związane z masową mobilizacją społeczną
¾ rodzące nadzwyczajne stany emocjonalne: euforia, entuzjazm,

nadzieja, wola mocy, wybujałe aspiracje

Przykłady rewolucji:

• Angielska 1640; Chwalebna 1688

• Amerykańska 1776

• Francuska 1789 Æ konsekwencje rewolucyjne w XIX w.

• Rosyjska 1917

• Niemiecka 1918; Austriacka 1918

• Meksykańska 1919

• Narodowo-socjalistyczna 1933 (?)

• Chińska 1949

• Portugalska 1974; Hiszpańska 1976

• Irańska 1979 (?)

• Środkowoeuropejska 1989

Problemy z definicją:

¾ Szybkie i fundamentalne zmiany przeprowadzone odgórnie: Piotr

Wielki, Ataturk, Meiji, Naser, Gorbaczow

¾ Rewolucja bez krwi i terroru: Jesień Ludów w Europie Centralnej,

Rewolucja Goździków w Portugalii, Ukraina 2004

¾ Terminy pokrewne: pucz, zamach stanu, powstanie, rebelia,

wojna domowa

Waga zdarzeń rewolucyjnych

• Mit rewolucji wieku XIX jako następstwo mitu rozumu

• Zakwestionowanie mitu rewolucji w wieku XX

• Wiek XXI - ?

Przyczyny rewolucji

¾ Spontaniczny wybuch, jak wybuch wulkanu, czy dzieło

rewolucjonistów-konspiratorów

¾ Nędza czy pomyślność; poczucie relatywnej deprywacji

progresywnej

¾ Rewolucja jako następstwo prób zreformowania starego porządku

¾ Rewolucja jako produkt walki elit

Logika procesu rewolucyjnego

Sytuacja rewolucyjna

Świadomość rewolucyjna

Reakcja reżimu: cząstkowe reformy, liberalizacja

Poszerzone pole kontestacji i paraliż władzy

Mobilizacja rewolucyjna

Represyjna reakcja władzy Pokojowa (uległa) reakcja


Gwałtowna zmiana rewolucyjna Rewolucja bezkrwawa


Rządy umiarkowanych Demokratyczne walki frakcyjne


Niezadowolenie i rządy radykałów
(kompletne odcięcie od przeszłości, terror
i wzajemne wyniszczanie: „rewolucja pożera
własne dzieci”)


Faza kontrrewolucji


Dyktatura jednostki