12. Idealizm subiektywny i

idealizm obiektywny.

Metafizyczny realizm

Andrzej Wi

ś

niewski

[e-mail]

Wst

ę

p do filozofii

Materiały do wykładu

2008/2009

2

Metafizyka a ontologia

• Jak dot

ą

d zajmowali

ś

my si

ę

głównie problematyk

ą

epistemologii

: podstawowymi kwestiami zwi

ą

zanymi z

szeroko poj

ę

tym poznaniem. Teraz zajmiemy si

ę

filozoficznymi pogl

ą

dami na

ś

wiat

. Innymi słowy,

przejdziemy do problematyki dyscypliny zwanej przez
jednych

metafizyk

ą

, a przez innych

ontologi

ą

.

Niekiedy

mówi si

ę

tu te

ż

o filozofii przyrody lub teorii bytu.

• Terminy „metafizyka” i „ontologia” czasami u

ż

ywane s

ą

zamiennie. Nie zawsze jednak tak jest – zale

ż

y to od

tradycji filozoficznej, w obr

ę

bie której prowadzone s

ą

dociekania.

• My tutaj dokonamy

uproszczenia

, nie odró

ż

niaj

ą

c

metafizyki od ontologii.

3

Pochodzenie nazwy „metafizyka”

• prote filosofia

(gr.) – filozofia pierwsza

• dociekanie pierwszych zasad wszystkiego, co istnieje

.

• fysis

(gr.) – przyroda (st

ą

d „fizyka” jako nauka o przyrodzie).

• Po

ś

mierci Arystotelesa porz

ą

dkowano jego pisma. Ksi

ę

gi

dotycz

ą

ce

prote filozofia

umieszczono po ksi

ę

gach

po

ś

wi

ę

conych

fysis

.

• ta meta ta fysika

(gr.)

– „te, które nast

ę

puj

ą

po [ksi

ę

gach] przyrodniczych”.

• Zagadnienia poruszane w tych ksi

ę

gach – a tak

ż

e

zagadnienia pochodne – nazwano pó

ź

niej

metafizycznymi

,

a dyscyplin

ę

, w ramach której s

ą

one rozwa

ż

ane –

metafizyk

ą

.

4

Pochodzenie nazwy „ontologia”

•

ον

ον

ον

ον

(on) – b

ę

d

ą

cy

•

το

το

το

το

ον

ον

ον

ον

(to on) – to, co jest; cokolwiek

• „ontologia” – „nauka o tym, co jest”

• Ontologia

ma wi

ę

c by

ć

nauk

ą

najogólniejsz

ą

, której

twierdzenia maj

ą

zastosowanie do wszystkiego, co jest.

5

Przykłady zagadnie

ń

metafizycznych

• Czy oprócz przedmiotów jednostkowych (konkretnych)

istniej

ą

równie

ż

przedmioty ogólne (uniwersalia)?

• W jaki sposób istnieje to, co uwa

ż

amy za przedmioty

fizyczne?

• Jakie substancje istniej

ą

w przyrodzie?

» Zagadnienie duszy i ciała.
» Mind-body problem.

• Czy aktualny bieg zdarze

ń

w przyrodzie jest jedno-

znacznie i bezwyj

ą

tkowo zdeterminowany przez

przebieg zdarze

ń

przeszłych?

• Czy w przyrodzie istnieje celowo

ść

?

• Czy istnieje Bóg, a je

ś

li tak, to w jakiej relacji pozostaje

On do przyrody?

• Dlaczego istnieje raczej co

ś

ni

ż

nic?

6

Przykłady poj

ęć

metafizycznych (ontologicznych)

• Substancja

– „substancj

ą

jest wszystko to, czemu

przysługuj

ą

jakie

ś

cechy, co mo

ż

e do czego

ś

pozostawa

ć

w pewnym stosunku, co mo

ż

e znajdowa

ć

si

ę

w takim lub innym stanie (…), ale samo nie jest ani

cech

ą

, ani stosunkiem, ani stanem (…)”

Arystoteles

• Byt

(w sensie dystrybutywnym) – cokolwiek

– byty rzeczywiste

• aktualne

• potencjalne

– byty tylko pomy

ś

lane

• Byt

(w sensie kolektywnym) - wszystko

7

Wybrane sposoby istnienia

istnienie rzeczywiste vs. istnienie tylko pomy

ś

lane

istnienie realne

vs. istnienie idealne

(tj. w czasie i przestrzeni) (tj. ani w czasie, ani w

przestrzeni)

istnienie samoistne vs. istnienie niesamoistne

istnienie

obiektywne

vs. istnienie

subiektywne

(tj. niezale

ż

ne od bycia

poznawanym przez

jakikolwiek podmiot)

istnienie mo

ż

liwe

istnienie aktualne

istnienie konieczne

etc.

8

„Zasady metafizyczne” metafizyki klasycznej

•

Zasada identyczno

ś

ci:

Ka

ż

dy przedmiot, który

istnieje, istnieje

.

•

Zasada sprzeczno

ś

ci:

Nieprawda,

ż

e jaki

ś

przedmiot zarazem istnieje i nie istnieje

.

„

Ż

aden przedmiot nie mo

ż

e jakiej

ś

cechy

zarazem posiada

ć

i jej nie posiada

ć

.”

•

Zasada wył

ą

czonego

ś

rodka:

Ka

ż

dy przedmiot

istnieje lub nie istnieje.

„Ka

ż

dy przedmiot dowoln

ą

cech

ę

posiada lub jej

nie posiada.”

9

Idealizm subiektywny

• Pewne – ale bynajmniej nie wszystkie !! – stanowiska w

obr

ę

bie metafizyki (ontologii) s

ą

nast

ę

pstwami przyj

ę

tych

rozstrzygni

ęć

w zakresie epistemologii. W szczególno

ś

ci,

pewne formy idealizmu epistemologicznego prowadz

ą

do

idealizmu subiektywnego

w metafizyce.

• Idealizm subiektywny jest stanowiskiem w sprawie

sposobu istnienia

przedmiotów fizycznych (kamieni,

krzeseł,

ż

ab, ciał ludzkich etc.). Głosi on paradoksaln

ą

tez

ę

:

istnienie przedmiotów fizycznych polega na tym,

ż

e

s

ą

one postrzegane

. Jak to uj

ą

ł George Berkeley, ich

esse= percipi

(istnie

ć

= by

ć

postrzeganym).

10

Idealizm subiektywny

• Znaczy to w szczególno

ś

ci,

ż

e w

ś

wietle idealizmu

subiektywnego przedmioty fizyczne

nie istniej

ą

obiektywnie

, tj. nie istniej

ą

niezale

ż

nie od podmiotu

postrzegaj

ą

cego.

• Nie

znaczy to natomiast,

ż

e akt postrzegania

powoduje,

ż

e przedmiot fizyczny zaczyna istnie

ć

obiektywnie, natomiast po zako

ń

czeniu aktu

postrzegania przestaje on istnie

ć

obiektywnie.

• W

ś

wietle idealizmu subiektywnego przedmiotu

fizyczne nigdy nie istniej

ą

obiektywnie. Ich

istnienie

polega na tym

,

ż

e s

ą

one postrzegane.

11

Idealizm subiektywny: Berkeley

• Sk

ą

d taki pomysł? Przypomnijmy odpowiednie fragmen-

ty pism Berkeleya:

• „Ka

ż

dy przyzna,

ż

e ani nasze my

ś

li, ani uczucia, ani idee

ukształtowane przez wyobra

ź

ni

ę

nie istniej

ą

poza umysłem.

Otó

ż

wydaje si

ę

niemniej oczywiste,

ż

e ró

ż

ne wra

ż

enia

zmysłowe, to znaczy idee wyryte na zmysłach, jakkolwiek
byłyby zmieszane i poł

ą

czone ze sob

ą

(to znaczy bez

wzgl

ę

du na to, na jakie składałyby si

ę

przedmioty)

nie

mog

ą

istnie

ć

inaczej, jak tylko w umy

ś

le, który je postrzega.

(…) Mówi

ę

,

ż

e stół, na którym pisz

ę

, istnieje; znaczy to,

ż

e go

widz

ę

i odczuwam dotykiem. (…) Był tu zapach, to znaczy,

ż

e

go odczuto w

ę

chem; był d

ź

wi

ę

k, to znaczy, ze go słyszano;

była barwa czy kształt, a wi

ę

c postrze

ż

ono je wzrokiem lub

dotykiem. To jest wszystko, co mog

ę

rozumie

ć

przez te i tym

podobne wyra

ż

enia.”

12

Idealizm subiektywny: Berkeley

„Doprawdy dziwne jest rozpowszechnione w

ś

ród ludzi

mniemanie, jakoby domy, góry, rzeki, słowem wszelkie
przedmioty zmysłowe, miały przyrodzone, czyli realne
istnienie, odmienne od tego,

ż

e umysł je postrzega. (…)

Czym

ż

e bowiem s

ą

wy

ż

ej wymienione przedmioty, je

ś

li nie

rzeczami, które postrzegamy przez zmysły? A czy

ż

postrzegamy co

ś

innego oprócz własnych swych idei, czy

wra

ż

e

ń

zmysłowych? Czy

ż

nie jest wi

ę

c jawn

ą

sprzeczno

ś

ci

ą

,

ż

eby którekolwiek z nich lub dowolne ich poł

ą

czenie miało

istnie

ć

niepostrze

ż

one?”

Berkeley, Traktat o zasadach poznania

13

Idealizm subiektywny: Berkeley

•

Mówi

ą

c krótko (a zatem nieco upraszczaj

ą

c):

1.

Przedmioty fizyczne to zespoły cech postrzeganych
zmysłowo (i nic wi

ę

cej!)

2.

Cechy te istniej

ą

tylko w umy

ś

le podmiotu.

3.

A zatem równie

ż

ich zespoły istniej

ą

tylko w umy

ś

le

podmiotu: istnienie przedmiotów fizycznych polega na
tym,

ż

e s

ą

one postrzegane.

•

Dygresja: zauwa

ż

my,

ż

e powy

ż

szy wywód nie

przes

ą

dza,

kim lub czym

jest podmiot postrzegaj

ą

cy

(do tego zagadnienia wróc

ę

za chwil

ę

).

14

Idealizm subiektywny

•

Tyle Berkeley. Zauwa

ż

my teraz,

ż

e gdy uzasadnimy –

niekoniecznie tak, jak to zrobił Berkeley – tez

ę

epistemologicznego idealizmu immanentnego, to
niemal natychmiast dostajemy tez

ę

idealizmu

subiektywnego:

1. Podmiot poznaje wył

ą

cznie własne prze

ż

ycia.

2. Podmiot postrzega przedmioty fizyczne.

3. A zatem istnienie przedmiotów fizycznych polega

na tym,

ż

e s

ą

one postrzegane.

•

Idealizm subiektywny mo

ż

emy wi

ę

c uwa

ż

a

ć

za

nast

ę

pstwo idealizmu immanentnego w epistemologii.

•

Uwaga:

U Berkeleya kolejno

ść

argumentowania była inna.

15

Idealizm subiektywny

•

Ka

ż

dy idealista subiektywny musi si

ę

zmierzy

ć

z

nast

ę

puj

ą

cymi problemami:

1. Dlaczego w

ś

wiecie przedmiotów fizycznych

obserwujemy ci

ą

gło

ść

i stało

ść

, chocia

ż

nasze

postrzeganie nie jest ani ci

ą

głe, ani stałe?

2. Dlaczego, przynajmniej na ogół, nie mamy wpływu

na tre

ść

naszych postrze

ż

e

ń

?

Rozwi

ą

zanie podane przez Berkeleya jest nast

ę

puj

ą

ce:

istnienie przedmiotów fizycznych polega na tym,

ż

e s

ą

one postrzegane przez Boga

.

Ró

ż

nica mi

ę

dzy przedmiotem fizycznym a fikcyjnym jest

taka,

ż

e przedmiot fizyczny jest (nieustannie)

postrzegany przez Boga i (czasami) przez człowieka,
natomiast istnienie przedmiotu fikcyjnego polega na
tym,

ż

e jest on „postrzegany” tylko przez człowieka.

16

Solipsyzm

•

Teza idealizmu subiektywnego nie jest wcale
najbardziej radykalnym wnioskiem, jaki mo

ż

na

wyprowadzi

ć

z tezy epistemologicznego idealizmu

immanentnego. Albowiem mo

ż

na rozumowa

ć

tak:

1. Poznaj

ę

wył

ą

cznie własne prze

ż

ycia.

2. Postrzegam własne ciało.

3. Postrzeganie informuje mnie o istnieniu innych ludzi.

A zatem

istniej

ę

tylko Ja

– jako istota niecielesna !

– a cały

ś

wiat jest moim wyobra

ż

eniem !

•

Jest to teza stanowiska filozoficznego zwanego

solipsyzmem

(od łaci

ń

skiego sol ipseo = istniej

ę

sam).

17

Solipsyzm

18

Solipsyzm

• Potraktujmy solipsyzm jako swojego rodzaju

ciekawostk

ę

teoretyczn

ą

– i pomi

ń

my problemy, przed

którymi staje to stanowisko.

• [Nawiasem mówi

ą

c, dyskusja z solipsyst

ą

jest o tyle

utrudniona, i

ż

uwa

ż

a on,

ż

e nie ma z kim dyskutowa

ć

.]

☺

• Wbrew temu, co mo

ż

na czasami wyczyta

ć

, Berkeley

nie był solipsyst

ą

. Był on immaterialist

ą

odno

ś

nie

ś

wiata przyrody, jednocze

ś

nie uznaj

ą

c istnienie Boga i

obiektywne istnienie innych ludzi – co prawda
uwa

ż

anych za istoty czysto duchowe.

19

Pogl

ą

dy Kanta a idealizm subiektywny

• Idealizm w epistemologii to nie tylko idealizm immanentny,

ale równie

ż

idealizm transcendentalny, tj. pogl

ą

d, zgodnie z

którym przedmioty transcendentne („zewn

ę

trzne wobec

podmiotu”) s

ą

niepoznawalne.

• Z tezy o niepoznawalno

ś

ci przedmiotów zewn

ę

trznych

wynika,

ż

e to, co na co dzie

ń

uznajemy za obiektywnie

istniej

ą

ce przedmioty fizyczne, ma tylko status – mówi

ą

c

ogólnie - „konstrukcji umysłu”. Te ostatnie s

ą

jednak czym

ś

wi

ę

cej, ni

ż

„zespołami własno

ś

ci zmysłowych” w sensie

Berkeleya – s

ą

to

konstrukcje zgodne z do

ś

wiadczeniem

.

• Kant odró

ż

nia

ś

wiat zjawisk

(„fenomenów”, „konstrukcji

umysłu”) od

ś

wiata rzeczy samych w sobie

(„noumenów”).

Te drugie w jego opinii istniej

ą

obiektywnie, ale nie s

ą

poznawalne.

• Tak wi

ę

c je

ś

li nawet nazwiemy Kanta idealist

ą

subiektywnym, to musimy pami

ę

ta

ć

,

ż

e jego pogl

ą

d ró

ż

ni

si

ę

od pogl

ą

du Berkeleya.

20

Idealizm obiektywny

• O ile dla Kanta przedmioty fizyczne s

ą

„konstrukcjami

umysłu”, za

ś

cały

ś

wiat przyrody (tj.

ś

wiat przedmiotów

fizycznych) jest korelatem indywidualnej

ś

wiadomo

ś

ci

człowieka, to

idealizm obiektywny

uwa

ż

a

ś

wiat

przyrody za korelat czy wytwór nieosobowego bytu
duchowego

, zwanego czasami Absolutnym Duchem

czy (po prostu) Absolutem.

• Dla

neokantystów

(koniec XIX w./ pocz

ą

tek XX w.)

przyroda to ogół przedmiotów tylko intencjonalnych,
stwierdzonych w s

ą

dach idealnych spełniaj

ą

cych

kryterium prawdy.

• Za głównego przedstawiciela idealizmu obiektywnego

uwa

ż

a si

ę

jednak filozofa

ż

yj

ą

cego wcze

ś

niej,

Georga

Wilhelma Friedricha Hegla

(1770-1831).

21

Idealizm obiektywny: Hegel

• Klarowne przedstawienie pogl

ą

dów Hegla jest

zadaniem, łagodnie mówi

ą

c, do

ść

trudnym. Przyczyn

ą

jest jego niepowtarzalny styl pisania. Oto próbka:

• CIEMNO

ŚĆ

: „

jest ona czym

ś

, co zindywidualizowane

w sobie, by by

ć

dla siebie, co jednak nie istnieje samo

przez si

ę

, a jedynie jako siła wroga

ś

wiatłu i mo

ż

e

przez to trwa

ć

w doskonałej jednorodno

ś

ci

.”

• St

ą

d te

ż

w prezentacji koncepcji Hegla konieczny jest

pewien kompromis mi

ę

dzy wierno

ś

ci

ą

oryginałowi i

zrozumiało

ś

ci

ą

. Zachowanie standardów

ś

cisło

ś

ci nie

jest niestety mo

ż

liwe.

• Wypisz

ę

tu zatem szereg tez.

22

Idealizm obiektywny: Hegel

•

Rzeczywisto

ść

jest rzeczywisto

ś

ci

ą

Absolutnego

Ducha

(Absolutu), który w procesie swojego rozwoju

konstytuuje wszystkie jej postaci.

•

Rzeczywisto

ść

jest zmienna, a podstawowe prawa

rz

ą

dz

ą

ce jej rozwojem to

prawa dialektyki

.

Najwa

ż

niejsze z tych praw mówi,

ż

e rozwój przebiega

wedle schematu:

TEZA

ANTYTEZA

SYNTEZA

•

Główne fazy rozwoju Absolutu s

ą

nast

ę

puj

ą

ce:

Idea logiczna

Przyroda

Duch

Absolut jako Absolut jako Absolut jako idea
idea w sobie

idea poza sob

ą

w sobie i dla siebie

•

Idea logiczna to pierwotna posta

ć

bytu, jej antytez

ą

jest

Przyroda, natomiast syntez

ą

obu – Duch.

23

Idealizm obiektywny: Hegel

• Skoro idea logiczna to pierwotna posta

ć

bytu, to prawa

logiki/dialektyki maj

ą

swoje odzwierciedlenia w

ś

ród

praw rz

ą

dz

ą

cych Przyrod

ą

i (rozwojem) Ducha.

• Dialektyczna hierarchia poj

ęć

idealnych posiada swoje

odbicie w chronologicznym porz

ą

dku, a jakim po sobie

nast

ę

puj

ą

twory Przyrody i w chronologicznym

porz

ą

dku dziejów.

• Rzeczywisto

ść

jako cało

ść

jest konieczna.

• Poniewa

ż

to, co konieczne, jest zgodne z rozumem,

zatem cała rzeczywisto

ść

jest rozumna.

24

Idealizm obiektywny: Hegel

• Sfer

ę

Ducha konstytuuj

ą

:

Duch subiektywny Duch obiektywny Duch absolutny

Dusza

Prawo

Sztuka

Ś

wiadomo

ść

Moralno

ść

Religia

Umysł

Etyka społeczna Filozofia

• Duch absolutny jest syntez

ą

Ducha subiektywnego i

Ducha obiektywnego.

• W filozofii, która jest syntez

ą

sztuki i religii, Duch

dochodzi do zrozumienia samego siebie.

•

Uwaga:

„Absolutny Duch” nie jest tym samym, co „Duch absolutny”.

25

Realizm metafizyczny

• Stanowisko b

ę

d

ą

ce przeciwie

ń

stwem zarówno idealizmu

subiektywnego, jak i idealizmu obiektywnego –

metafizyczny realizm

, da si

ę

scharakteryzowa

ć

prosto:

Przedmioty fizyczne istniej

ą

obiektywnie.

• Przy czym reali

ś

ci krytyczni dodaj

ą

,

ż

e nie zawsze maj

ą

one te wszystkie cechy, jakie im przypisujemy.