Uzdolnienia wśród osób

Uzdolnienia wśród osób

ze spektrum zaburzeń

ze spektrum zaburzeń

autystycznych – od zespołu

autystycznych – od zespołu

Savan5ta do Nagrody Nobla

Savan5ta do Nagrody Nobla

Piotr Gorczyca

Piotr Gorczyca

Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii

Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii

Wydziału Lekarskiego z Oddziałem

Wydziału Lekarskiego z Oddziałem

Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu

Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu

Śląskiego Uniwersytetu Medycznego

Śląskiego Uniwersytetu Medycznego

w Katowicach

w Katowicach

SPEKTRUM ZABURZEŃ AUTYSTYCZNYCH

SPEKTRUM ZABURZEŃ AUTYSTYCZNYCH

(ASD – autism spectrum disorders)

(ASD – autism spectrum disorders)

Autyzm dziecięcy

Autyzm dziecięcy

Autyzm

Autyzm

atypowy

Zespół

Zespół

Aspergera

Aspergera

Całościowe

Całościowe

Zaburzenia

Zaburzenia

Rozwojowe

Rozwojowe

3

Inteligencja osób z ASD

Około 75% populacji osób autystycznych
stanowią osoby z upośledzeniem umysłowym
(Lord, Rutter 1994)

U 40-62% dzieci z ASD stwierdzono
upośledzenie umysłowe (IQ </=70) (MMWR
Surveill Summ. 2007)

25-30% osób z autyzmem posiada iloraz
inteligencji mieszczący się w granicach normy
(>70 punktów) – tzw. osoby wysoko
funkcjonujące (HFA – high functioning autism)

4

Występowanie niezwykłych

umiejętności (tzw. wysepkowe

zdolności) w pewnych

ograniczonych dziedzinach,

przy upośledzeniu w innych

sferach.

Talent ogranicza się do sfery

reprodukcji i imitacji

Dotyczy około 5-15% osób z autyzmem; z reguły
z II 50-70, a nawet powyżej 114. Trzy grupy sawantów:
I – obdarzeni nadzwyczajną pamięcią
II – uzdolnieni w rachunkach
III – utalentowani artystycznie (muzyka, malarstwo,

grafika)

Zespół Sawanta

(„idiot savant” L. Down, 1887; opisał B. Rush w

1789.)

5

I - zapamiętują rozkłady

jazdy

II – tzw. rachmistrzowie
kalendarzowi, prawie
wszyscy są autystami
III – gra na instrumencie –
tylko pianino!!! Często ze
ślepotą

Częściej u płci męskiej (w stosunku 4-6:1).

Zespół wrodzony bądź nabyty po
uszkodzeniach mózgu (zapalenie, uraz,
otępienie czołowo-skroniowe).

Zespół Sawanta

6

Sawanci faktografowie, sawanci

utalentowani większe zdolności
(artystyczne) niż inne osoby na tym
poziomie upośledzenia, sawanci
genialni – nieliczne osoby, których
zdolności uchodziłyby za niepospolite
nawet u osób zdrowych - na świecie jest
ich ok. 50 (Treffert, Wallace; 2004)

Geshwind i Galaburda przedstawili tzw.

testosteronowa teorię, według której u
płci męskiej dochodzi do uszkodzenia
półkuli lewej w okresie prenatalnym
przez działanie testosteronu.

U płci męskiej także częściej występuje

autyzm, opóźniony rozwój mowy,
dysleksja i ADHD.

Zespół Sawanta

7

W 1975 r. metodą

pneumoencefalografii stwierdzono u 15
z 17 pacjentów z autyzmem
uszkodzenie lewej półkuli, czterech z
nich miało zespół sawanta.

W dalszych latach potwierdzono

uszkodzenia lewej półkuli - zwiększony
przepływ krwi w prawej
półkuli (SPECT). Zdolności dla
sawantów są w prawej półkuli, większe
poprzez kompensacje po uszkodzeniu
lewej.

Mishkin uważa, że funkcje pamięci są

realizowane przez obwód korowo-
limbiczny (pamięć semantyczna) oraz
obwód korowo - prążkowiowy niższego
rzędu obsługujący pamięć operacyjną.
Wydaje się, że pamięć sawantów jest
typu niekognitywnego i
nawykowego.

Zespół Sawanta

8

Sawanci z autyzmem mają

uprzywilejowany dostęp do informacji
na niższych poziomach, normalnie
niedostępnych introspekcji (Snyder,
Mitchell; 2004).

Badania nad zespołem sawanta mogą

rzucić światło na inteligencję, różne jej
formy, plastyczność mózgu, zjawisko
kompensacji, aktywacji kolejnych
neuronów i odbudowy funkcji, ważne
dla chorób degeneracyjnych i
niedokrwiennych (Treffert, Wallace;
2004).

Zespół Sawanta

9

Zaburzenia poznawcze odnoszą się do:
1. Teorii umysłu/empatii
2. Centralnej koherencji (central

coherence)

3. Funkcji wykonawczych
4. Sposobów uczenia się (inteligencji).

Neuropsychologia

poznawcza

Teoria

umysłu

Zdolność do wyobrażenia sobie, co
ludzie myślą i czują oraz możliwość
przypisywania ludziom odpowiednich
stanów psychicznych.

Posiadanie zdolności przyjęcia
perspektywy drugiej osoby.

Zastosowanie teorii umysłu w
autyzmie
opiera się na przekonaniu o
poznawczym
podłożu cechujących to zaburzenie
głównych
deficytów.

Teoria umysłu

U podstaw teorii umysłu leży

zdolność do udawania, pozorowania

(pretense).

Zabawa z udawaniem ma miejsce w 3

sytuacjach,

gdy dziecko:
1.używa przedmiotów, jakby były one innymi
przedmiotami (np. banan jako słuchawka

telefonu);

2. przypisuje obiektom właściwości, których

one

nie posiadają;
3. odnosi się do obiektów nieobecnych tak,
jakby były one obecne w jego otoczeniu.

Teoria umysłu

Teorię umysłu bada się często w tzw.
zadaniach „fałszywych przekonań”
(false relief task), z których
najbardziej znana to historia Sally-
Ann.
Test ten nie wymaga ekspresji
werbalnej; jest on pokazywany
dziecku w formie obrazkowej.

Prawidłowo wykonują test dzieci, które
osiągnęły wiek umysłowy na poziomie 4

lat
(większość dzieci w normie intelektualnej

oraz
większość dzieci z upośledzeniem

umysłowym).

Test Sally-Ann

Test Sally-Ann

13

14

Test Sally-Ann

15

• Odpowiedź prawidłowa: w koszyku, w

którym ją zostawiła i w którym według niej
powinna się znajdować.

Test Sally-Ann

Teoria umysłu

Poziomy psychicznej reprezentacji
I –Myślę, że ty myślisz
II- Myślę, że ty myślisz, że ona myśli
III- Myślę, że ty myślisz, że ona myśli, że on
myśli itd.

Dzieci autystyczne wykazują trudności już na
poziomie pierwszym.

Baron-Cohen i wsp. opracowali narzędzie
określane jako CHAT (Checklist for Autism in
Toddlers), które na podstawie kategorii
takich, jak: zabawa z udawaniem,
współdzielenie uwagi oraz zainteresowania
społeczne i społeczna zabawa
umożliwiają diagnozę autyzmu już w 18 mż.

Teoria umysłu

Za prawidłowe zdolności empatii

odpowiadają obszary skroniowe,
czołowe i skroniowo-
czołowe.

Optimum działania w tej sferze dotyczy

lewej

części płata czołowego (pole Brodmanna

8/9);

pole to w sposób istotny wpływa na

zdolności poznawcze (prawidłowego

myślenia).

Teoria umysłu - krytyka

Około 15-60% osób autystycznych nie przejawia

trudności z posługiwaniem się teorią umysłu.

Brak jest korelacji między zaburzeniami w

zakresie teorii umysłu a poziomem rozwoju
społecznego.

Wyniki uzyskiwane w zadaniach wykazują
związek z wiekiem, poziomem rozwoju
językowego oraz kompetencjami językowymi.

Teoria centralnej

koherencji

(central coherence

theory)

Centralna koherencja – zbieranie różnorodnych
informacji i konstruowanie na wyższym
poziomie nowego znaczenia, np. poprzez
pomijanie szczegółów). U osób z ASD
wada centralnej koherencji powoduje
niemożność wyabstrahowania znaczenia z
kontekstu sytuacyjnego.

W MRI wykazano, że u osób z ASD podczas
wykonywania testu aktywacji, w korze czołowej
ulegał tylko grzbietowy obszar przedruchowy; w
korze ciemieniowej i potylicznej aktywacja była
jednostronna (część lewa i górna płata
ciemieniowego oraz prawa płata potylicznego).

(Lee et al. 2007)

20

Funkcje opierają się m. in. na
planowaniu, przy wykorzystaniu pamięci
proceduralnej (także w ADHD i w
chorobieTourette`a). Za funkcje
wykonawcze odpowiedzialny jest płat
przedczołowy.

Funkcje wykonawcze umożliwiają również
przenoszenie uwagi z jednego obiektu na
inne w celu wykorzystania wielu
źródeł informacji. Autyści mają trudności
z odwracaniem uwagi od jednej
sytuacji

Funkcje wykonawcze

21

Badano przy użyciu WISC-R osoby
autystyczne, których rozwój intelektualny
mieścił się w normie:
- znacznie wyższe (nawet o 30 punktów)
wyniki w skali bezsłownej niż w
słownej (Siegel 1996)

-relatywnie wysokie wyniki w teście „Wzory
z klocków” (dobre zdolności wzrokowo-
przestrzenne) oraz w skali werbalnej w
teście „Rozumowanie arytmetyczne” (Happe
1994, Ehlers et al. 1997)
- szczególnie niskie wyniki w teście
„Rozumienie” (znajomość zasad, norm
społecznych) (Gillberg 1993)
- wynik w skali słownej wiąże się z
nasileniem symptomów i jest bardziej
prognostyczny co do dalszego rozwoju.

Profil zdolności

intelektualnych

22

Duży dystans emocjonalny do rzeczywistości umożliwia
myślenie dalece abstrakcyjne, co może prowadzić do wielkich
osiągnięć naukowych (za: Draaisma, 2006)
„Geek syndrome” (zespół dziwaka) – dzieci naukowców z
Doliny Krzemowej (Nash, 2002)

Sachs (2001) o Cavendishu: „Wydaje się, że jego mózg był wyłącznie
maszyną liczącą; jego oczy otworami do widzenia, a nie fontannami
łez; jego dłonie instrumentami do manipulowania, które nigdy nie
drżały pod wpływem emocji”. Inne osoby z pośmiertnie rozpoznanym
zespołem Aspergera to Einstein i Wittgenstein.
Szymborska (2007) o Einsteinie: „Miał geniusz, miał talenty, miał
uzdolnienia……dwóch uzdolnień nie miał: do polityki i małżeństwa…
Dwa razy się żenił, choć nie powinien był wcale. Z tak kogoś
zapracowanego i wiecznie czymś zaaferowanego ani troskliwy mąż,
ani tatuś wodzący dziatki na długie spacery.”

Inteligencja osób z zespołami

autystycznymi

The Oxford Companion to the

Mind

• Wiele osób z dużą kreatywnością było

przeciętnymi studentami i stali się członkami

Royal Society – tworzą naukę dla siebie, nie dla

innych (prawie jak autyzm) (Gregory, 1987).

• Poezja Shakespeare`a, muzyka Mozarta,

malarstwo da Vinci nie mogło być tworem tylko

uczenia się, techniki czy po prostu ciężkiej

pracy lecz kreatywności (Murray, 1989).

• Kombinacja genów: matka Gausa była

analfabetką, siostra Mozarta nie miała

osiągnięć

EINSTEIN

• Olbrzymia ciekawość i upór w znalezieniu sensu

świata.

• Nieduży respekt do ekspertów, toteż może być

odbierany jako arogant, skoncentrowany na sobie,

narcystyczny

• Duża pojemność wyobraźni wizualnej

• Matka widząc dużą głowę Alberta po jego urodzeniu

miała odezwać się, że wygląda jak potwór (autyści

mają często duży obwód głowy (Bailey, 1993)

• Słabsza empatia wobec rodziny

• Późniejszy rozwój mowy

• Izolowanie się od rówieśników (także skutek bulingu)

• Jako zabawki dominują niewielkie urządzenia

• Niedbałość o wygląd i higienę

• Słabsze umiejętności z języka (francuski)

• Obsesyjna niechęć do militaryzmu, nie bawił się

żołnierzykami

• W wieku 8-12 lat zafascynowany Kantem

25

Dzieci autystyczne w swoich wysepkowych
zdolnościach (tzw. zdolności uczonego) przewyższają
dzieci prawidłowo rozwijające się (rysowanie, muzyka
i obliczanie kalendarza). Ponadto: pamięć
mechaniczna, odnajdowanie kształtów we wzorach
oraz hiperleksja (przedwcześnie opanowana zdolność
czytania).
Brak natomiast operacji na materiale językowym –
zawiera on także czynnik emocjonalny.

Zdolności uczonego występowały także u dzieci z
niższym IQ.
Chociaż autyzm i „zdolności uczonego” są od siebie
niezależne to jednak są ze sobą w jakiś sposób
połączone, co wymaga dalszych badań.
(Baron-Cohen, 1997; Treffert, Wallace, 2004)

Każdy z nas ma możliwość dokonywania
fenomenalnych wyczynów, co jest jednak hamowane
przez świadomą działalność umysłu (Synder, Thomas,
2000).

Inteligencja osób z zespołami

autystycznymi

26

Skupianie się utalentowanych
intelektualistów z cechami zespołu
Aspergera w Dolinie Krzemowej w Kalifornii
(branża inzynieryjna i komputerowa)
(Attwood T., 2007; Baron-Cohen S., 2008).

„Chodzę własnymi ścieszkami i nigdy nie
czułem się całym sercem związany z moim
krajem, domem, przyjaciółmi czy nawet moją
najbliższą rodziną” „Nie byłem bardziej
inteligentny od kolegów, lecz intensywniej
skupiałem się na problemach i je drążyłem
mimo wyczerpania i choroby”.
(Einstein A. „The World as I See It”.)

ASD – obserwacje

socjologiczne

27

Geny dla autyzmu/z. Aspergera są w istocie te same
jak dla kreatywnosci (geniuszu). Nie wiemy jednak
jakie to geny, ile ich jest i z ilu ich powstaje ten efekt
(M. Fitgerald, 2009)

Osoby z ASD są bardziej skoncentrowane na
problemie niż na otoczeniu. Nie wszyscy geniusze
charakteryzowali się bardzo wysokimi wynikami IQ:
Darwin 155, Kant 135, Spinoza 130, Andersen 115.
Dla kreatywności istnieje pewne minimum - ok. 120.
Dwóch laureatów nagrody Nobla: William Schockley
(„za radio tranzystorowe”) i Luis Alvarez (fizyka) nie
wyróżniali się bardzo (odpowiednio) wysokim IQ ale
odpowiednią kreatywnością i osobowością. Tutaj
otwiera się droga dla czynników związanych
z autyzmem.

ASD – obserwacje

socjologiczne

28

Pisarze: H.C. Andersen, J. Swift, H. Melville, W. B.
Yates, G. Orwell, B. Chatwin, A. Conan Doyle, L.
Carroll
Filozofowie: Spinoza, I. Kant, S. Weil, A. J. Ayer
Muzycy: Mozart, Beethoven, Satie, Bartok, Gould
Malarze: van Gogh, J. B. Yeats, L.L. Lowry, A. Warhol
Nauki ścisłe: Archimedes, Einstein, Newton, Tesla,
Turing, Mendel, Gödel
Także: Michał Anioł, Darwin, De Gaulle, Alfred
Kinsey, Patricia Highsmith

Osoby wybitne z rozp. Zespołu

Aspergera

(Fitgerald, O`Brien, 2007)

29

Malarze: van Gogh, Rothko,
Pisarze: Byron, E. Dickinson, V. Woolf, S. Plath, E.
Hemingway, Z. Herbert , J. Broszkiewicz. Badania
Ludwiga wśród pisarzy wykazały, że 72% z nich
miało depresje, 14% manie, 27% była uzależniona
od alkoholu. Częściej u pisarzy, plastyków, muzyków
niż u naukowców (Ludwig, 1992, 1994). Ponad 50%
ekspresjonistów z tzw. szkoły nowojorskiej chorowało
na depresję (Schildtkraut, 1994)
Muzycy: Schumann, Charlie Parker, Irving Berlin, K.
Cobain,
Także: Churchill, Peter Sellers (aktor), W. James
(psycholog), S. Luria (Nobel-medycyna)

Osoby wybitne z rozp.

zaburzenia

afektywne (mania, depresja)

30

Lata 80-te –związek ze specyficzna lateralizacja półkul, zwłaszcza
prawa półkula (niedominująca) miała mieć związek z procesami o
charakterze holistycznym i doświadczeniem artystycznym, zwłaszcza
u muzyków, czy malarzy (Hoppe, 1988).
Obecnie – kreatywność wymaga współdziałania struktur mózgowych
związanych z procesami poznawczymi oraz ośrodków zawiadujących
motywacją do działania (płaty czołowe, płaty skroniowe, układ
mezolimbiczny) (Flaherty, 2005). Niektóre elementy funkcjonowania
tych struktur mogą być podobne do zmian występujących w stanach
hipomanii i w myśleniu psychotycznym.
Obustronne wykorzystanie płatów czołowych u osób kreatywnych,
natomiast grupa niekreatywna wykorzystywała jednostronnie płat
czołowy (Carlsson, Wendt, Risberg, 2000)
Lepsze wyniki w grupie schizotypików, niż w grupie schizofreników i w
grupie osób zdrowych (Folley, Park 2005)

Kreatywność – uwarunkowania

Kwestionariusz osiągnięć twórczych (CAQ), zadania na

myślenie dywergencyjne, neuroobrazowanie, w tym

spektroskopia optyczna

31

Obustronne wykorzystanie płatów czołowych
u osób kreatywnych, natomiast
grupa niekreatywna wykorzystywała
jednostronnie płat czołowy (Carlsson, Wendt,
Risberg, 2000)

Lepsze wyniki w grupie schizotypików, niż w
grupie schizofreników i w grupie osób
zdrowych (Folley, Park 2005)

Kreatywność – uwarunkowania

Kwestionariusz osiągnięć twórczych (CAQ), zadania na

myślenie dywergencyjne, neuroobrazowanie, w tym

spektroskopia optyczna

DZIĘKUJĘ