TEORIA WYCHOWANIA JAKO

SUBDYSCYPLINA PEDAGOGIKI

Z

adaniem pedagogiki wg W. Okonia

jest badanie procesów kształcenia i wychowania w ich

rozległych uwarunkowaniach szkolnych i

pozaszkolnych, uwzględnieniem nowych potrzeb

społecznych, które dzisiaj wpływają – i będą wpływać

w przyszłości - na oblicze młodych pokoleń.

Zakres zadań pedagogiki obejmuje:

• analizę celów wychowania, które są zmienne

historycznie i ukierunkowują pracę wychowawczą w

szkolnictwie i w instytucjach oświatowych,

• opis faktów i procesów wychowawczych,

• analizę i wyjaśnianie zjawisk pedagogicznych,

badanie związków przyczynowo - skutkowych w

zakresie wychowania i nauczania w celu wykrywania

prawidłowości,

• tworzenie i wypracowanie norm postępowania w

działalności pedagogicznej, opracowanie

wytycznych, zasad i metod oddziaływania

wychowawczego oraz formułowanie wniosków w

formie zdań ogólnych przedstawiających

prawidłowości przebiegu procesów wychowawczych.

Istnieją różne podziały pedagogiki. Wg M.

Łobockiego dzieli się ona na siedem działów:

1. Pedagogika ogólna - zajmuje się

problematyką wychowania najogólniejszym tego
słowa znaczeniu, czyli definiuje pojęcia,
uszczegóławia terminologię, opracowuje metody i
techniki badań, określa funkcje i zadania.

2. Dydaktyka /teoria nauczania/ - jest to teoria

nauczania, uczenia się. Traktuje ona metodach,
formach, środkach, treściach i zasadach
skutecznego nauczania i uczenia się. Przedmiotem
zainteresowań dydaktyki jest wychowanie
umysłowe.

[1]

Por. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, wyd.” IMPULS”, Krak

3. Historia wychowania i oświaty - zajmuje się

badaniem historii rozwoju szkolnictwa na świecie,
analizą dziejów myśli pedagogicznej i doktryn
pedagogicznych oraz analizą rozwoju teorii i
praktyki edukacyjnej na ziemiach polskich.

4. Teoria wychowania - zajmuje się

analogicznie tym, co dydaktyka, ale w odniesieniu
do wychowania społeczno - moralnego, które jest
przedmiotem jej zainteresowań. Jest nauką o
metodach, formach, środkach, treściach zasadach
wychowania społeczno- moralnego.

5. Pedagogika porównawcza – zajmuje się analizą
i porównywaniem systemów wychowania i
oświaty w różnych krajach w powiązaniu z ich
rozwojem polityczno-ekonomicznym i społeczno-
kulturalnym

6. Pedagogika społeczna – zajmuje się badaniem
warunków środowiskowych, w jakich przebiegają
procesy wychowawczo-opiekuńcze człowieka od
jego urodzenia do końca życia

7. Pedagogika specjalna - zajmuje się teorią oraz
praktyką kształcenia dzieci i młodzieży z
deficytami rozwojowymi

Teoria wychowania – jako odrębna dyscyplina
pedagogiczna pojawiła się w Polsce w okresie
powojennym.

Zajmuje się ona wychowaniem, tj.
kształtowaniem postaw i cech osobowości
uczniów oraz stwarzaniem warunków do
samowychowania.

Odgrywa rolę służebną w stosunku do praktyki
pedagogicznej, rozwiązując problemy rodziców,
wychowawców, nauczycieli.

W. Okoń - teoria wychowania zajmuje

się problematyką celów, treści, metod i
organizacji wychowania moralnego,
społecznego, estetycznego fizycznego; do
swoich praw dochodzi za pośrednictwem
badania rzeczywistości wychowawczej.

Przedmiot teorii wychowania:

• kształtowanie cech kierunkowych;

• wszelkie świadome akty wychowawcze, ich

ukierunkowania, przebieg i skutki.

M. Łobocki

• przedmiotem zainteresowań teorii
wychowania jest wychowanie w wąskim
jego rozumieniu, tj. kształtowanie postaw i
innych cech osobowości dzieci i
młodzieży

• łącznie ze stwarzaniem im warunków
ułatwiających samoaktualizację
drzemiących w nich, konstruktywnych
możliwości

M

. Łobocki - zadania teorii wychowania:

- formułowanie celów, jakie lub jakie

powinny być realizowane w procesie wychowawczym
i ukazywanie związanych z nimi wartości np. różnego
rodzaju powinności, tj.: normy, ideały głoszone w
filozofii, religii, aksjologii i etyce;

- projektowanie działalności

wychowawczej, tj. sposobów umożliwiających
realizowanie określonych celów wychowania, jak
również ułatwiających wychowankom
samoaktualizację własnych szans rozwojowych /w
sferze osobowości/;

- zajmuje się innymi czynnikami,
zwłaszcza psychospołecznymi, które warunkują
powodzenie lub niepowodzenie zaprojektowanej
działalności wychowawczej /tj.: podmiotowe
traktowanie dzieci i młodzieży, racjonalne
organizowanie ich życia i pracy, umiejętność
nawiązywania z nimi kontaktów
interpersonalnych, poznawanie ich i
umożliwianie im kierowania własnym
rozwojem/.

Z. Kwieciński i B. Śliwerski - przedmiotem

badań teorii wychowania jest
usystematyzowana, spójna i uporządkowana wiedza
o wychowaniu, jego celach, treściach, metodach,
formach, środkach i uwarunkowaniach.

Należy odróżnić naukową od potocznej teorii

wychowania, która jest rodzajem osobistej,
zdroworozsądkowej wiedzy o wychowaniu, będącej
zbiorem wewnętrznie ze sobą powiązanych
przekonań czy idei na temat istoty, genezy celów,
uzasadnień i sposobów wychowywania innych.

Cechy charakterystyczne dla potocznej teorii

wychowania:

- stanowi ona przeciwieństwo wiedzy

naukowej;

- jest bardzo silnie związana z praktyką

wychowania;

- powstała na drodze przednaukowego

poznania, w sposób naturalny, biograficzny;

- jest traktowana w kategoriach prawd,

samych przez się oczywistych, zdobywanych dzięki
normalnym funkcjom rozumu; 

- dominują w niej informacje epizodyczne;
- jest artykułowana za pomocą języka

codziennego, potocznego;

- nie jest w pełni uświadamiana sobie

przez autora.

Naukowa teoria wychowania

generując różnego rodzaju modele, koncepcje,
wytwarzając – a nie odzwierciedlając – wiedzę, która
ma charakter przede wszystkim teoretyzowania oraz
prowadzi najczęściej do teorii wyższego poznania,
bądź do zmiany istniejących teorii.

Wychowanie: świadomie organizowana

działalność pedagogiczna, oparta na stosunku
wychowawczym miedzy wychowankiem, a
wychowawcą, której celem jest wywołanie
zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.

Zmiany te obejmują:

- stronę poznawczo - instrumentalną,

związaną poznaniem rzeczywistości i
umiejętnością oddziaływania na nią;

- stronę emocjonalno – motywacyjną,

która polega na kształtowaniu stosunku człowieka
do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu
wartości i celu życia.

Wychowanie to wszelkie działanie ludzkie
zmierzające

do

rozwijania

sfery

kierunkowej

osobowości.

Sfera kierunkowa: poglądy, opinie, sądy,
nastawienia, motywy, normy, zasady, wartości,
wzory i ideały.

Wychowanie - intencjonalne działanie jednego
człowieka na drugiego człowieka, mające na celu
kształtowanie, modyfikowanie, rozwój jego
osobowości ukierunkowane przyjętym i
akceptowanym ideałem wychowawczym.

Natomiast wszelkie działanie ludzkie

zmierzające do rozwijania sfery instrumentalnej
osobowości - nazywamy nauczaniem.

Sfera instrumentalna: wiedza,
umiejętności, sprawności, nawyki, zdolności,
zainteresowania, procesy poznawcze (mowa,
myślenie,

pamięć,

uwaga,

wrażenia,

spostrzeżenia,

wyobrażenia),

operacje

umysłowe

(analiza,

synteza,

uogólnienie,

abstrahowanie, wnioskowanie, wyjaśnianie).

SFERA KIERUNKOWA

OSOBOWOŚCI

(EMOCJONALNO-

MOTYWACYJNA)

WYCHOWANIE

-poglądy

-opinie

-sądy

-nastawienia

-motywy

-normy

-zasady

-wartości

-wzory

-ideały

SFERA INSTRUMENTALNA

NAUCZANIE

-wiedza

-umiejętności

-sprawności

-nawyki

-zdolności

-zainteresowania

-procesy poznawcze (mowa, myślenie,

pamięć, uwaga, wrażenia,

spostrzeżenia, wyobrażenia)

-operacje umysłowe (analiza, synteza,

uogólnianie, abstrahowanie,

wnioskowanie, wyjaśnianie)

Wychowanie nie jest jednorazowym aktem,
jednorazową czynnością. Jest to pewien zintegrowany
zespół takich aktów, ukierunkowany na realizację
przyjętego ideału wychowawczego.

Wychowanie ma zawsze postać procesu.

Przedmiotem wychowania jest człowiek - tak

samo podmiotem tego działania jest jednostka ludzka,

jej osobowość; najważniejszym kryterium skuteczności

wychowania jest jakość i wielkość zmian w jego

osobowości.

Wychowanie: - znaczenie węższe:

zamierzone kształtowanie człowieka, a
ściślej zespołu cech, które stanowią
emocjonalno – wolicjonalną sferę
osobowości.

Wychowanie: - znaczenie szersze:

kształtowanie osobowości człowieka -
uwzględnia się przede wszystkim
przygotowanie go do życia w
społeczeństwie.

Proces wychowania

system czynności wychowawców i wychowanków,
umożliwiających wychowankom zmienianie się w
pożądanym kierunku, a więc kształtowanie i
przekształcanie wiedzy o świecie, uczuć, przekonań i
postaw społecznych, moralnych, etycznych,
estetycznych, kształtowanie woli i charakteru oraz
wszechstronne rozwijanie osobowości.

Proces wychowania jest

pewnym ciągiem zmian prowadzących do nowego stanu
fizycznego i psychicznego człowieka tzw. Ideału
wychowawczego.

Ideał wychowawczy

1)najwyższy cel wychowania, któremu powinny
być podporządkowane wszystkie in. cele, treści i
metody pracy wychowawczej;

2) ogół celów i in. norm regulujących
działalność wychowawczą;

3) określony wzór osobowy, którego cechy
uważa się za doskonałe, a więc godne
naśladowania; wzór osobowy przez kogoś
ucieleśniony – bohater powieści, filmu, postać
historyczna albo współcześnie żyjący wybitny
człowiek

Ideał wychowania: pełen zestaw harmonijnie
zintegrowanych ze sobą celów, dający w sumie
opis dojrzałej osobowości.

Wzór osobowy: konkretyzacja ideału wychowania,
opis konkretnego człowieka, jego osobowości oraz
postępowania.

Różnice - ideał wychowania a wzór
osobowy:

• ideał zawsze pozytywny, wzór – różnie może
być oceniany;

• ideał służy głównie wychowawcy, wzór –
wychowankowi i dostarcza mu treści do
naśladowania;

• ideał pozostaje bardziej w ujęciu
teoretycznym, wzór funkcjonuje poprzez
aprobatę społeczną;

• ideał angażuje sferę intelektualną
wychowawcy i wskazuje na cech pożądane;
wzór angażuje sferę emocjonalno-wolicjonalną
wychowanka i mobilizuje do ocen, wyborów i
konkretnych działań.

Ideał wychowania i wzór osobowy –
funkcje:

• funkcja osobotwórcza – stanowiąc opis
pożądanej osobowości, przedstawia ofertę
rozwojową i wspomaga wychowawcę jak i
wychowanka w budowaniu osobowości;

• funkcja społeczno-kulturowa – propagowanie
treści ideału, oraz wartości akceptowanych w
danej kulturze i społeczności oraz
funkcjonujących w niej wzorów osobowych;

• funkcja sensotwórcza – ideał i wzór należą do
mapy znaczeń najbardziej istotnych w definiowaniu
własnej tożsamości i określaniu swojej relacji do
świata;

• funkcja integrująco -koordynująca – ideał i wzór
integrują różnorakie wartości i postulaty tworząc
płaszczyznę porozumienia między ludźmi, którzy te
wartości aprobują oraz koordynują działania
podejmowane dla ich urzeczywistnienia.

Wychowanie wg koncepcji behawiorystycznej

• John Watson (1919, 1925) – przeciwwaga dla
klasycznej psychologii introspekcyjnej; wg niego
przeżycia wewnętrzne są sprawą osobistą;

• Każdy człowiek jest istotą zewnątrz sterowalną,
reaktywną tzn., że jego zachowanie zależy w
szczególności od uwarunkowań zewnętrznych;

• Wychowanie w tym ujęciu jest bezpośrednim
oddziaływaniem na wychowanków w formie różnego
rodzaju manipulacji i indoktrynacji połączonych z
bogatym zestawem nagród i kar, kontrola
zewnętrzna;

•Jawne kierowanie rozwojem wychowanka,
nieuwzględnianie, lekceważenie przysługującego
mu prawa do własnej aktywności i samodzielności;

• Stosowana technologia dyrektywnych
oddziaływań wychowawczych – przyswajanie przez
wychowanków pożądanych społecznie zachowań;

• Uprzedmiotowienie – bodziec – reakcja – głównymi
czynnikami modyfikacji zachowań ludzkich są
bezpośrednie oddziaływania wychowawcze, bez
odwoływania się do własnej aktywności i
samodzielności wychowanków;

• Nie docenia roli języka i procesów myślowych,
uczuciowych w postępowaniu człowieka.

Wychowanie wg koncepcji humanistycznej

A. Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls

- Każdy człowiek jest jednostką aktywną i samodzielną,

jest podmiotem działania, odpowiedzialnym za
kierowanie własnym życiem;

- Dziecko jest człowiekiem pełnowartościowym, ma

swoje własne życie i własną tożsamość, nie stanowi
niczyjej własności, ma pełne prawa do samodzielnego
myślenia i rozwiązywania własnych problemów;

- Człowiek ma obowiązek ponoszenia odpowiedzialności

za własny rozwój; wrodzoną cechą jest potrzeba
samoaktualizacji, samorealizacji;

- Człowiek jest z natury dobry, zły staje się

wskutek wadliwego ucznia się i przesadnego
poddawania się mechanizmom obronnym;

- Jednostka bywa sterowana głównie przez własny

sposób postrzegania samej siebie, jak i
otoczenia; jej zachowanie jest zdeterminowane
przez obraz, wizerunek, wiedzę, opinię lub
poglądy, jakie ma o świecie wewnętrznym
(własnym „ja”) i świecie zewnętrznym
(otoczeniu);

- Zasadnicze zadanie – aktualizowanie tkwiących

w nim możliwości (wykorzystujemy 10-20%
możliwości wg Perlsa).

- Wychowanie postępowaniem niedyrektywnym – ma
stwarzać odpowiednie warunki, sprzyjające
samorealizacji wychowanków, dopomóc w głębszym
uświadomieniu sobie tego co robią, stawaniu się tym,
kim naprawdę są;

- Podstawowym celem wychowania – wspomaganie
wychowanków w ich rozwoju, dopomóc stać się
każdemu osoba w pełni funkcjonującą, otwartą na
nowe doświadczenia, kierującą się w swym
postępowaniu emocjami;

- Celami wychowania – cechy osobowości w pełni
funkcjonującej – posiadająca poczucie własnej
wartości o wysokim stopniu świadomości,
utrzymująca poprawne stosunki z in. ludźmi,
niezależna, samosterowna, nastawiona na
eksplorację bardziej swej przestrzeni wewnętrznej niż
świata zewnętrznego, odnosząca się z lekceważeniem
do dogmatów głoszonych przez autorytety i do
konformizmu wobec instytucji;

- Stworzenie atmosfery pozbawionej lęku, frustracji i
stresu – warunków sprzyjających nabywaniu przez
wychowanków odpowiednich cech osobowości -
wychowawca facylitatorem lub animatorem;

- Postawa autentyczności, akceptacji, rozumienia
empatycznego

Wychowanie wg koncepcji psychospołecznej

Alfred Adler, Erich Fromm, Karen Horney, Harry Sullivan

- Eksponowanie uwarunkowań społecznych – człowiek
jest istotą społeczną, podlega różnym wpływom
stosunków międzyludzkich – np.. lęk jest wytworem
przede wszystkim interakcji społecznych;

- W ujęciu H. Sullivana teorii interpersonalnej „nawet
pustelnik zabiera ze sobą do puszczy wspomnienia o
swych dawnych osobistych związkach, wpływających
nadal na jego sposób myślenia i postępowania”;

- Zachowanie ludzkie jest wytworem interakcji
społecznych „osobowość zorganizowana jest ze
zdarzeń interpersonalnych, a nie
intrapsychicznych”

- Skuteczność oddziaływań wychowawczych
zależy od zaspokajania indywidualnych potrzeb
psychospołecznych wychowanków: potrzeby
bezpieczeństwa, przynależności, miłości.

CECHY WYCHOWANIA

złożoność, intencjonalność, interakcyjność,
relatywność, długotrwałość

Złożoność wychowania – wielorakie uwarunkowania
wychowania; - w zachowanie zależy od uwarunkowań
zewnętrznych jak i wewnętrznych, czyli osobistych
przeżyć i doświadczeń, jego potrzeb, aspiracji,
motywów, dążeń oraz kondycji zdrowotnej;

- w wychowaniu oprócz zapamiętania i rozumienia
pożądanych wychowawczo norm postępowania
chodzi o pełną ich akceptację i uwewnętrznienie.

Intencjonalność – świadomość celów
wychowania – najbardziej elementarnym celem
wychowania jest nie szkodzić swym
wychowankom, wychowanie obejmuje wyłącznie
wpływy intencjonalne.

Interakcyjność – proces wychowawczy ma
miejsce w sytuacji interakcji, tj. współdziałania
ze sobą wychowawcy i wychowanka;
wychowawca też podlega wpływom ze strony
wychowanka,

Relatywność – trudności w przewidywaniu skutków
wychowania;

- złożoność uwarunkowań rozwoju wychowanków
(socjalizacja).

Długotrwałość – edukacja permanentna.

Warunki skutecznego wychowania

– podmiotowe traktowanie tj. poszanowanie ich
prawa do własnej niezależności (autonomii) i
odrębności (niepowtarzalności),

- akceptacja wychowanków – bez stawiania im
specjalnych warunków, akceptujemy osobę,
niekoniecznie zachowanie;

- autentyzm wychowawców – prawdziwość,
zgodność, bycie sobą;

- rozumienie empatyczne - przeciwstawne
rozumieniu oceniającemu;

- demokratyczny styl kierowania
wychowawczego

(przeciwstawny: autokratyczny i liberalny),
polega na okazywaniu życzliwości i
rozumienia, pozyskiwaniu sobie ich sympatii,
zaufania i przyjaźni, umożliwianiu im
wspólnego i samodzielnego podejmowania
decyzji, wysuwania własnych pomysłów

Warunkiem skutecznej pracy wychowawczej jest praca
nad sobą wychowawców i nauczycieli;

- potrzeba pracy nad sobą – niedosyt pożądanych
cech osobowości (serdeczności, cierpliwości,
tolerancji, poczucia sprawiedliwości)

- optymistyczne nastawienie wobec świata, ludzi i
wartości,

- techniki pracy nad sobą – trening autogenny, trening
relaksacji, techniki autosugestii, techniki wizualizacji,
techniki medytacyjne

- poznawanie dzieci i młodzieży