Współczesne problemy

WYCHOWANIA JAKO

PROCESU

PEDAGOGICZNEGO

WEDŁUG EDUKACJI

ALTERNATYWNEJ

Ostatnimi czasy na łamach prasy

pedagogicznej coraz bardziej aktualne
stają się dyskusje, dotyczące
alternatywy jako kryterium
pedagogicznego. I tu nie ma się co
dziwić.

W pedagogice, jak i każdej innej nauce,

zawsze istniały i istnieją różne drogi
rozwiązania tych czy innych
problemów.

Źródło alternatywności

pedagogicznej tkwi

w podstawach

metodologii:

filozofii i psychologii.

Różne poglądy na rolę tych czy

innych czynników w rozwoju
osobowości

stały się powodem

pojawienia się alternatywnych
podejść, koncepcji dotyczących
rozwiązania problemów
pedagogicznych.

Istnieje kilka alternatywnych, a

nawet antagonistycznych teorii na
temat tego,

jaki czynnik odgrywa główną rolę w

rozwoju osobowości:

1) biogenetyczny;
2) socjogenetyczny;
3) teoria współdzialania czynników:

a) konfrontacja, b) konwerhencja;

4) teorie personalistyczne.

Przedstawiciele teorii

biogenetycznej

uważają, że rozwój osobowości
odbywa się w postaci realizacji

programu uspadkowanego,
założonego w genach

.

A więc, możliwości wychowania jako

wpływu celowego na kształtowanie
osobowości, zdaniem zwolenników
takiego podejścia, są

bardzo

ograniczone

.

Przedstawiciele kierunku

socjogenetycznego

w przeciwieństwie

do biogenetyków, głównym
czynnikiem rozwoju osobowości
uważają

środowisko socjalne

.

Taka pozycja jest własciwa przede

wszystkim dla psychologów i
pedagogów o orientacji

behawiorystycznej, a także dla
zwolenników kulturalno –
historycznej koncepcji rozwoju

.

Rodzajem teorji bihewiorystycznej są

kulturalno – historyczna teorja,

opracowana L.Wygotskim (1896 –
1934).

Najwyższe funkcje psychiczne zjawiają

i rozwijają się podczas

procesu

wychowania

ta uczenia

i poprostu

nie mogą utworzyć się inaczej:

oni nie jest właśćiwe dla człowieka od

samego narodzenia

Wśród zwolenników teorii

współdziałania dwóch czynnikow

są również pewne rozbieżności.

Zgadzając się w tym, ze rozwój

odbywa się

dzięki współdziałaniu

spadkowości i środowiska

,

oni w różny sposób traktują

charakter tego współdziałania

.

Zdaniem autora psychoanalitycznej

teorii

Z. Freuda

, między

spadkowością i środowiskiem
kulturowym istnieje ciągła

konfrontacja

.

W przeciwieństwie do tego,

W

Stern, J. Piaget i inni

traktują

rozwój jako

konwerhencję

(połączenie, przeplatanie się)
spadkowości i środowiska

.

Według

teorii personalistycznych

głównym czynnikiem rozwoju
osobowości jest nie spadkowość
czy środowisko lub ich
współdziałanie, tylko

aktywność

tejże osobowości (ang.
Personality

),

która przejawia się w postaci

samoaktualizacji, autorozwoju

.

Takiej pozycji bronią, między

innymi, zwolennicy

psychologii

humanistycznej

(A. Combs, A.

Maslow, K. Rogers),

która ukształtowała się w połowie

XX wieku jako

reakcja przeciwko

zewnętrznemu determinizmowi

behawiorystów

i wewnętrznemu determinizmowi

freudystów.

Zdaniem zwolenników kierunku

humanistycznego, rozwój osobowości
wyznacza się jej

wewnętrznym

pragnieniem samoaktualizacji

, czyli

realizacji wszystkich swoich
potencjalnych możliwości.

Wychowanie i inne czynniki zewnętrzne

nie powinne w tym przeszkadzać.

Szczególną wartość przypisuje się

samowychowaniu.

Taka rozbieżność w określeniu

głównych czynników rozwoju
osobowości spowodowała
pojawienie się

alternatywności w

teoretycznych poglądach na
problem wychowania

,

skutkiem czego stały się narodziny

dwóch konkurujących szkół,

przedstawiających dwa odmienne

paradygmaty w wychowaniu.

Wśród naukowców istnieją pewne

sprzeczności nie tylko w
poglądach na istotę wychowania,

ale jego

cele i sposoby realizacji.

Jedni pedagogy uważa źe cel

wychowawczy

wyznacza kierunek

procesu pedagogicznego we
wszystkich jego częściach
składowych

. Uwarunkowuje on

jego treść, metody i formy.

Pedagogika ukraińska jak i wszystka

postradziecka ogólny cel wychowawczy
kształtuje się w

świetle priorytetu

ludzkich wartości

: glówny cel

wychowania wyznacza

wszechstronny

rozwój człowieka jako osobowości i
najcenniejszej wartości społeczeństwa,
rozwój jej umiejętności, zdolności
umysłowych i fizycznych, wychowanie
wysokich jakości moralnych,
kształtowanie obywatela i świadomego
wyboru społecznego, wzbogacenie na tej
zasadzie intelektualnego, twórczego,
kulturalnego potencjału narodowego

W przeciwieństwie do pedagogiki

ukraińskiej, którą zawsze cechowała
globalność celów, pedagogika
światowa przestrzega kursu

umiarkowania, praktyczności,
realności

.

Przy obecności dużej ilości obozów

teoretyczno – filozoficznych każda
koncepcja pedagogiczna oferuje
swoją własną odpowiedź na to
pytanie.

Pedagogika pragmatyczna

jest

skierowana na cele, podpowiedziane
przez

życie codzienne

.

Wychowanie jest rozwojem – pisze J.

Dewey – i nie jest ono
podporządkowane żednemu
zewnętrznemu celowi.

Samo w sobie ono jest celem

Jednym z najważniejszych zadań

wychowania J. Dewey uważa

rozwój aktywności wewnętrznej
człowieka

, skierowanej na

osiągnięcie życiowych celów.

„Ładny jest ten cel, który jest

wytyczony przez samych
wychowanków, ale przy tym jest
zgodny z wymogami
społeczeństwa demokratycznego”.

Podobnych poglądow dotrzyma się

B.

Sliwerski.

Wychowanie zamierzone,

celowościowe, - pisze on, - jest
wymierzone ku przyszlości, ku
formowaniu dziecka takim, jakim
pedagodzy

chcieliby go w przyszlości

widzieć.

Pozbawia zatem istoty niepelnoletnie

autonomicznej, niepowtarzalnej
wartości autonomicznego wzrostu i
dojrzewania

Podtwierdza to i

M. Łopatkowa

, kiedy

pisze: dla dziecka nieuświadomionym
sensem i celem życia

jes samo życie

,

które dysponuje ogromnyn bogactwem
szczególow dla nas, doroslych, nie
mających znacenia, a dziecko

wprawiających w zachwyt.

...

Dzieciństwo ma swoją autonomiczną
wartość, niepowtarzalną i jedyną. Nie
wolno więc

niszczyć istniejącego

szczęścia dziecka w imię jego
przyslości, co dorośli nierzatko zwykli
czynić

Celem pedagogiki

egzystencjalizmu

jest uzbrojenie

człowieka w doświadczenie
istnienia.

Priorytety wychowawcze, zdaniem

pedagogów – egzystencjalistów,
należą do

samowychowania.

W latach 50–60-ch w krajach

europejskich i Stanach
Zjednoczonych narodziły się
nowe sposoby pedagogicznego
egzystencjonalnego wytyczenia
celu, wśród których czołowe
miejsce zajmują poglądy

filozofa i

pedagoga niemieckiego O. F.
Bolnowa

.

Sednem jego teorii jest koncepcja

wychowania moralnego.

Trzy podstawowe cnoty to

zaufanie, nadzieja i poczucie

wdzięczności.

Założone są one w ludzkiej naturze

i są, według Bolnowa, istotą
układu cnót, który powinien być
ukształtowany przez wychowanie.

Do prostych form moralności Bolnow

zalicza również

dobroć, poczucie obowiązku,

uczciwość, niezawodność we
wszystkich sytuacjach życiowych,
pobożność, szacunek, pokorę,
skromność, zainteresowanie życiem
innego człowieka, gotowność pomóc
mu w ciężkiej sytuacji, tolerowanie
jego słabości i niedoskonałości.

Specyficzne drogi rozwiązania

najważniejszych kwestii
humanistycznych proponują

neobihawioryści

.

Za główny cel wychowania uważają oni

kształtowanie „indywiduum
kierowanego”.

Indywiduum kierowane to dobry

obywatel, który „sukcesywny i
dotrzymuje się układu, który akceptuje
prawa i obowiązki społeczeństwa
demokratycznego, jest patriotem swoich
wspólnoty, stanu, państwa, świata”.

Główną cnotą moralną,

ukształtowaną w świadomości
młodzieży jest

poczucie

odpowiedzialności

jako ważnego

warunku zdolności życiowej
układu socjalnego.

Wśród naukowców istnieją

zróżnicowania

nie tylko w poglądach

na cele wychowania jako procesu
pedagogicznego, ale i na

sposoby

jego realizacji,

co spowodowało

pojawienie się różnych koncepcji.

W ramach tych koncepcji wyłaniają

się 3 podstawowe modele
wychowania:

dyrektywny, ukrytego

wpływu i sprzyjania

, każdy z nich ma

inny stosunek do istoty wychowania

Pierwszy model traktuje wychowanie jak

bezpośrednie celowe kształtowanie

osobowości

według pomysłu

nauczyciela

;

drugi –

jak manipulowanie, dyskretny

wpływ na osobowość

w celu rozwoju w

niej niezbędnych, zdaniem
nauczyciela, jakości;

trzeci – jako

sprzyjanie autoaktualizacji

osobowości

, stworzenie warunków dla

spontanicznego rozwoju jej zdolności i
zainteresowań.

Dyrektywny model

opiera się na

rzeczywistym przyznaniu
nauczycielowi jako człowiekowi
kompetentnemu, dojrzałemu i
doświadczonemu

prawa wytyczania

celów wychowawczych,

a także pedagogicznych drogi,

sposobów i środków jego realizacji.

Wychowanie

dyrektywne

opiera się na

założeniu, że dla pełnowartościowego
życia w społeczeństwie ludzie

powinni przyswoić pewne socjalne role

(obywatela, członka rodziny,

przedstawiciela zawodowej lub
wyznaniowej części społeczności etc.).

W kontekście modelu dyrektywnego

relacje pedagogiczne przyjmują
kształt

bezpośredniego wpływu

nauczyciela na wychowanka

.

Przy czym nauczyciel nie ukrywa

swojego stanowiska
prowadzącego.

Dyrektywne wychowanie

, które często

kojarzy się z

naciskiem i

autorytaryzmem

, niekoniecznie

przewiduje zastosowanie przymusu w
stosunku do wychowanków, zwalczenie
ich inicjatywy i samodzielności.

Główny problem

wychowania

dyrektywnego polega na fundamentalnej

niezgodności naturalnych zainteresowań

dzieci i zadań wychowawczych
dorosłych.

Model ten można przedstawić

abstrakcyjnie jako

architektę albo garncarza

,

którzy z danego im materiału

mogą zrobić wszystko

według

własnego pomysłu

.

W inny sposób jest traktowana

istota wychowanie przez
przedstawicieli

modelu sprzyjania.

Podłożem tego modelu jest

wiara w konstruktywne, aktywne,

twórcze źródła natury ludzkiej, w
jej pierwotną moralność i dobroć,
altruistyczne i towarzyskie
nastawienie się, w dziecięcą
możliwość pokierować własnym
rozwojem, zgłębić swoje EGO.

Sprzyjający model wychowania

faktycznie

wyklucza brak

uzgodnienia między zadaniami
pedagogicznymi wychowawcy a
pragnień życiowych wychowanka

,

dlatego, że pedagogiczne zadania

wyłaniają się z realiów życia i z
udziałem samego wychowanka.

W toku sprzyjającego wychowania

nauczyciel i wychowanek

są

równouprawnionymi stronami,
współautorami procesu
pedagogicznego

, relacje między nimi

mają rzeczywiście partnerski charakter.

Model wychowanie – sprzyjanie znacznie

zmniejsza rolę nauczyciela w rozwoju
dziecka.

Nauczyciel jest osobą, od której właśnie

zależy, czy zostanie wybrany konkretny
model współdziałania

Istotę modelu wychowania –

sprzyjania można przedstawić pod
postacią człowieka, który

hoduje

kwiatki

:

on tylko podlewa je w odpowiednim

czasie.

A wyrasta z tego to, co było

założone

genetycznie.

Budzi zainteresowanie wyjaśnienie

istoty wychowania przez
przedstawicieli

modelu ukrytego

wpływu wychowawczego.

W kontekście tego modelu

wychowanie jest pojmowane

jako

manipulowanie

–

dyskretny wpływ

nauczyciela na wychowanka w
celu ukształtowania potrzebnych
jakości.

Model ukrytego wpływu

wychowawczego jako manipulowanie
rozumie te częste w praktyce
pedagogicznej sytuacje, kiedy
wychowawca szczerze dąży do dobra
wychowanka,

ale przy tym sam

decyduje, na czym to dobro polega

.

Dążąc do swojego celu, wychowawca

pragnie niezauważalnie dla dziecka
wywołać w nim zamiary, które

nie

odpowiadają jego aktualnym
pragnieniom

.

Pomysł ukrytego wpływu

wychowawczego i jego skuteczności
popierali liczni znani pedagodzy.

W. Suchomłyński np. uważał, że

„ zamiar wychowawczy powinien być

zawoalowany atmosferą naturalnych
przyjacielskich relacji

...

uczynić swój zamiar wychowawczy

dyskretnym – jeden

z niezmiernie

ważnych

elementów kunsztu

pedagogicznego”

Przestrzegając model ukrytego wpływu

wychowawczego, nauczyciel pragnie

tak zorganizować proces

wychowawczy,

by nie stawiać przed

wychowankiem widocznego celu

pedagogicznego,

unikać bezpośredniego

, nawet

odpowiadającego jego interesom

wpływu

, nie pokazywać swej roli

przewodniej w organizacji

wychowania.

Sprzyja to kształtowaniu u wychowanka

samodzielności, odpowiedzialności

za

swoje czyny.

Wychowanek w kopntekście modelu

manipulacyjnego występuje nie
tylko podmiotem wpływu
pedagogicznego, dlatego że cel i
środki jego rozwoju określa sam
wychowawca, a także działa
samodzielnie,

nie zdając sprawy z tego, że

kierunek i granice jego aktywności
wyznacza nauczyciel.

Istotę manipulacyjnego modelu

wychowania można przedstawić
na przykładzie

ogrodnika

,

który podcina liście drzewa, by

było ono bardziej owocne.

Zróżnicowania między

przedstawionymi modelami

wychowania, a także między
poglądami na ich istotę polegają
nie na miarze sympatii, miłości,
szacunku wychowawcy do
wychowanków,

a

w początkach określenia i

sposobów realizacji celów
wychowawczych.

W każdym z tych modelów

nauczyciele kierują się dobrymi

zamiarami

,

dbają o dzieci

,

jednak

różnie widzą

drogi

wyznaczenia i osiągnięcia celu
wychowawczego.

W

modelu dyrektywnym

zadania

wychowawcze wytyczone i są otwarcie

realizowane przez wychowawcę za pomocą

bezpośredniego wpływu

na dzieci.

W kontekście

sprzyjającego modelu

zadania

wychowawcze określa

sam wychowanek

, a

nie nauczyciel, który tylko pomaga dziecku

w samorealizacji.

W

modelu manipulacyjnym

cel pedagogiczny

również jest określony

przez wychowawcę

,

jednak osiąga się go

skrycie

, drogą

dyskretnego wpływu,

odpowiedniego

zorganizowania przedmiotowego i

socjalnego otoczenia dzieci.

Nasuwa się wtedy pytanie:

„Który z rozpatrzonych modeli

wychowania jest najlepszy

?

I czy nie warto wybrać najlepszy,a

resztę odrzucić?”.

Pedagogiczne badania i

doświadczenie dowodzą,

że

nie ma uniwersalnego,

stuprocentowo skutecznego
modelu wychowania nie istnieje.

Każdy z nich ma pewną przewagę i

dziedzinę jego zastosowania.

Błędne interpretację mają swoje początki w

sytuacji, gdy

pozytywne momenty tego czy

innego podejściasą przeceniane

.

Dlatego przedstawione modele i ich

podejście do istoty wychowania

nie warto

uważać za alternatywne,

z których trzeba

wybrać najbardziej skuteczny, a inne
odrzucić.

Lepiej rozpatrywać je jak

etapy całościowej

taktyki wychowawczej

, która stopniowo

zmienia się jednocześnie z
osobowościowym rozwojem wychowanków.

Określenie istoty wychowania w

główniej mierze zależy od
konkretnych okoliczności,

poziomu

osobowościowej dojrzałości
wychowanków

, ich cech wiekowych i

indywidualnych.

Dziecko uczy się kierować swoim

zachowaniem

stopniowo

, biorąc na

siebie funkcję regulującą, którą
wykonuje najpierw nauczyciel,
wychowawca.

W związku z powyższym istota

wychowania powinna
przewidywać stopniowe przejście

od bezpośredniego kształtowania

osobowości

(model dyrektywny)

poprzez ukryte

(manipulacyjne)

wpływy wychowawcze na nią

dla sprzyjania jej samorozwojowi

Zadanie wychowawcy polega na tym,
by

w miarę osobowościowego

kształtowania

wychowanka

stopniowo

rozszerzać granice jego swobody,

dawać mu

większą przestrzeń

dla

przejawiania własnej inicjatywy i

samodzielności,

przygotowywać go do

swobodnego

odpowiedzialnego wyboru i

samookreślenia

.