Język w
zachowaniach
społecznych

Dr Jolanta Panasiuk

Pojęcie mowy



Mowa – zespół czynności, jakie przy udziale języka

wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując

jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego

(Grabias 2001, s. 11).



Mowa = zachowanie językowe



Zachowania dokonujące się w tzw. mowie wewnętrznej

(cerebracja), których wynikiem jest pozbawiony postaci

dźwiękowej tekst pomyślany.



Zachowania te mogą być:



poznawczymi procesami akomunikacyjnymi,

organizującymi w umyśle mówiącego tylko wiedzę o

rzeczywistości;



procesami quasi-komunikiacyjnymi, organizującymi

wiedzę z zamiarem jej przekazania.



Zachowania dokonujące się w mowie zewnętrznej

(komunikacja językowa, interakcja językowa), których

wynikiem jest tekst zorganizowany w postać dźwiękową,

wtórnie graficzną lub gestową), umożliwiający

porozumiewanie się w grupie społecznej.

Biologiczne postawy mowy



Sfera biologiczno – fizyczna dotyczy działania aparatu nadawczego

( oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego) oraz odbiorczego

( narządu słuchu) uwarunkowanych pracą ośrodków mózgowych.

Korowe struktury nerwowe sterujące czynnościami mowy tworzą tzw.

„ obszar mowy” zlokalizowany w środkowej części półkuli dominującej

dla mowy. Obserwacje kliniczne, dane neurologiczne i badania

eksperymentalne wskazują na znaczne zróżnicowanie funkcjonalne

poszczególnych okolic w obrębie obszaru mowy. Według A. Łurii dla

prawidłowego przebiegu zachowań językowych człowieka niezbędne

jest prawidłowe funkcjonowanie następujących ogniw układu:



gnozji somestetycznej



syntezy sekwencyjnej



mowy wewnętrznej



słuchu fonematycznego



pamięci słuchowo- werbalnej



syntezy symultatywnej.



Czynności mowy, takie jak nazywanie, powtarzanie, rozumienie, mowa

opowieściowa, czytanie pisanie, kalkulia itd. Przebiegają prawidłowo

dzięki wytworzeniu się w doświadczeniu osobniczym dynamicznego

układu funkcjonalnego dla każdej z tych czynności.



W zaproponowanym przez J. Lavera [1977]

sekwencyjnym modelu generowania tekstu znalazły się

następujące etapy tej czynności:



1. ETAP IDEACJI, na którym następuje uświadomienie

treści komunikatu, który nadawca chce przekazać;



2. ETAP PLANOWANIA JĘZYKOWEGO, dotyczy wyboru

i odpowiedniego ustrukturalizowania elementów

tworzących wypowiedź;



3. ETAP REGULACJI MOTORYCZNEJ, dokonuje się

wówczas przekształcenie programu językowego w

sekwencję bodźców ruchowych, idących do odpowiednich

mięśni aparatu mowy;



4. ETAP WYKONAWCZY, który dotyczy ruchów

aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego;



5. ETAP KONTROLI FORMOWANIA WYPOWIEDZI,

dokonuje się poprzez ocenę przebiegu wszystkich

poprzednich etapów.

Społeczne postawy mowy



Społeczne uwarunkowania języka da się
opisać w kontekście kompetencji
komunikacyjnej, na którą składają się:



językowe reguły społeczne ( wyznaczające
sposoby realizowania językowych ról
społecznych)



językowe reguły sytuacyjne( pozwalające
budować wypowiedzi adekwatne do sytuacji)



reguły pragmatyczne ( umożliwiające
skuteczną realizację intencji).

Funkcje mowy



Czynności poznawcze człowieka, które dokonują

się za pomocą języka i tylko za pomocą języka, a ich

wynikiem jest zorganizowana pojęciowo wiedza

tkwiąca w umyśle i będąca reprezentacją

rzeczywistości.



Językowe czynności komunikacyjne, które

ujawniają się na tle spójnych z nimi achowań

mimicznych i gestowych, stanowiących tzw.

parajęzykowe kody mowy.



Czynności spocjalizacyjne i grupotwórcze, kiedy

człowiek - poznając rzeczywistość i porozumiewając

się z innymi członkami grupy społecznej - podlega

procesowi socjalizacji i zdobywa wiedzę o grupie, w

obrębie której pozostaje, następnie o innych grupach

i regułach w nich obowiązujących.

Psychologiczne postawy
mowy



Sfera psychiczna zachowań językowych
wiąże się – jak twierdził Chomsky – z
funkcjonowaniem w umyśle
abstrakcyjnego systemu znaków i reguł
gramatycznych pozwalających ze znaków
prostych budować znaki złożone.



Wiedza o ich użyciu nie musi być przez
jednostkę uświadamiana. W lingwistyce
wiedza ta odpowiada kompetencji
językowej.

Teoria N. Chomsky’ego



Według N. Chomsky’ego [1968] za każdą

wypowiedzią językową stoi dana

człowiekowi intuicyjnie, wrodzona teoria

gramatyki, która istnieje m.in. dzięki

ludzkim właściwościom

neurofizjologicznym.



Zdolności językowe aktualizują się w

wypowiedzi, którą poprzedza niezwykle

złożony proces planowania zarówno jej

sensu jak i struktury gramatycznej.



Nie musi być to działanie przez człowieka

uświadomione.

JĘZYK JAKO SYSTEM



Systemowa organizacja języka – system

stanowi zbiór elementów zorganizowany w

taki sposób, że każdy element pozostaje w

związku z innymi elementami i z całością,

w której spełnia określone funkcje. Tak

więc elementy język pozostają ze sobą w

określonych związkach i każdy z nich pełni

określoną funkcję w strukturze całości, tak

iż usunięcie jednego elementu bądź

zmiana relacji powodują przekształcenie w

całości organizacji danego poziomu języka.

CZĘŚCI SKŁADOWE
SYSTEMU JĘZYKOWEGO



system fonologiczny- podstawa
sytemu językowego



system semantyczny- wyższa
płaszczyzna



system syntaktyczny- najwyższa
płaszczyzna

DEFINICJE JĘZYKA



Tadeusz Milewski - językiem nazywamy to, co

w mowie jest równocześnie społeczne trwałe i

abstrakcyjne. Wchodzi w skład mowy, przejawia

się w niej i jest jej niezbędnym składnikiem.



Edward Sapir - język to czysto ludzki, nie

instynktowny sposób komunikowania myśli,

uczuć, pragnień za pomocą systemu celowo

produkowanych symboli, które w pierwotnej

postaci są słuchowe i wytwarzane przez narządy

mowy.



Antoni Furdal - język to system znaków

dźwiękowych wytwarzanych w sposób naturalny

przez człowieka, a spełniających wobec

społeczeństwa funkcję komunikatywną i

poznawczą.

OPOZYCJA LANGUE-PAROLE



FERDYNAND DE SAUSSURE w obrębie
zjawisk porozumiewania się odróżnił:



JĘZYK (LANGUE) - abstrakcyjny,
społecznie wytworzony system znaków;



MÓWIENIe (PAROLE) - proces
indywidualny, a zarazem realizacja
języka.

LANGUE

PAROLE

abstrakcyjny kod:

jednostki języka wraz z
regułami ich doboru

jednostkowa, konkretna

realizacja kodu

system społeczny; istota

rzeczy

indywidualny akt woli i

inteligencji mówiącego

to, co jednostka biernie
przejmuje

to, co jednostka
produkuje (zgodnie ze

swoją intencją)

OPOZYCJA KOMPETENCJA
JĘZYKOWA –
PERFORMANCJA



kompetencja językowa  reguły

gramatyki; nieuświadomiona zdolność
generowania zdań, parafrazowania ich,
odróżnienia poprawnych od błędnych



performancja  wykorzystanie

kompetencji w konkretnym akcie
mówienia; zależy od różnych
czynników i kompetencji, ale i stanu
psychicznego, zdrowia.

Komponenty kompetencji
językowej



Kreatywność = zdolność do tworzenia

nieskończonego zbioru zdań ze skończonego

zbioru elementów językowych oraz

umiejętność tworzenia nowych zdań spójnych

z sytuacjami nowymi dla mówiącego.



Gramatyczność = ujawniająca się w procesie

budowania zdań poprawność formalna

(wynikająca ze znajomości syntaktycznych

reguł leksykotaktycznych, mówiących o

zdolności łączenia wyrazów ze sobą).



Akceptabilność = zdolność rodzimego

użytkownika języka do uznawania wypowiedzi

za poprawną, tj. zgodną z obowiązującą

normą.



Interioryzacja = proces nieuświadamianego

opanowania ojczystego języka.

Mowa w ujęciu
socjolingiwstyki



Porozumiewanie się członków danej

społeczności jest wynikiem dwu

rodzajów wiedzy:



Kompetencji językowej = wiedzy na

temat zasad budowania zdań

gramatycznie poprawnych



Kompetencji komunikacyjnej = wiedzy

na temat budowania zdań

odpowiednich do sytuacji, społecznych

rang rozmówców oraz celów

wypowiedzi.

KOMPETENCJA JĘZYKOWA
A KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA



kompetencja komunikacyjna



znajomość gatunków mowy



kompetencja językowa



umiejętność rozpoznawania sytuacji

komunikacyjnych i odpowiedniego doboru

środków językowych



znajomość konwencji kulturowych



Kompetencja językowa  wrodzona

zdolność do generowania poprawnych

zdań, parafrazowania ich i odróżniania

prawidłowych i nieprawidłowych.

Model interakcji językowej
wg S. Grabiasa

Model interakcji językowej, obejmujący całokształt

komunikacyjnych zachowań człowieka, stworzył S.

Grabias [1997]] i wyodrębnił w nim trzy typy

uwarunkowań wypowiedzi:



Sytuacyjne uwarunkowania wypowiedzi, a wśród

nich następujące układy komponentów o różnym

stopniu złożoności:



najbardziej związane z sytuacją (rozmówcy,

miejsce i czas rozmowy);



względnie związane, dopuszczające bowiem

rozmaite możliwości wyboru (kanał przekazu

informacji i gatunek wypowiedzi);



swobodne (temat rozmowy).

Model interakcji językowej
wg S. Grabiasa



Społeczne uwarunkowania wypowiedzi, na

które składają się społeczne role językowe

realizowane przez mówiących w różnych

sytuacjach komunikacyjnych. Role te tworzą

układ hierarchiczny, a każda z nich dysponuje

pewnym zasobem środków językowych. O

istocie ról językowych decydują:



rangi rozmówców, sytuujące ich w pozycji

równorzędności lub podrzędności i nadrzędności;



rodzaje kontaktu: oficjalny lub nieoficjalny

(przyjacielski), indywidualny lub grupowy, trwały

lub sporadyczny;

Model interakcji językowej
wg S. Grabiasa



Pragmatyczne uwarunkowania wypowiedzi,
wiążce się z faktem, iż u podstaw każdego
zachowania językowego leży jakiś zamiar
lub pragnienie mówiącego, określane jako
intencja, w obrębie spełnianych w
interakcji funkcji pragmatycznych znajdują
się:



funkcje emocjonalne;



funkcje informacyjne;



funkcje modalne;



funkcje działania.

Język w poznaniu
rzeczywistości



„Językowa wykładnia świata poprzedza zawsze wszelką

myśl i wszelkie poznanie. Ucząc się jej wychowujemy się

w świecie zarazem.” – H. G. Gadamer



Język jest formą myślenia, w związku z tym język

porządkuje rzeczywistość w umysłach ludzi i narzuca

jednostkom sposoby interpretowania jej zjawisk. Język

tworzy rzeczywistość. Świat rzeczy i świat przeżyć jest

człowiekowi dostępny tylko poprzez językowe struktury

poznawcze. Człowiek źyje w świecie tworzonym przez te

struktury. – Teza Herdera-Humboldta.



„Widzimy, słyszymy i doznajemy tak właśnie a nie

inaczej, ponieważ nawyki językowe naszej społeczności z

góry zakładają dokonywanie określonych wyborów i

interpretacji” [...] „Przyrodę, którajawi się nam jako

kalejdoskopowy strumień wrażeń rozkładamy na części

zgodnie z wytycznymi, jakie nam kreśli nasz rodzinny

język” – Teza Sapira-Whorfa.

Język w poznaniu
rzeczywistości



„...wszystkie sądy, które przyjmujemy i które tworzą

cały nasz obraz świata, nie są jeszcze jednoznacznie

wyznaczone przez dane doświadczenia, lecz zależą

od aparatury pojęciowej, przy pomocy której

odwzorowujemy nasze doświadczenia. Możemy

jednak wybrać taką lub inną aparaturę pojęciową,

przez co zmieni się nasz obraz świata” – K.

Ajdukiewicz



„Nic nie jest takie samo” – każdy ma własny,

niepowtarzalny układ pojęć, który po swojemu

projektuje zjawiska rzeczywistości w umyśle. Dzieje

się tak dlatego, ponieważ zmysły i mózg każdego

człowieka funkcjonują w sobie właściwy sposób i

budują indywidualne, nie dające się do końca

porównać doświadczenia – A. Korzybski

Język w poznaniu
rzeczywistości



Stopień opanowania języka stwarza jednostce lepsze

lub gorsze możliwości poznania świata.



Największe możliwości poznawcze iesie ze sobą

język etniczny, opanowany we właściwy sposób w

właściwym , naturalnym dla wieku dziecięcego,

okresie rozwoju.



Brak języka etnicznego (lub jakiegokolwiek języka)

skazuje człowieka na namiastkową, w dużej części

biologiczną, orientację w rzeczywistości i pozostawia

człowieka w jego własnym wyizolowanym świecie.



Kod zastępczy budowany w umyśle ludzkim stwarza

swoisty obraz świata, odbiegający od obrazu

kreowanego poprzez język etniczny. Różne w swej

strukturze języki budują odmienne obrazy świata.

Rozwój poznawczy a
językowy

Cechy

kodu ograniczonego

Cechy

kodu rozwiniętego

Ujmowanie wydarzeń w sposób

konkretny

Ujmowanie wydarzeń na różnych

poziomach abstrakcji

Częste stosowanie sygnałów

niewerbalnych

Stosowanie subtelnych rozróżnień

słownych

Przekonanie o oczywistej słuszności

swoich poglądów, o posiadaniu

recepty na prawdę

Przekonanie o względności własnych

poglądów i przyznawanie prawa

innym do innego spojrzenia

Trudności w operowaniu materiałem

abstrakcyjnym

Łatwość operowania materiałem
abstrakcyjnym

Ujmowanie wydarzeń w perspektywie

teraźniejszości, nieumiejętność

odraczania gratyfikacji

Ujmowanie wydarzeń w odległej

perspektywie czasowej, duża zdolność

odraczania gratyfikacji

Złożoność zachowań
językowych

Złożoność zachowań językowych
różni autorzy opisywali rozmaicie,
ujmowano je w obrębie kontinuum:



intelektualne (dowolne) -
zautomatyzowane (mimowolne);



symboliczne - niesymboliczne;



abstrakcyjne - konkretne;

Cechy postawy
abstrakcyjnej

K. Goldstein opracował zestaw zachowań

charakterystycznych dla postawy abstrakcyjnej,

zaliczył doń:



dowolne przyjmowanie nastawienia umysłowego;



inicjowanie określonej czynności lub wykonanie jej na

polecenie z zewnątrz;



dowolne przechodzenie z jednej sfery działania na inną;



równoczesne utrzymywanie w umyśle różnych

aspektów sytuacji;



reagowanie na kilka bodźców, nie powiązanych ze sobą;



ujmowanie pewnej całości, wyodrębnianie

poszczególnych jej części i ponowne łączenie ich w

całość;



wyodrębnianie swojego „ja” ze świata zewnętrznego.

Cechy postawy konkretnej

Postawa konkretna oznacza się:



powiązaniem reakcji słownych z aktualnie

działającymi bodźcami;



ścisłą zależnością zachowań językowych od

wcześniej wytworzonych reakcji słownych na

daną sytuację;



zbytnią koncentracją wypowiedzi na detalach

związanych z sytuacją;



tendencją do opisywania przedmiotów ze

względu na ich użyteczność;



niezdolnością do grupowania przedmiotów

według jakiejś cechy (formy, materiału,

koloru).

Struktura czynności
mowy



Każde zachowanie człowieka, w tym również czynności językowe,

współczesna psychologia, wbrew dawnym ujęciom behawioralnym,

pojmuje jako zachowania zhierarchizowane, organizujące się

jednocześnie na różnych pod względem stopnia złożoności poziomach. W

każdej czynności istotną rolę odgrywa zachowanie odpowiedniej

kolejności poszczególnych etapów w jej przebiegu, a także zachowanie

ich odpowiedniej hierarchii [Tomaszewski 1971]. Przyjmując za G. A.

Millerem, E. Galanterem i K. H. Pribramem [1980] hierarchiczny charakter

organizacji zachowań ludzkich, dla komunikacji językowej wyznaczmy

następujący model teoretyczny:



INTENCJA - założony cel komunikacyjny;



PLAN - zespół procedur służących osiągnięciu celu komunikacyjnego

nadawcy;



STRATEGIE - zachowania komunikacyjne w obrębie danego planu;



KOMPETENCJA JĘZYKOWA, KOMUNIKACYJNA - wiedza o użyciu

językowych środków werbalnych i językowych środków niewerbalnych

adekwatnych do realizacji planu;



SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA I KOMUNIKACYJNA - możliwości realizacji

PLANU za pomocą językowych środków werbalnych i językowych

środków niewerbalnych.



KOMPETENCJA KULTUROWA - wiedza nadawcy i odbiorcy o otaczającej

rzeczywistości.

Intencjonalność zachowań
językowych



Dla wszystkich czynności wspólne jest to - jak

twierdził Lewis G. P. (1976) - że u ich podstaw leży

zamiar lub pragnienie, czyli intencja. Intencjonalność

ludzkiego działania, zdaniem J. R. Searle’a (1995), jest

immanentnie zawarta w samym działaniu i odznacza

się trzema cechami: zawsze zawiera jakąś treść,

zawsze zawiera jakieś warunki spełnienia i na ogół ma

swoją moc przyczynową. W przypadku gdy realizacja

intencji jest utrudniona zaburzeniami mowy, a

jednostka jest homo loquens i język pełni funkcję

egzystencjalną, to procedura realizacji intencji

dostosowywana jest do możliwości komunikacyjnych

człowieka.



Na znaczenie zadania, jako czynnika integrującego

daną czynność - przy możliwościach doboru różnych

środków działania - wskazuje również T. Tomaszewski

[1971].

Podstawowe jednostki
komunikacji językowej



Literatura lingwistyczna operuje kilkoma, różnie definiowanymi

terminami, które mają określać jednostki języka będące

warunkiem zaistnienia aktu komunkacji językowej. Wymienia

się tu: komunikat, wypowiedź, a ostatnio dyskurs.



Komunikat - podstawową jednostkę komunikacyjnej

działalności człowieka, na którą składają się wszelkie

zachowania intencjonalne o charakterze werbalnym,

parawerbalnym i niewerbalnym.



Wypowiedź - wszelka skonwencjonalizowana działalność

komunikacyjna człowieka, której interpretacja dokonywana jest

w oparciu o system językowy (włączając w to stereotypowe

zachowania gestowe i mimiczne oraz komunikaty

parawerbalne, np. znaczące chrząknięcia).



Dyskurs - proces nadawania znaczeń wszelkim działaniom

ludzkim. Za podstawową jednostkę zachowań dyskursywnych

uznaje autor zachowanie komunikacyjne, którego

konstytutywną cechą jest intencjonalność [Grabias 1997].

CZTERY FAZY MOWY (WG
T. MILEWSKIEGO)



MÓWIENIE – charakter indywidualny



ROZUMIENIE – charakter społeczny,
konkretny



TEKST – charakter (wytwór)
społeczny, konkretny



JĘZYK – charakter społeczny,
abstrakcyjny

UNILATERALNE I BILATERALNE TEORIE
ZNAKU

Znak

X

FORMA (SIGNIFIANT)



Y



TREŚĆ (SIGNIFIÉ)



teorie unilateralne – znakiem jest tylko forma; to,
do czego znak odsyła (treść),znakiem nie jest



teorie bilateralne – znakiem jest zarówno forma,
jak i treść

TRÓJKĄT OGDENA I
RICHARDSA



Pojęcie



Forma --------------- Obiekt



Nie istnieje bezpośredni związek między
dźwiękiem a obiektem w rzeczywistości.



Do identyfikacji obiektu niezbędne jest
pojęcie.

PRZEDMIOT BADAŃ
SEMIOLOGII



Przedmiotem badań semiologii są
kody (systemy) językowe.

KOD JAKO SYSTEM
ZNAKÓW



Kod to system znaków.



Obejmuje wszystkie systemy znaków,

które funkcjonują w świecie zwierząt,

ludzi i maszyn.



Z tego punktu widzenia każdy język

jest pewnego rodzaju kodem, a

wszystkie języki świata stanowią grupę

kodów związaną pewnymi wspólnymi

cechami, którymi przeciwstawiają się

innym, niejęzykowym kodom.

WŁASNOŚCI KODÓW



odnoszące się do kanału przekazu
informacji:



znaki wzrokowe (przemijające; trwałe)



znaki słuchowe (wokalno- audycyjne;
instrumentalno- audycyjne)



znaki dotykowe (Braille)



odnoszące się do funkcji i struktury
kodów:



symptomy



sygnały

SUBKODY JĘZYKA



Są to różne postacie jednego i tego

samego kody realizowane tylko przy

pomocy różnych kanałów informacji.



subkod wzrokowy:



przemijający (mowa migowa głuchoniemych)



trwały (pismo)



subkod słuchowy:



wokalno- audycyjny (język mówiony)



instrumentalno- audycyjny (mowa bębnowa

murzynów)



subkod dotykowy (alfabet Braille’a)

KLASYFIKACJA ZNAKÓW
(WG T. MILEWSKIEGO)



ZNAKI



SYMPTOMY SYGNAŁY



Apele Sygnały semantyczne



Ikony (obrazy) Sygnały arbitralne





Jednoklasowe Dwuklasowe



Bezfonemowe Fonemowe

(Język)

SCHEMAT KOMUNIKACJI
JĘZYKOWEJ I FUNKCJE JĘZYKA WG
BÜHLERA



CA – funkcja ekspresywna;



CB – funkcja impresywna (wywiera
wpływ



na odbiorcę i jego zachowanie);



CD – funkcja semantyczna (informuje



o rzeczywistości; znaczenia;
możemy się



czegoś dowiedzieć z
wypowiedzi).

SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I
FUNKCJE JĘZYKA WG R. JAKOBSONA

KONTEKST (f. poznawcza)



KOMUNIKAT (f. poetycka)



NADAWCA

ODBIORCA



(f. emotywna)

KONTAKT (f. fatyczna)

(f.

konatywna)

KOD (f. metajęzykowa

)



kontekst - dokładnie to, o czym mówimy



kod – system znaków, który pozwala wygenerować dany komunikat



f. emotywna – wyraża stosunek nadawcy do komunikatu



f. poznawcza – relacje między komunikatem a obiektem zainteresować

przekazu



f. poetycka – aspekt estetyczny



f. fatyczna – utrzymanie uwagi odbiorcy



f. metajęzykowa – stwierdza, na ile komunikat jest zrozumiały dla odbiorcy



f. konatywna – określone reakcje adresata

FUNKCJE JĘZYKA A FUNKCJE
TEKSTU WG R.
GRZEGORCZYKOWEJ



Funkcje systemu:



a) generatywne



b) poznawcze



Funkcje wypowiedzi:



ogół działań językowych społeczności:



socjalizujące



kulturotwórcze



Funkcje poszczególnych wypowiedzi:



niezamierzone



zamierzone

Informacyjne i
pozainformacyjne działania
językowe



Zamierzone dzielą się na informacyjne i

pozainformacyjne.



Informacyjne dzielą się na: oceniająco-postulatywne i

opisowe, które z kolei dzielą się na konstatacje

(stwierdzenia) i hipotezy.



Pozainformacyjne dzielą się na: sprawcze, nakłaniające,

ekspresywne i kreatywne.



Sprawcze dzielą się na:



na mocy konwencji społecznych



na mocy wiary (te dzielą się na ludowe rytuały i akty

sakramentalne).



Nakłaniające dzielą się na:



w celu wywołania działań (dzielą się na pytania i

dyrektywy)



w celu wpływania na stan mentalny (dzielą się na

perswazję- działanie na świadomość i manipulację-

działanie bez świadomości).

AKTUALNE ROZCZŁONKOWANIE ZDANIA
NA TEMAT I REMAT (ZDANIE W
PERSPEKTYWIE FUNKCJONALNEJ)



Jedno i to samo zdanie może w różnych użyciach być

wypowiedzią o czymś innym, może stanowić odpowiedź na

różne pytania.



Zdanie = TEMAT (podmiot psychologiczny) – część

wskazująca lub nazywająca przedmiot (to, o czym się mówi).



REMAT (orzeczenie psychologiczne) – informacja o pewnych

cechach przypisanych danemu przedmiotowi (perspektywa

funkcjonalna tekstu). Z punktu widzenia tradycyjnej składni

remat jest orzeczeniem lub grupą orzeczenia. Np. w zdaniu:

Wujek Janek czyta z zainteresowaniem książkę, tematem

jest Wujek Janek, zaś rematem – czyta z zainteresowaniem

książkę.



Zdania czysto rematyczne (z tematem rematycznym):



bezpodmiotowe (Wieje...)



zdania „normalne”, ale szyk przestawny, np. „Była sobie raz

królewna”- to zdanie egzystencjonalne, powiadamia o

istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych rzeczy i

zdarzeń.

TEMAT

REMAT

(

to, o czym się mówi) (to, co jest powiedziane o

temacie)

DATUM NOVUM

(informacja stara)

(informacja nowa)

DEFINICJE TEKSTU



tekst jako ciąg wyrażeń językowych
połączonych ze sobą w sposób
formalny



tekst jako całość, w której pojedyncze
zdania przyczyniają się do tworzenia
całości znaczeniowej



tekst jako ciąg wyrażeń językowych
powiązanych w jedna całość za
pomocą spójności semantycznej.

WARUNKI TEKSTOWOŚCI
WG BEAUGRANDE’A I
DRESSLERA



Tekst to wystąpienie komunikacyjne, spełniające 7

warunków tekstowości:



kohezja – spójność strukturalna;



koherencja – spójność globalna;



intencjonalność – intencja nadawcy stworzenia

spójnej wypowiedzi;



akceptabilność – nastawienie odbiorcy, że to, co

usłyszy będzie spójną całością;



informatywność – zdolność teksu do przesyłania

informacji;



sytuacyjność – otoczenie, w którym następuje

komunikacja, określa odbieranie tekstu;



intertekstowość – każdy tekst jest umieszczony w

kontekście innych tekstów (nie istnieje tekst nie

uwikłany w przeszłość, pozbawiony ciągłości,

musi z czegoś wynikać).

SPÓJNOŚĆ LINEARNA
TEKSU (KOHEZJA)



Kohezja – spójność linearna
(strukturalna) tekstu.



Wówczas tekst to ciąg wyrażeń
językowych połączonych ze sobą w
sposób formalny.

SPÓJNOŚĆ
SEMANTYCZNA
(KOHERENCJA)



Koherencja – spójność semantyczna
(globalna) tekstu.



Wówczas tekst to całość, w której
pojedyncze zdania przyczyniają się
do tworzenia całości znaczeniowej.

WYZNACZNIKI
DELIMITACJI TEKSTU



Pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy

zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu

językowego;



na początku – funkcja fatyczna; zwroty do adresata,

apostrofy, powitania, prośby o uwagę;



na końcu wypowiedzi – podziękowania za odbiór,

pożegnania, zwroty zapowiadające koniec wypowiedzi.



Występowanie w początkowych i końcowych

fragmentach testu wypowiedzeń metatekstowych

odnoszących się do całego tekstu (tekst o sobie samym,

np. we wstępie zapowiedź o czym będzie mowa,

czasem komentarz na temat kompozycji, komentarz

treści, określenie gatunku)



Istnienie ramy metatekstowej (np. zacznę od…, na

początku opowiadania…, tu kończy się historia…)

RAMA METATEKSTOWA



Wypowiedzenia inicjalne oraz
finalne o charakterze
metatekstowym (ich tematem jest
sam tekst).

MECHANIZMY
SPÓJNOŚCI TEKSTU



jedność podmiotowa – dla testu istnieje 1
odbiorca i 1 nadawca; 1 perspektywa tekstu;



jedność przedmiotowa – dany tekst traktuje o
jednym problemie (wypowiedź na 1 temat);



nadrzędny cel komunikacyjny tekstu
(podporządkowanie temu celowi);



ustrukturyzowanie hierarchiczne (tekst jest
całością zorganizowaną hierarchicznie).

RODZAJE TEMATYZACJI



Tematyzacja – tematy kolejnych zdań powtarzają

część informacji ze zdań poprzednich (powtórzenie

tego, co już zostało powiedziane).



Podział ze względu na odległość:



styczna



na odległość



Ze względu na stopień

zniekształcenia/przekształcenia informacji



powtórzenie rematu



tematyzacja motywowana relacjami semantycznymi



tematyzacja motywowana relacjami w sferze

przedmiotowej (uzupełniamy temat naszą wiedzą o

świecie).

WYRAŻENIA
DEIKTYCZNE W TEKŚCIE



Niezmiernie ważną możliwością wyróżniającą język

spośród innych znaków semiotycznych jest

możliwość operowania tzw. przełącznikami, przede

wszystkim zaimkiem osobowym, ale i wszystkimi

innymi wyrazami należącymi do tej klasy. Odnoszą

się do jednego za każdym razem aktu mowy, który

zawiera w sobie te formy i w ten sposób odnoszą

się one do własnych użyć (są zwrotne). Umożliwiają

komunikację na poziomie intersubiektywnym.



Są to puste znaki, wolne od referencjonalnego

odniesienia do rzeczywistości, zawsze gotowe do

nowego użycia i stające się „pełnymi” znakami,

gdy mówiący wprowadzi je do konkretnego aktu

mowy (ja, ty, tu, wtedy, teraz). Rola tych znaków

polega na tym, że odgrywają ważną rolę w

procesie, który zamienia język w mowę.

CECHY TEKSTÓW W ZALEŻNOŚCI
OD CHARAKTERU KOMUNIKACJI



Komunikacja :



bezpośrednia (ustna, wielokanałowa; kod

kinezyczny, proksemiczny, prozodyczny,

sytuacyjno-kulturowy)



równoczesna obecność nadawcy i odbiorcy



pośrednictwo przekazu ustnego



znaczne uwikłanie w sytuację dialogową



stosunkowo duże rozchwianie tematyczne i

dygresyjność



pośrednia



przy użyciu pisma



brak możliwości użycia zaimków wskazujących

CECHY TEKSTÓW W
ZALEŻNOŚCI OD
CHARAKTERU KOMUNIKACJI



Komunikacja:



prywatna (wspólna wiedza)



uczestnicy aktu komunikacji zwykle znają

się osobiście



stosunkowo łatwy do przewidzenia zakres

„wspólnej wiedzy”



publiczna



znacznie ograniczony lub

zinstytucjonalizowany zakres „wspólnej

wiedzy”



duże rygory narzucone formie komunikacji



znaczną grupę stanowią komunikaty

formułowane przez podmiot zbiorowy

skierowane do jednego lub wielu odbiorców

CECHY TEKSTÓW W
ZALEŻNOŚCI OD
CHARAKTERU KOMUNIKACJI



literacka (sam tekst stwarza i
podtrzymuje układ czasoprzestrzenny)



dominacja funkcji estetycznej



bogactwo swoistych konwencji znakowych



nadawca i odbiorca komunikatu nie jest
tożsamy z autorem i czytelnikiem



swoista wtórność wobec gatunków i form
wypowiedzi nieliterackich



nieliteracka



nadawca i odbiorca wirtualny

Subkody języka



kod kinezyczny  związany z ruchem, np.

mimik, gesty



kod proksemiczny  oparty na odległości,

możemy regulować odległość kontaktu ze
względu na osobę, z którą rozmawiamy



kod prozodyczny  linia informacyjna,

akcent



kod sytuacyjno-kulturowy  sytuacja

kulturowa współgra z komunikatem.

CECHY KOMUNIKACJI
„TWARZĄ W TWARZ”



Dialogowość mowy – wynika z bezpośredniego kontaktu mówiących,

czyli nadawcy i odbiorcy, między którymi istnieje relacja partnerska „ja-

ty”. Między partnerami występuje przemienność ról mówiącego i

słuchającego. Bezpośredni kontakt między rozmawiającymi powoduje,

że w odmianie ustnej (szczególnie nieoficjalnej) występują środki

językowe zwane operatorami kontaktu, których podstawową funkcją

jest nawiązanie kontaktu między nadawca a odbiorcą, jego

podtrzymanie, wygaszenie i zakończenie.



Spontaniczność procesu mówienia – ta cecha tekstów ustnych

uwidacznia się w ich specyficznej budowie syntaktycznej. W mówionej

odmianie polszczyzny występują zjawiska nieznane polszczyźnie

pisemnej, ze względu na brak wcześniejszego przygotowania, doraźność

operacji wypowiedzi twórczych, konieczność natychmiastowego

mówienia. Są to potoki składniowe – ciągi wyrażeń, zdań luźno ze sobą

związanych. Łączy się to z zatarciem granicy zdań, częstym brakiem

logicznego powiązania między zdaniami, równoważniki zdań – różne

dewiacje składniowe, segmenty treści zaczęte, a nie skończone,

wadliwie zbudowane zdania, przejęzyczenia, pomyłki.



Wielokanałowa;



poza kodem językowym używane są znaki mimiczne i gestykulacja;



posługiwanie się przez mówiącego zaimkami wskazującymi

skonkretyzowanymi znaczeniowo odpowiednim gestem.

BACHTINOWSKIE
POJĘCIE GATUNKU
(GENRU) MOWY



Genre mowy – nie wytwór, ale samo działanie.

Skodyfikowana forma działania. Wg Bachtina mówimy

tylko określonymi genrami. Nawet w najbardziej

swobodnej rozmowie „odlewamy” nasza mowę w formy

określonych genrów.



Gatunki mowy:



potoczna (kawał, odpowiedź, pytanie)



urzędowa (podanie, pouczenie)



naukowa (referat, wykład, traktat, artykuł)



Elementy składające się na gatunek mowy:



kategorie formalno-językowe (wiersz, proza, gramatyka);



gatunek tworzy kategorie poznawcze – z danym

gatunkiem mowy wiąże się ujęcie świata i jego

wartościowanie



kategorie pragmatyczne – łączą się intencjonalnością

(poprzez dany gatunek osiągamy dany cel).

GATUNEK MOWY W
UJĘCIU S. GAJDY



Kategorie tworzące wzorce gatunkowe:



formalno-językowe:



dobór słownictwa



dobór struktur gramatycznych



dobór formuł



właściwa struktura samego tekstu



kognitywne (poznawcze)



- każdy gatunek w pewien sposób

przedstawiają rzeczywistość i ją wartościuje;



pragmatyczne:



z każdym gatunkiem wiąże się określona

intencjonalność i celowość dzieła językowego.

GATUNEK MOWY W
UJĘCIU A. WIERZBICKIEJ



Jest to wiązka aktów mentalnych, czyli
różnych intencji komunikacyjnych
(sprowadza wszystkie narzędzia
wchodzące w skład gatunku do
intencji komunikacyjnych).



w centrum jest „ja”, które myśli chce,
myśli, mówi, powoduje;



wiedza, przypuszczenie, akt mowy 

intencje

RÓŻNICE MIĘDZY
KOMUNIKACJĄ USTNĄ I
PISANĄ

KOMUNIKACJA USTNA

KOMUNIKACJA PISANA

bezwysiłkowa, szybka

wymaga narzędzi, materiałów,
warunków

tekst ulotny

tekst trwały

użycie niewielkiej ilości środków
językowych z pamięci czynnej

użycie bardziej różnorodnych słów i
struktur gramatycznych

spontaniczny dialog

publiczny monolog

synchroniczna (jednoczesność aktu
nadawania i odbioru)

diachroniczna (rozsunięcie aktów w
czasie)

syntopiczna (jedność miejsca)

diatopiczna (rozsunięcie przestrzeni)

wykorzystuje inne kody

wykorzystuje tylko kod werbalny

każdy jest nadawcą i odbiorcą

elitarny krąg nadawców, odbiorca
bardzo szeroki

TYPOWE SYTUACJE I TYPOWE
TEMATY KOMUNIKACJI
USTNEJ



Zestaw sytuacji typowych dla komunikacji

mówionej: na ulicy, w domu, w drodze, w pracy, w

sklepie, w kawiarni, na spacerze, w kolejce itp.



Typowe tematy dla komunikacji ustnej: „dom i

rodzina”, „praca”, „znajomi”, „hobby”, „pogoda”.



Wspólną cechą tych sytuacji i tematów jest

zazwyczaj pewien stopień nieoficjalności,

prywatności, większa troska o więź z partnerem i

ominięcie odpowiedzialności za treść wypowiedzi.



W komunikacji ustnej uczestniczy prawie każdy (z

wyjątkiem głuchoniemych, niemowląt) w roli

nadawcy i odbiorcy.

RÓŻNICE MIĘDZY JĘZYKIEM
USTNYM I PISANYM

TEKST MÓWIONY

TEKST PISANY

Dialog

Monolog

Niespójność tekstu, fragmentaryczność,
lukipowtórzenia

Spójność, poprawność

Metakomunikat – środki językowe oraz
wyrażenia Służące nawiązywaniu
kontaktu, pomaganie W rozumieniu
komunikatu

Bardzo słaba warstwa metakomunikatu

Pauzy wypełnione przypadkową
substancją językową, powtórzeniami,
wyrażeniami o dodatkowej funkcji (to,
tak, więc, chcę powiedzieć)

Nacechowanie ekspresywne,
emocjonalne Logiczniejszy,
skoncentrowany na temacie

Logiczniejszy, skoncentrowany na
temacie

Elipsy, równoważniki zdań

Długie zdania złożone podrzędnie

Brak imiesłowów przysłówkowych

Są imiesłowy przysłówkowe

Zubożone słownictwo

Bogate słownictwo

ORALNOŚĆ I
PIŚMIENNICTWO W
ASPEKCIE HISTORYCZNYM



Język powstał jako narzędzie porozumiewania się

za pomocą znaków fonetycznych, czyli w żywej

mowie i to przeznaczenie znalazło wyraz w jego

budowie. Ze względu na samą naturę języka

pismo ma charakter wtórny w stosunku do mowy.



Język jest starszy niż gatunek homo sapiens, ma

ok. 100 tysięcy lat.



Pismo jest nieporównywalnie młodsze. Najstarsze

techniki utrwalania komunikatów to pismo

piktograficzne (przekazywało sytuację, informację

całościowo).później przekształciło się w pismo

ideograficzne (oddawało ono pewne pojęcia,

również abstrakcyjne) – pismo logograficzne,

hierograficzne.

ORALNOŚĆ I
PIŚMIENNICTWO W
ASPEKCIE HISTORYCZNYM



W pełni rozwinięte pismo fonetyczne, czyli takie, w którym

litery odpowiadają głoskom (a nie wyrazom czy pojęciom)

stworzyli dopiero starożytni Grecy na kanwie

spółgłoskowego alfabetu północnosemickiego ok. 1000

r.pne. z pisma greckiego rozwinęły się znane nam dziś

alfabety, w tym również alfabet łaciński, który znalazł

zastosowanie także w jęz. polskim po przyjęciu

chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966 r.



Jeśli zatem przez komunikację pisaną będziemy rozumieć

teksty wytwarzane w piśmie fonetycznym, to możemy

powiedzieć, że w skali całej ludzkości liczy ona dopiero

3000 lat.



Za umowną datę początków komunikacji pisanej w języku

polskim uważa się 1130 r.



Średniowieczną Europę opanowała produkcja taniego

materiału piśmiennego, czyli papieru (Włochy - XIII w.,

Polska – XV w.). To przyczyniło się do kolejnego wynalazku –

druku i związanej z nim masowej produkcji taniej książki.

ROLA PISMA W
ROZWOJU MYŚLENIA I
JĘZYKA



Dla człowieka żyjącego w kulturze oralnej, język jest

rodzajem działania  przekonanie, że język może

zmieniać świat.



Dla człowieka piśmiennego język ma charakter

etykiet, nadawanych określonym pojęciom.



Powiązane z pewnym sposobem myślenia:



- kultura piśmienna – myślenie abstrakcyjne;



- kultura oralna – myślenie sytuacyjne.



Stworzenie systemu reguł ortograficznych oznacza

zakończenie prac nad adaptacją alfabetu

łacińskiego. W Europie 3 alfabety: łaciński, grecki,

cyrylica.



W Polsce drukarze krakowscy ustalili ortografię:



- XVI–XVIIIw.- norma zwyczajowa



- od XVIII – norma skodyfikowana.

ROLA DRUKU W
ROZWOJU JĘZYKA I
CYWILIZACJI



masowy i tani tekst drukowany stworzył podwaliny pod

wielki rozwój i upowszechnienie szkolnictwa;



stał się fundamentem gwałtownego od XVIw. Rozwoju

kultury i nauki oraz postępu technicznego w

późniejszych stuleciach;



rozwój komunikacji ponadplemiennej i ponadnarodowej;



ogromny przyrost słownictwa



uporządkowanie składniowej organizacji tekstu oraz

wzrost liczby modeli zdaniowych



język ogólny nabrał prestiżu kulturalnego i został

stopniowo poddany normie, najpierw zwyczajowej, a

później skodyfikowanej w gramatykach i

wydawnictwach poprawnościowych;



język pisany stał się w zakresie morfologii i słownictwa

bardziej odporny na zmiany niż żywa mowa; nabrał

charakteru bardziej zachowawczego.

STYLE FUNKCJONALNE



Style funkcjonalne – uformowane i

skonwencjonalizowane w obrębie języka

literackiego sposoby kształtowania wypowiedzi

związane z określonymi typami sytuacji

użytkowania języka i komunikowania się członków

danej społeczności; charakteryzują się doborem

takich środków językowych, które uznane są za

szczególnie przydatne ze względu na określony

typ wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje

społeczne.



artystyczny



naukowy



Publicystyczno-dziennikarski



urzedowo-kancelaryjny



potoczny.

CECHY JĘZYKA
POTOCZNEGO W UJĘCIU
BARTMIŃSKIEGO



Pierwszy język człowieka;



Jest to przede wszystkim pierwszy w kolejności przyswajania wariant

języka, ten którego uczymy się w rodzinnym domu jako dzieci, który

potem długo jeszcze wystarcza nam do porozumiewania się w

codziennych sytuacjach życiowych;



Język najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy;



Pomaga nam zrozumieć, objaśniać nowe dla nas wyrazy i pojęcia, a

także kontrolować wyrazy wieloznaczne, niejasne; (gdy chcemy, aby

ktoś wyjaśnił nam znaczenie jakiegoś słowa, to prosimy, żeby zrobił to

właśnie w języku potocznym).



Bogata synonimika potoczna, np. głowa – arbuz, beret, czerep itp.



Słownictwo ekspresywne, np. babsztyl, komuch, jełop, dzidziuś. Wyrazy

neutralne w języku literackim mogą w odmianie potocznej wyrażać

ironie, np. hrabina, lalka.



Duża obrazowość, np. zerwać się z choinki, wieś zabita dechami



Składnia obejmująca zdania niepełne, urwane, równoważniki zdań.



Potok składniowy – ciąg wyrazów nie uporządkowanych logicznie i

składniowo, luźno powiązanych



Uproszczenia fonetyczne



Dosadne porównania, np. ostry jak brzytwa, biedny jak mysz kościelna.



Nieuzasadnione wtręty, powtarzanie wyrazów, np. moja droga, po

prostu, nieprawdaż, znaczy się; służą one podtrzymywaniu dialogu.

WARTOŚCI STYLU
POTOCZNEGO



Styl – rozpoznawalny i uporządkowany inwentarz

środków, zintegrowany przez zespół określonych

zasad i wyposażony w określone wartości (wiedza

o świecie).



Przyczyny dominacji stylu potocznego:



przyswajany jako pierwszy



najczęściej używany przez największa luczbę osób



zawiera zasób podstawowych form i sensów



utrwala elementarne struktury myślenia i

percepcji, ściśle związanymi z elementarnymi

potrzebami człowieka w aelementarnych

sytuacjach egzystencjalnych

WARTOŚCI STYLU
POTOCZNEGO



Antropocentryzm:



styl pokazany ujmuje świat z punktu widzenia

określonego człowieka



najbardziej rozbudowana grupa słów odnosi się do

człowieka



orientacja przestrzenna odnosi się do ciała

człowieka (góra-dół, prawy-lewy, przód-tył)



nazwy części ciała = źródło metaforyki (główka

kapusty, szyjka butelki, noga stołu, ramię dźwigu)



ciało człowieka – punkt odniesienia dla miar

(łokieć, stopa, po dziurki w nosie, po uszy)



wyrażenia: o mały włos, na oko, w mgnieniu oka.



Konkretność – wyrazy konkretne liczniejsze od

abstraktów.