Podstawy ekonomii I

Dr Anita Zarzycka

W życiu gospodarczym spotykamy elementy
przetargu i strategii – różnego rodzaju „gier”
stosowanych przez jego uczestników. Badaniem gier
ekonomicznych, rozgrywanych przez ludzi,
przedsiębiorstwa i całe kraje, zajmuje się teoria gier.

Wszyscy uczestnicy życia gospodarczego muszą
sobie na co dzień radzić z niepewnością wynikającą
z wielu różnych przyczyn i ponosić związane z nimi
ryzyka. Badaniem tej dziedziny zajmuje się
ekonomia niepewności.

Niepewność i teoria gier

W naszej analizie zakładaliśmy, że koszty i popyt są
znane oraz, że każde przedsiębiorstwo potrafi
przewidzieć, jak zachowają się inne przedsiębiorstwa.
Jednak w rzeczywistości wszystkie przedsiębiorstwa
stwierdzają, że ceny produktów zmieniają się z
tygodnia na tydzień, ceny czynników produkcji
(pracy, ziemi i kapitału) również odznaczają się dużą
zmiennością, nie można też z góry przewidzieć
zachowań konkurentów.
Ponieważ przedsiębiorstwa inwestują dziś by osiągać
zyski w niepewnej przyszłości można stwierdzić, że
życie gospodarcze jest działalnością ryzykowną.

Ekonomia ryzyka i
niepewności

Spekulacja to działalność polegająca na
osiąganiu zysków przez wykorzystywanie
wahań cen.

Korzyści społeczne ze spekulacji: spekulacja
„przesuwa” dobra z okresu obfitości na okresy
niedoboru, czasem również z regionów
obfitości do regionów niedoborów. Tym samym
spekulanci mogą pomóc w wyrównywaniu cen
towarów między regionami lub w czasie.

Spekulacja – przenoszenie dóbr
w przestrzeni i czasie

Arbitraż rynkowy to przypadek kiedy działalność
spekulacyjna prowadzi do zmniejszenia lub
likwidacji przestrzennego zróżnicowania cen
przez kupowanie i sprzedawanie tego samego
towaru.

Ogólnie mówiąc w wyniku arbitrażu różnica cen
między rynkami będzie mniejsza niż koszt
przemieszczenia dobra z jednego rynku na
drugi.

Arbitraż rynkowy i przestrzenne
zróżnicowanie cen

Siły spekulacji sprzyjają ustaleniu się określonego
układu cen, zarówno w czasie, jak i przestrzeni.
Układ ten nie jest jednak doskonale stabilny – jest on
ustawicznie zakłócany w wyniku trudności z
przewidywaniem przyszłości.

Między dobrze poinformowanymi spekulantami panuje
ożywiona konkurencja, w związku z czym żaden z nich
nie osiągnie nadmiernych zysków. Dochody
spekulantów obejmują procent z zainwestowanego
kapitału plus premię za ryzyko („wynagrodzenie” za
ryzyko na jakie narażają zaangażowane środki).

Spekulacja i kształtowanie się
cen w czasie

Spekulacja jest praktycznym przykładem działania
niewidzialnej ręki rynku. Wyrównując podaż i ceny,
spekulacja faktycznie przyczynia się do wzrostu
efektywności ekonomicznej.
Przemieszczając dobra w czasie – z okresów
obfitości do okresów niedoboru – spekulant kupuje
kiedy cena i użyteczność krańcowa są niskie, a
sprzedaje wtedy kiedy są wysokie.
Kierując się swoimi prywatnymi interesami (chęcią
osiągania zysku), spekulanci jednocześnie wspierają
interes publiczny zwiększając łączną użyteczność
dóbr.

Spekulacja

Polega on na zabezpieczeniu się przed
stratami za pomocą sprzedaży
zabezpieczającej. Pozwala to
przedsiębiorstwom na izolowanie się od
ryzyka zmiany cen.

Rozkładanie ryzyka przez zabezpieczenie
przed stratami (hedging)

Niektórzy ludzie wykazują niechęć do ryzyka.

Daną osobę charakteryzuje niechęć do
ryzyka, kiedy przykrość spowodowana utratą
danej kwoty dochodu jest dla niej większa niż
przyjemność płynąca z uzyskania tej samej
kwoty dochodu.

Niechęć do ryzyka

W kategoriach koncepcji użyteczności
niechęć do ryzyka jest równoznaczna z
malejącą krańcową użytecznością dochodu.
Niechęć do ryzyka oznacza, że przyrost
użyteczności osiągnięty dzięki uzyskaniu
dodatkowej kwoty dochodu jest mniejszy niż
utrata użyteczności spowodowana utratą tej
samej kwoty dochodu.

Niechęć do ryzyka

Zazwyczaj ludzie wykazują niechęć do ryzyka,
woląc rzeczy pewne od niepewnego poziomu
konsumpcji – tzn. wolą wyniki obarczone
mniejszą niepewnością i mające takie same
przeciętne wartości. Z tego powodu działania
służące zmniejszeniu niepewności konsumpcji
prowadzą do podniesienia dobrobytu
ekonomicznego.

Niechęć do ryzyka

Osoby wykazujące niechęć do ryzyka pragną go unikać.
Z różnymi rodzajami ryzyka rynek radzi sobie przez
rozkładanie ryzyka. Ryzyko zbyt wielkie by mogła je
ponosić jedna osoba zostaje tak rozłożone, że duża liczba
osób ponosi tylko niewielkie ryzyko.

Główną formą rozkładania ryzyka jest ubezpieczenie.

Spółka ubezpieczeniowa rozkłada ryzyko, łącząc ze sobą
wiele różnych jego rodzajów. Jej korzyść polega na tym, że
o ile możliwość wystąpienia danego nieszczęścia jest
trudna do przewidzenia dla jednej osoby, jest jednak
całkowicie możliwa do oszacowania dla całej populacji.

Ubezpieczenia i rozkładanie
ryzyka

Firma ubezpieczeniowa ubezpiecza na wypadek pożaru 1
milion domów, z których każdy wart jest 100 000 zł.
Możliwość spalenia się domu wynosi 1 na 1000 rocznie.
Wartość oczekiwana strat dla firmy ubezpieczeniowej wynosi
więc rocznie:

0,001 x 100 000 = 100 zł

Firma pobiera więc od każdego właściciela domu składkę w
wysokości 100 zł plus kolejne 100 zł na koszty administracyjne
i rezerwy.

Każdy właściciel domu musi więc wybrać między PEWNĄ
stratą 200 zł, a MOŻLIWĄ stratą 100 000 zł. Ze względu na
swoją niechęć do ryzyka zdecyduje się na wykupienie
ubezpieczenia.

Ubezpieczenia - przykład



Liczba zdarzeń musi być dostatecznie duża,



Zdarzenia muszą być względnie niezależne,



Musi istnieć pewien zasób doświadczeń z
tego typu przypadkami,



Ubezpieczenie musi być obciążone jedynie
niewielkim ryzykiem moralnym,



Brak negatywnej selekcji

Warunki funkcjonowania
efektywnych rynków ubezpieczeń

Rozkładając własność kapitału lub
indywidualnych, obciążonych ryzykiem
inwestycji między wielką liczbę właścicieli,
rynki kapitałowe mogą rozkładać ryzyko i
dopuszczać do znacznie większych inwestycji
i do ponoszenia większego ryzyka niż wtedy,
gdyby miało ono w całości obciążać
pojedynczych właścicieli.

Rynki kapitałowe i wspólne
ponoszenie ryzyka

Czynniki produkcji – są to nakłady zużywane
w celu wyprodukowania dóbr i usług.

Najważniejsze czynniki to:



Ziemia



Kapitał



Praca

Rynki czynników produkcji

Chcąc rozstrzygnąć, ilu pracowników
zatrudnić, przedsiębiorstwo powinno
sprawdzić, w jaki sposób wielkość zasobu
pracy wpływa na ilość wytworzonego dobra,
czy usługi.
Powinno poznać funkcję produkcji czyli relację
między ilością zasobów zużytych w celu
wyprodukowania pewnego dobra a wielkością
jego produkcji.

Popyt na pracę

Produkt krańcowy pracy – stanowi zmianę wielkości
produkcji, spowodowaną zatrudnieniem dodatkowej
jednostki pracy.

Malejący produkt krańcowy (dowolnego czynnika) –
pojawia się gdy produkt krańcowy czynnika zmniejsza się
wraz ze wzrostem ilości zużywanych zasobów.

Wartość produktu krańcowego (dowolnego czynnika)
– jest równa produktowi krańcowemu zasobu
pomnożonemu przez cenę wytwarzanego dobra. Wielkość
ta nazywana jest również krańcowym przychodem z
zasobu.

Ekonomia rynków pracy –
podstawowe pojęcia

Wartość produktu krańcowego
pracy

Funkcja produkcji -
przykład

Funkcja produkcji -
przykład



Zmiana ceny wytwarzanego produktu – kiedy cena
dobra się zmienia, zmianie ulega również wartość
produktu krańcowego i krzywa popytu się przesuwa.



Zmiana technologiczna – postęp technologiczny
powoduje wzrost produktu krańcowego pracy, który
z kolei zwiększa popyt na pracę.



Ilość oferowanych innych czynników – dostępna
ilość jednego czynnika może wpływać na produkt
krańcowy innych czynników.

Czynniki powodujące przesunięcie
krzywej popytu na pracę

Krzywa indywidualnej
podaży pracy pokazuje
ile czasu dany człowiek
jest skłonny pracować
przy każdej stawce
płac w danym okresie.

Podaż pracy



Zmiany społeczne/zmiany gustów – np. praca
kobiet lub „moda” na samorealizację, hobby itp.



Zmiany możliwości alternatywnych zachowań –
na każdym rynku podaż zależy od możliwości
oferowanych przez inne rynki.



Imigracja – przemieszczanie się pracowników z
regionu do regionu lub z kraju do kraju powoduje
zmiany w podaży pracy na danych rynkach.

Czynniki powodujące przesunięcie
krzywej podaży pracy

Stan równowagi na rynku
pracy

Zmiany podaży pracy

Zmiany popytu na pracę

Renta jest to cena wykorzystywania przez
jakiś czas czynnika produkcji, którego podaż
jest stała.

Jest to zysk z czynników stałych.

Renta

Podaż ziemi jest
nieelastyczna, więc
ziemia będzie zawsze
znajdować
zastosowanie za cenę
jaką podyktuje rynek
konkurencyjny.
Dlatego wartość ziemi
wynika całkowicie z
wartości produktu, a
nie odwrotnie.

Równowaga rynkowa na rynku
ziemi

Kapitał

Kapitał (dobra kapitałowe) składa się z tych
dóbr trwałych, wyprodukowanych w
gospodarce, które służą jako nakłady przy
wytwarzaniu kolejnych dóbr i usług.

Kategorie dóbr kapitałowych:



Budowle,



Wyposażenie,



Zapasy.

Czynsz jest to opłata za czasowe
wykorzystanie dóbr kapitałowych.

Czynsz dzierżawny

Najważniejszym zadaniem każdej gospodarki,
przedsiębiorstwa czy gospodarstwa
domowego jest rozdzielenie posiadanego
kapitału między różne możliwe zastosowania
inwestycyjne.

Inwestycje - narzędzie powiększania
dotychczasowego zasobu kapitału oraz
wielkość nowo nabytego kapitału w jakimś
okresie.

Inwestycje

Stopa przychodu z kapitału – roczny przychód
netto (przychód z wynajmu pomniejszony o
koszty) przypadający na jedną
zainwestowaną jednostkę pieniężną kapitału.
Jest to liczba niemianowana – wyrażona w
procentach rocznie.

Pozwala porównywać różne możliwości
inwestycyjne i wybrać najzyskowniejszą
opcję.

Stopa przychodu z dóbr
kapitałowych

Kupuję na targu kwiaty za 10 zł. Suszę je a po
roku sprzedaję bukiet suszonych kwiatów za
11 złotych. Jeżeli nie mam w związku z tym
żadnych dodatkowych wydatków, to stopa
przychodu z tej inwestycji wynosi:



 

Przykład

Stopa procentowa jest to przychód z aktywów
finansowych lub roczna stopa zwrotu z
udzielanych pożyczek.

Wyróżniamy stopy procentowe:



Nominalne



Realne (stopa nominalna pomniejszona o
stopę inflacji)

Stopa procentowa

Zasób – to ilość pewnego składnika aktywów w
danym momencie. np. 100 maszyn 20 grudnia,

Strumień to potok usług dostarczanych przez dany
składnik aktywów w ciągu pewnego okresu np. 40
roboczogodzin tygodniowo na osobę.

Zasób danego czynnika ma swoją cenę – można go
kupić, nabywając tym samym prawo do przyszłych
strumieni usług danego dobra. Prawo do strumienia
usług można nabyć, płacąc opłatę za najem danego
składnika aktywów.

Strumienie i zasoby

Praca

Kapitał

Ziemia

Zatrudniony

pracownik

Maszyna do szycia

1 ha ziemi uprawnej

Można (płacąc stawkę

płacy) korzystać ze

strumienia usług:

pracownik w zamian

za określone

wynagrodzenie

będzie świadczył

pewną ilość

(strumień) usług

pracy.

Można korzystać ze

strumienia usług

kapitału: w zamian za

uzgodnioną kwotę

możemy wynająć

(pożyczyć) maszynę

do szycia na jakiś

czas.

Można korzystać ze

strumienia usług

ziemi: w zamian za

uzgodniony czynsz

dzierżawny możemy

uzyskać prawo do

uprawy danego

hektara ziemi

(płacimy za strumień

usług, ziemia nie

staje się naszą

własnością).

Zasób pracy nie ma

ceny (chyba, że w

społeczeństwie

niewolniczym).

Maszyna do szycia

ma swoją cenę:

można ją kupić,

nabywając tym

samym prawo do

strumieni usług

świadczonych przez

ten zasób (nie

będziemy musieli

płacić za jej

pożyczenie)

Hektar ziemi ma

swoją cenę: można go

kupić, nabywając tym

samym prawo do

strumieni usług

świadczonych przez

ten zasób.

Zaktualizowana (obecna) wartość aktywów to
obliczona na dzień dzisiejszy pieniężna
wartość strumienia przychodów, jakie aktywa
te mogą przynieść w przyszłości. Wartość tę
określa się obliczając ile trzeba zainwestować
dziś, by przy bieżącej stopie procentowej
otrzymać przychody w przyszłości.

Zaktualizowana wartość
aktywów

PV – wartość bieżąca
FV – wartość przyszła
i – stopa procentowa
n – okres dla którego dokonywane jest obliczenie



 

Zaktualizowana wartość
aktywów

 

Stopa
procentow
a

Rok
1

Rok
2

Rok
3

Rok
4

Rok
5

1 zł

10%

0,91

0,83

0,75

0,68

0,62

1 zł

5%

0,95

0,91

0,86

0,82

0,78

Bieżąca wartość 1 zł
otrzymanego w
przyszłości:

Im wyższa stopa procentowa tym szybciej
maleje wartość odległych w czasie
dochodów.

 

Rok 1

Rok 2

Rok 3

Rok 4

Rok 5 Warto

ść
bieżąc
a

12 000 12 000 12 000 12 000 12 000

+
7 000

10%

10 909 9 917

9 016

8 196

11 798 49 836

5%

11 429 10 884 10 366 9 872

14 887 57 438

Przykład

Przedsiębiorstwo zastanawia się nad zakupem
małego samochodu dostawczego. Cena tego
samochodu to 52 000 zł. Szacunki mówią, że
samochód ten przyniesie przychody w wysokości
12 000 zł rocznie przez 5 lat. Dodatkowo po pięciu
latach możemy go sprzedać za 7 000 zł.
Czy zakup samochodu jest opłacalny?
Załóżmy, że stopa procentowa wynosi 10% rocznie.