EPOKA ŚREDNIOWIECZA

474r. upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego

Pierwsi chrześcijanie byli sektą religijną, od tego zaczęło się chrześcijaństwo, liczy się je od roku 0. Wierzyli w jednego Boga. W Rzymie gromadzili się w katakumbach - podziemny cmentarz wydrążony głęboko w ziemi w postaci nieregularnie rozplanowanych korytarzy w kilku kondygnacjach, uprawiali malarstwo ścienne, kościoły chrześcijańskie musiały być duże, chrześcijanie wzorowali się na termach rzymskich i halach targowych. Budowali także baptysteria - chrzcielnice, kościoły na planie rotundy (najstarsza z nich to świątynia Konstancji w Rzymie, były to najwcześniejsze budowle kościelne, powstawały w V i VIw.). Rotunda to budowla na planie koła. Tetra koncha - rotundy z czterema absydami, jedna z nich była skierowana na wschód, ponieważ budowle to były orientowane. Na terenie Półwyspu Apenińskiego (Italia) rozwijało się malarstwo mozaikowe - obraz z maleńkich kawałków.

Izokefalizm - na mozaice wszystkie osoby mają głowy na tej samej wysokości, wyróżnia się tylko postać główna. W roku 340 przeniesiono stolicę z Rzymu do Konstantynopolu, do roku 1495 (wiek XV) jest stolicą Cesarstwa Wschodnio-rzymskiego aż do napadu Turków. Cechą charakterystyczną jest krzyż grecki - równoramienny, oddziaływał szczególnie silnie na tereny wschodnie - głównie Rosję, dlatego powstało prawosławie. W Konstantynopolu powstał największy kościół chrześcijański Św. Zofii (Hagia Sofia), zbudowany na planie kwadratu z ukrytym w środku prostokątem, stoi na terenach sejsmicznych, w nawie głównej znajduje się kopuła. Na terenie Bizancjum rozwijała się szczególnie mozaika.

Sztuka starochrześcijańska - czyli pierwszych wyznawców Chrystusa. Rozwijała się na rozległych terenach Cesarstwa Rzymskiego od II do VIw.n.e. Rozwijała się również w Azji Mniejszej, Syrii i Afryce (Egipt).

Okres katakumbowy

Wykonywano malowidła techniką fresków, znaki i symbole chrześcijan, postaci z rzymskich i greckich mitów, tematyka starego i nowego testamentu. Po roku 313 sztuka ta wyszła spod ziemi, zaczęto wznosić kościoły w całym Cesarstwie Rzymskim. Kościół chrześcijański miał inne funkcje niż dotąd.

Rozwija się bazylika jako typ architektoniczny, zyskała kształt krzyża łacińskiego i nawę poprzeczną (transept), posiadała również prezbiterium ,które później stanowi przedłużenie nawy głównej i przenosi się przed absydę. Miały one grube mury, małe okna, niskie dachy, sklepienie kolebkowe lub beczkowe, które szybko zamieniono na krzyżowe. Powstawały również okrągłe budowle - rotundy. Kościoły chrześcijańskie nie posiadały ozdób zewnętrznych, jeśli takowe występowały, były bardzo skromne.

Sztuka bizantyjska - wywodzi się ze sztuki późnego Cesarstwa Rzymskiego od którego przejęła formuły. Porzucono przepych dekoracyjny, na zewnątrz budowle były skromne, w środku zaś występowały freski i rzeźby.

Donatorzy - sponsorzy, uwcześni mecenasi sztuki, wywodzili się ze środowisk królewskich, z kręgów zamożnego duchowieństwa.

OKRES ROMAŃSKI I OKRES GOTYCKI

Okres romański

Cechy architektury romańskiej :

- funkcja sakralna (kościoły)

- funkcja mieszkalna (klasztory, zamki)

- funkcja obronna (mury)

- dekoracje o charakterze dydaktycznym

- sklepienie kolebkowe lub beczkowe

- małe okna

- portale w świątyniach są mocno gierowane

- grube mury

- łuki dekorowano bordiurami (dekoracja okalająca, najczęściej z elementów roślinnych)

Plastyka romańska :

W okresie romańskim rozwijało się malarstwo ścienne (polichromia) i iluminatorskie (obrazki w księgach). Nie oddawano cech charakterystycznych twarzy, figury były płaskie, umieszczano je na jednolitym tle, nie w pejzażu. Rzadko w tle występowały jakieś elementy architektoniczne. W pierwszej połowie średniowiecza istotne miejsce zajmuje płaskorzeźba, ponieważ pełni ona funkcję Biblia pauperum (Biblia obrazkowa dla ubogich),za ich pomocą przedstawiane były główne prawdy wiary i dogmaty religijne. Obrazy tego typu pojawiały się również na tympanonie (trójkątne pole nad wejściem do świątyni, mógł być trójkątny jak i okrągły, inaczej nadproże). W rzeźbie romańskiej obowiązywało prawo ram - w rzeźbie zasada, zgodnie z którą figury dopasowywane są do kształtu pola, co prowadzi do zaburzenia proporcji postaci. Artyści romańscy umieszczali najczęściej postać Chrystusa w tzw. mandorli - rodzaj aureoli otaczającej całą postać, ma kształt zbliżony do elipsy. Artyści w tamtym okresie rysowali i rzeźbili jak dziecko w okresie wzbogaconego schematu, pozostawali anonimowi. Rzeźby występowały na bazach i głowicach kolumn, zdobiono czasem całe trzony kolumn.

Przykłady architektury romańskiej w Polsce:

Rotunda Św. Prokopa w Strzelnie

Kaplica Św. Mikołaja w Cieszynie

Rotunda w Stroni koło Oleśnicy

Kościoły jednonawowe oraz bazyliki w Inowłodzy koło Rawy Mazowieckiej

Kościół Św. Idziego we Wrocławiu

Kościół Najświętszej Marii Panny w Górce pod Ślęrzą

Kolegiata Św. Pawła w Kaliszu

Kościół Św. Wojciecha w Krakowie

Przykłady kościołów bazylikowych:

Tzw. Druga Katedra na Wawelu z kryptą Św. Leonarda

Katedra w Poznaniu

Katedra w Gnieźnie

Katedra w Płocku

Kościół Św. Trójcy w Strzelnie

Kościół Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku

Klasztory i opactwa:

Opactwo Benedyktyńskie w Tyńcu

Benedyktyńskie opactwo w Mogilnie

Opactwo Cysterskie w Wąchocku, Sulejowie

Klasztor Cysterek w Trzebnicy

Okres gotycki

- sklepienie krzyżowo-żebrowe

- budowle są wyższe (nawet ponad 50m wysokości)

- filary zamiast ścian

- ogromne okna

- zmiana łuków na ostre

- brak klasycznych proporcji

- architektura bardzo ekspresyjna

- ogromny ciężar dachu

- zachodnia fasada często posiadała wieżę

Rozeta - podzielona za pomocą maswerku, najczęściej jest w niej umieszczany witraż, pełniła magiczną funkcję, zapewniała specyficzny nastrój podczas modlitwy.

Maswerk - dzieło cementowe, robota kamieniarska, sposób dekoracji i podziału otworów okiennych.

Witraż - ozdobne wypełnienie okna, wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki, stosowane głównie w kościołach

Fiale, Pinakle, Sterczyny - w architekturze gotyckiej i neogotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie często dekorowane są żabkami i często zwieńczonej kwiatonem.

Łuki podporowe - występują na zewnątrz budowli gotyckiej, podpierają konstrukcję

Łuki Tudorów „Ośle grzbiety” - obniżony łuk odcinkowy stosowany jako element konstrukcyjny i dekoracyjny, wnętrza wykładane boazerią, zamknięte od góry dekoracyjnym sklepieniem wachlarzowym, specyficzne motywy zdobnicze (liść Tudorów, róża Tudorów).

Ambit - wąskie przejście powstałe z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium za ołtarzem głównym.

Wimperga - dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej, stosowane w zdobnictwie neogotyckim,

wykonany z kamienia lub cegły

Plastyka gotycka:

W gotyku XIVw. Nastąpiła rewolucja, zaczęto przedstawiać postać trójwymiarowo, posługiwano się w niewielkim stopniu modelunkiem światłocieniowym, zaczęto wprowadzać pejzaż. Tematyka obrazów rodzajowe. Dosyć późno pojawia się też malarstwo o tematyce mieszczańskiej. Technika malowania - tempera - białko jaja służyło jako rozpuszczalnik barwnika, była to bardzo trwała technika. Malarstwo tablicowe - na podłożu z drewnianej deski Rzeźba wolnostojąca - głównie postaci świętych, rzeźba kamienna, drewniana polichromowana. Polichromia - malarstwo pokrywające przedmiot. Malarstwo tablicowe - malowano na podłożu z drewnianych desek. W późnym średniowieczu prezentowano malarstwo na ołtarzach, najpopularniejsze były tryptyki - typ nastawy ołtarzowej składający się z części środkowej oraz dwóch bocznych skrzydeł. Skrzydła są zwykle osadzone na zawiasach i ruchome, tak, że mogą się zamykać, zasłaniając część środkową. Nazwa tryptyk odnosi się także do (nawiązujących kształtem do ołtarza) obrazów malarskich i płaskorzeźb, składających się z trzech części, które zazwyczaj można składać, ze strony zewnętrznej były rzeźbione w drewnie.

Poliptyk - typ ołtarza szafkowego składający się z części środkowej i dwóch par, o połowę węższych, ruchomych skrzydeł, które były otwierane bądź zamykane w zależności od okresu roku liturgicznego. Przykładem poliptyku jest ołtarz w poznańskiej katedrze.

Dekoracja snycerska - element dekoracyjny wyrzeźbiony w drewnie

Dodatkowe pojęcia

• Prezbiterium - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa oraz służby liturgicznej

• Absyda - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza.

• Baptysterium - budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła

• Biforium - arkadowe okno lub przezrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na dwie części

• Triforium - arkadowe okno lub przezrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na trzy części

• Glif - ukośne ścięcie krawędzi, glifowanie przy otworach okiennych pozwala na lepsze oświetlenie wnętrza

• Palatium - siedziby mieszkalne książąt w średniowieczu, budowano na nich najpierw zamki, które później przekształciły się w pałace

• Biblia pauperum - Rękopiśmienna księga zawierająca wyciąg z Pisma świętego, przede wszystkim ze Starego Testamentu, przedstawiający w skrócony i przystępny sposób wydarzenia biblijne. Tego rodzaju książki przeznaczone były dla studentów i niższego kleru. Określenie „ubogi" odnosiło się tu raczej do „duchowego ubóstwa" czy „prostoty" czytelników, ich niepełnego wykształcenia, niż do ich statusu materialnego

• Bordiura - pas dekoracyjny, zwykle z ornamentów lub elementów roślinnych, obrzeżający tkaninę lub strój, zamykający kompozycję plastyczną, malarską, graficzną, obramowujący płaskorzeźbę lub element budowli (np. drzwi, posadzkę, tablicę pamiątkową). W iluminatorstwie książkowym jest to dekorowany pas okalający tekst znajdujący się na karcie księgi.

• Skarpa, szkarpa, przypora - mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku pełniący funkcję konstrukcyjną. Oglądany z boku, rozszerza się ku dołowi schodkowo lub pochyło. Podtrzymuje ścianę i równoważy siły rozporowe od znajdujących się w środku łęku lub sklepienia. Umożliwia stosowanie dużych,

Sklepienie beczkowe inaczej kolebkowe

Sklepienie żebrowe lub krzyżowo-żebrowe

---