Dieter Bingen Polityka Republiki Bońskiej wobec Polski Od Adenauera do Kohla 1949-1991 Kraków 1997

6.6. Niemieckie debaty ratyfikacyjne. Część I: lata 1971-1972

Niepokoje grudniowe w Polsce i zmiany we władzach rządowych oraz par­tyjnych w Warszawie wywołały w Bonn obawy, czy droga tak zwanej normaliza­cji będzie mogła być kontynuowana i czy strona polska będzie się poczuwała do respektowania zobowiązań pisemnych i ustnych, zwłaszcza tych, które partnerzy zachodnioniemieccy uzyskali w związku z Informacją (wyjazd Niemców z Polski, łączenie rodzin).

Jednym z pierwszych przedsięwzięć w polityce zagranicznej nowego sekre­tarza PZPR Fdwarda Gierka i premiera Piotra Jaroszewicza byio właśnie zapew­nienie o ciągłości w polityce wobec Republiki Federalnej, w tym także w kwe­stiach humanitarnych. Ułatwiło to rządowi federalnemu, znajdującemu się w ciężkiej sytuacji politycznej, uzasadnienie postanowień układu warszawskie­go. Przywódcom w Warszawie musiało chyba zależeć na tym. by dodatkowo nie utrudniać procesu ratyfikacji układów wschodnich w Niemczech Zachodnich. Jednakże, jak się okazało, „zagadnienia humanitarne" odgrywały w Republice Federalnej rolę podrzędną w wewnętrznych sporach politycznych o politykę wo­bec Polski. Chodziło o zasady moralne, na jakich ma sig opierać realna polityka, oraz o politykę zagraniczną traktowaną jako instrument do utrzymania i sprawo­wania władzy. Polityka wobec Polski - pomyślana jako polityka stti ^etien-,. po­równywalna z polityką wobec Francji czy Izraela - była degradowana do roi i we­wnętrznej rozgrywki politycznej. Obserwator spoza ławy rządowej rnógł deputo­wanym opozycji w pierwszych rzędach powiedzieć wprost w twarz:

„Nigdy nie zapomni on rysów twarzy kilku deputowanych, zniekształconych nienawiścią, którzy nie mogli przeboleć, że w 1969 r. jako najsilniejsza frakcja

146

zmuszeni byli przesiąść się. na ławy opozycji- Nienawiść wobec tych, którzy we­dług ich ocen uprawiali wyprzedaż Niemiec"¹'''.

Już podczas podpisywania układu warszawskiego stało się. jasne, że nadzieje rządu federalnego na zakończenia procesu ratyfikacji układów- wschodnich w pierwszej połowie 1971 r. były iluzoryczne. Prawie półtora roku trwały polity­czne dyskusje na len temat, aż w końcu mogły zostać podpisane dokumenty raty­fikacyjne przez prezydenta federalnego, a ze strony polskiej przez przewodniczą­cego Rady Państwa. Nastrój odnowy z 1970 r. - pomimo wewnętrznych kontro­wersji - wyczuwalny również w części CDU, ustąpił miejsca wyczerpaniu i roz­czarowaniu związanemu z twardą debatą na temat spraw polskich.

Jak wiadomo, CDU/CSU jako frakcja opozycyjna - wbrew własnej woli - nie miała takiego wpływu na proces podejmowania decyzji w polityce wschodniej i polityce wobec Polski, do jakiego rościła sobie prawo z uwagi na doniosłość za­gadnień rozstrzyganych przez socjalliberalny rząd federalny^.

Komitet Federalny (Bundesausschufi) CDU odrzucił jednogłośnie i kategory­cznie 24 stycznia 1972 r. ratyfikację układów wschodnich. Ale tak samo jak w fa­zie rokowań, tak i teraz podczas debaty ratyfikacyjnej opozycja parlamentarna nie miała konstruktywnej i konkretnej alternatywy wobec polityki rządu federalnego w stosunku do Polski^9g. Nie zdawała ona sobie sprawy z tego. jakie skutki wywoła w polityce zagranicznej niepowodzenie układów wschodnich. Czołowym polity­kom opozycji często podróżującym do zachodnich państw sojuszniczych wyraźnie uzmysławiano niebezpieczeństwo politycznej izolacji Republiki Federalnej"*¹. O ile w fazie rokowań zachodni alianci nie ukrywali swej nieufności dotyczącej spraw szczegółowych, o tyle po podpisaniu układów w Warszawie i Moskwie i rozpoczęciu rozmów- czterech mocarstw na temat Berlina nieratyfikowanie ukła­dów wschodnich traktowane było przez sojuszników Bonn jako katastrofa dla po­zycji RFN w polityce zagranicznej i całej zachodniej polityki odprężenia¹⁰¹. Opo­zycja nie oferowała żadnej rzeczywistej alternatywy. Jej koncepcje zmieniały się zależnie od stopnia oportunizmu, jednak nie wykazywały wewnętrznej spójności. Do czasu ratyfikacji w społeczeństwie niemieckim istniało wrażenie, że opozycja jako ewentualna przyszła partia rządząca prowadzi walkę przeciw układom głów­nie z powodów wewnętrznopolitycznych¹⁰². Dalszym ważnym czynnikiem, który

147

zdawał się być nie dostrzegany przez opozycję, było umocnienie się. zwolenników socjailiberalnej polityki wschodniej wśród ludności Republiki Federalnej¹⁰³.

W swoim wystąpieniu, poświęconym rezolucji CDU ze stycznia 1971 r. przewodniczący tej partii Rainer Barzel podał do wiadomości, że rząd federalny podpisał układy, które strona polska będzie mogła interpretować i wykorzysty­wać przeciw niemieckim interesom. Zastrzeżenie co do traktatu pokojowego zo­stało w układzie warszawskim utrzymane co najwyżej formalnie, lecz nie mate­rialnie, i dlatego podczas konferencji pokojowej Niemcy nie będą dysponowały żadnym argumentem przetargowym ułatwiającym zaakceptowanie niemieckie­go zjednoczenia. Prawdziwe pojednanie poprzez jednostronną rezygnację jest nie do pomyślenia'⁰⁴.

Frakcja parlamentarna CDU/CSU w Bundestagu opracowała już 25 listopa­da 1970 r. swe negatywne stanowisko wobec układu RFN - PRL w postaci tzw. dokumentu polskiego. Wskazywano w nim na swobodę samostanowienia naro­du niemieckiego i konieczność ostatecznej regulacji pokojowej. W wytycznej IV przedstawiono nawet projekt takiego układu, który powinien zawierać nastę­pujące punkty:

A. Wiążące z punktu widzenia prawa międzynarodowego zobowiązanie do regulowania wszystkich sporów wyłącznie środkami pokojowymi. W szczegól­ności zaniechanie teraz i w przyszłości jakiegokolwiek stosowania przemocy do zmiany obecnego terytorialnego stanu posiadania Polski.

B. Konkretne uregulowania w celu formalnego i materialnego zagwaran­towania praw ludzkich i grupowych w obu państwach.

C. Nawiązanie pełnych stosunków dyplomatycznych, w ramach których Re­publika Federalna Niemiec występuje w imieniu Berlina Zachodniego.

D. Swoboda spotkań ludzi ze wszystkich warstw społecznych. Stworzenie niemiecko-polskiej współpracy młodzieżowej.

E. Wzmocnienie wymiany na polu kultury, sztuki i nauki. Rozszerzenie handlu i wymiany gospodarczej między obu narodami oraz pogłębienie współ­pracy technologicznej i gospodarczej¹⁰⁵.

Od samego początku przywódca opozycji Barzel kierował się strategią, aby „przez wyzywającą i pojmowaną jako polityczne współzawodnictwo współpra-

148

ca z rządem wnieść do niemieckiej polityki zagranicznej możliwie wiele poglą­dów frakcji CDU/CSU w celu pozostawienia problemu niemieckiego otwartym, a także utrzymania zewnętrznej zwartości własnej frakcji i jej zdolności do przejęcia władzy"''⁰⁶.

Barzel i jego frakcja narażali się przy tym na niebezpieczeństwo, że wola po­rozumienia chrześcijańskiej demokracji może stać się całkowicie niewidoczna wobec zmasowanej krytyki zarówno całości, jak i szczegółów podpisanego ukła­du niemiecko-polskiego. W szczególności krytyka ustaleń dotyczących granicy niemiecko-polskiej - również w ocenie sojuszników zachodnich, skądinąd chłod­no popierających politykę wschodnia. Republiki Federalnej - z trudem mogła być traktowana jako wiarygodna gotowość do oczyszczenia stosunków z Polska. Co prawda niektórzy deputowani (m. in. Richard von Weizsiicker), rzecznicy „mini­malnej mniejszości", wierzyli, że układ warszawski mimo wszystkich braków otwierał szansę na pozytywny rozwój, ale u przeważającej większości deputowa­nych frakcji parlamentarne! CDU/CSU większą wartość posiadało pojęcie „prze­targu" jako argumentu przeciw uznaniu granic.

25 stycznia 1972 CDU poinformowała oficjalnie, że będzie głosować prze­ciw układom. 9 lutego 1972 r. rozpoczęła się parlamentarna dyskusja nad układa­mi wschodnimi w Bundesracie. Już podczas pierwszego czytania w Bundestagu, od 23 do 25 lutego, przywódca opozycji Barzel zmodyfikował to „nie" na „nie tak" („So nicht!"). Jeszcze przedtem jednak CSU. bez uzgodnienia z CDU, wy­sunęła własną „alternatyw? wobec polityki wschodniej"'⁰⁷. „Alternatywa" była pierwszym powodem irytacji polityków z siostrzanej partii. Pogląd Schrodera, że odrzucenie układów nie będzie oznaczać „ani katastrofy, ani nie doprowadzi do całkowitej izolacji Republiki Federalnej"¹⁰⁸, znalazł swój wyraz w żądaniu Bar-zela „pozostawienia układów" w celu zyskania czasu na zadowalające uregulo­wania wewnątrzniemieckie.

Po pierwszym czytaniu w Bundestagu dalsze losy układów wschodnich zwracały co raz bardziej uwagę zainteresowanych rządów i międzynarodowej opinii publicznej. Dyskusja skupiła się prawie wyłącznie na możliwych skutkach ich nieratyfikowania. Równocześnie z tygodnia na tydzień groziła utrata wię­kszości parlamentarnej wskutek wystąpień z partii przedstawicieli prawego skrzydła SPD i FDP Nadeszła godzina opozycji. 28 kwietnia doszło do parla­mentarnego pata między rządem a opozycją. Dla każdego stało się teraz jasne, że bez współdziałania opozycji układy zostaną odrzucone.

149

23 lutego Barzel podczas pierwszego czytania ustaw ratyfikacyjnych wyjaś­nił, że frakcja parlamentarna CDU/CSU mogłaby zaakceptować ukiady, gdyby uwypuklona została przejściowość zawartych w nich uregulowań (modus viven-fli). Barzel wahał się między kooperacją a konfrontacją, przy czym element kon­frontacyjny był silniej akcentowany w fazie, w której coraz bardziej realne sta­wało się konstruktywne wotum nieufności wobec; kanclerza Brandta. Stwierdza­jąc jednak, że ..pozostawienie" układów ich własnemu losowi nie jest żadnym realistycznym rozwiązaniem, z namiętnością przeciwstawił się ich odrzuceniu oraz wypowiedział się za przygotowaniem warunków umożliwiających ich sze­roką akceptację w gronie własnej frakcji. Po odrzuceniu wotum nieufności 27 kwietnia zarówno Babr. jak i Brandt. zostali zmuszeni do kompromisu. Z po­wagą przystąpili też do ustalenia wspólnej strategii, której celem było przepro­wadzenie układów przez parlamentarne przeszkody. „Kanclerz chciał ocalić dzieło swego życia i zapobiec, aby Republika Federalna Niemiec popadła w «osamotnienie», w którym zamarzłaby na lód. Przywódca opozycji chciał za­bezpieczyć swoją partię przed przypisaniem jej takiej winy. Przez jednoznaczną interpretację układów chciał określić przyszłą politykę w duchu modus vivendi, a poprzez przyjęcie tak ulepszonych układów pomóc usunąć kajdany wiążące FDP z SPD"¹¹⁰.

W trzech międzyfrakcyjnych komisjach przygotowano wspólną rezolucję Bundestagu, którą 9 maja 1972 r. ostatecznie opracował komitet redakcyjny. Należeli do niego Horst Ehmke (SPD), Hans-Pietrich Genscher (FDP). Wer-ner Marx (CDU) i Franz-Josef StrauB (CSU). Dokument (datowany 10 maja 1972 r.) interpretował układy wschodnie jako „ważny element modus vivendi, który Republika Federalna Niemiec chce ustanowić ze swymi sąsiadami" i wy­szczególniał jasno wszystkie punkty wątpliwe z punktu widzenia niemieckiej doktryny konstytucyjnej¹".

W czasie pospiesznie prowadzonych pertraktacji w dwu pierwszych tygo­dniach maja 1972 r. Związek Radziecki wyraził nawet zgodę na to. aby la wspólna rezolucja (w formie Listu w sprawie jedności niemieckiej) została ogło­szona jako oficjalny dokument Republiki Federalnej Niemiec i doręczona przez rząd federalny jako dodatkowa wykładnia układu (art. 31, ust. 2b Konwencji Wiedeńskiej)¹¹². Miał on być przedłożony Prezydium Rady Najwyższej jeszcze

150

przed zakończeniem ratyfikacji. ..To było więcej, niż można było oczekiwać, patrząc realistycznie'"¹¹³.

Minister spraw zagranicznych Scheel w ostatniej minucie zablokował jesz­cze jednej próbę Barzela. aby rezolucje uczynić układem ponad układami. Nie zmieniała ona wspomnianych układów ani ich sensu, lecz wyjaśniała jedynie raz jeszcze, co było ich treścią, a co nie.

Należy stwierdzić, że dramatyczne boje o ratyfikacje układów wschodnich i interpretująca je rezolucja były adresowane i konsultowane ze Związkiem Ra­dzieckim (w ostatnim wypadku poprzez sowieckiego ambasadora Wale n ti na Fa-lina). Podobnie jak przy opracowywaniu układów, utrzymana została kolejność podyktowana przez Moskwę. Pierwszym partnerem czy kontrahentem na wscho­dzie był ZSRR. Polska musiała to respektować. Polscy komuniści świadomie weszti w ten układ w 1944 r. Ich następcy uznali supremację i funkcję obronna. Związku Radzieckiego za uzasadniona; funkcję skierowaną ofensywnie przeciw własnej ludności i niekiedy przeciw Republice Federalnej. Było więc zadziwiają­ce, a co najmniej niekonsekwentne, że warszawscy przywódcy latem 1970 r. uda­wali oburzonych tzw. dokumentem Bahra. To, że nie z Polską, ale z ZSRR jako jednym z mocarstw odpowiedzialnych za „Niemcy jako całość" pertraktowano w pierwszej kolejności na temat prawa do samostanowienia i pozostawienia pro­blemu niemieckiego otwartym - uwidoczniła ponownie wspólna rezolucja. Mi­mo to pozostał nieprzyjemny posmak.

Jeszcze bardziej mdły stał się ten posmak, gdy okazało się - co nie powinno być niespodzianką dla tych, którzy znali wewnętrzne stosunki we frakcji unijnej - że zgoda CDU/CSU na wspólną rezolucję nie pociągała za sobą. w żadnym wy­padku zgody na układ moskiewski i układ warszawski. Gdy prysła iluzoryczna nadzieja, ażeby za pomocą tego dokumentu uczynić układ akceptowalnym dla frakcji CDU/CSU, jej przewodniczący poczuł się zmuszony zażądać od deputo­wanych CDU/CSU wstrzymania się od głosu w celu zapewnienia zwartości fra­kcji. Ale i tego celu nie osiągnięto. 10 deputowanych głosowało przeciw układo­wi moskiewskiemu, aż 17 zaś przeciw układowi warszawskiemu. Na 496 deputo­wanych - 248 głosowało za ratyfikacją układu warszawskiego, 231 zaś wstrzy­mało się od głosu. Wynik głosowania w znacznym stopniu obniżył rangę polity­czną układu. Bezpośrednio po ratyfikacji obu układów historyk Goło Mann stwierdził z chłodną melancholią: „To coś lekkiego, unoszącego się, coś mające­go jedynie znaczenie moralne, co miało być właściwe układom, zostało tu ściąg­nięte na ziemię. (...) Łatwo można rozmyć, rozgadać osiągnięcia, aż nie zostanie nic więcej, jak tylko zapisany papier, kac i popiół""⁴.

151

Dla Republiki Federalnej Niemiec zawarcie z Warszawą układu o „normali­zacji" stosunków posiadało znaczenie kluczowe dlatego, że miało służyć zakoń­czeniu „szczególnego konfliktu" niemiecko-polskiego w Europie. Bez tego nie można było osiągnąć odblokowania polityki wschodniej i zmniejszenia izolacji Republiki Federalnej na Zachodzie. Bonn dało z siebie tyle, ile trzeba, ale zara­zem tak mało. jak było można, aby osiągnąć z Polską polityczny modus vi\-endi, który w sensie prawnym był zgodny z bońskimi wyobrażeniami o prawie do snmostanowienia wszystkich Niemców oraz nakazem zjednoczenia, zawartym w Ustawie Zasadniczej. Z drugiej strony odniesienie do traktatu pokojowego sta­ło się przez układy wschodnie wyłącznie technicznym pojęciem prawnym w skomplikowanej siatce zobowiązań i praw czterech mocarstw, z których ani rząd federalny, ani rządy mocarstw zachodnich, ani rząd radziecki nie chciały zrezygnować. Jednak materialnie, zarówno w układzie moskiewskim, jak i ukła­dzie warszawskim, wskazano na ostateczny charakter granicy niemiecko-pol-skiej, „bo w obu układach nie przewidywano żadnego prowizorium aż do traktatu pokojowego ani nie wspomniano o możliwości zawarcia traktatu pokojowego, a wręcz przeciwnie - uzgodniono wzajemne zaniechanie żądań zwrotu teryto­riów w przyszłości bez ograniczeń i warunków"¹¹-.

Bezpośrednio po ratyfikacji układu warszawskiego, tzn. po prawnym za­twierdzeniu granicy na Odrze i Nysie przez Republikę Federalną, Watykan wyra­ził gotowość uregulowania sprawy dawnych biskupstw wschodnioniemieckich i pełnej ich integracji z kościelną jurysdykcją w Polsce. Stało się to możliwe na mocy bulli wydanej 28 czerwca 1972 r. przez papieża Pawła VI. Od 1945 r. aż do tej pory Stolica Apostolska - ze względu na uznawane za słuszne pod względem prawnym stanowisko rządu federalnego - nie zwracała uwagi na polskie dążenia, lecz tylko przejściowo uregulowała sprawy dawnych biskupstw niemieckich (lub tych. które leżały częściowo na polskim terytorium od 1945 r.): Warmii, Wrocła­wia. Berlina, wolnej prałatury pilskiej i Gdańska¹¹⁶.

Z okazji wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych Stefana Olszow-skiego w Bonn, i 4 września 1972 r. nastąpiło ustanowienie stosunków dyplo­matycznych między obu krajami. Pierwsza faza procesu normalizacji stosunków wzajemnych została zakończona.

152

---