Tatiana Grabowska, Czytać każdy może…- o jakości czytania wśród dzieci edukacji wczesnoszkolnej, (w:) Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, pod red. A. Jakubowicz- Bryx, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 104-120.
Czytanie i pisanie to podstawowe umiejętności formalne, których opanowanie warunkuje możliwość zdobywania informacji, uczenia się nawiązywania i poszerzania kontaktów między ludźmi. Czytanie wymaga niezwykle intensywnej pracy oka. Oko musi przyzwyczaić śledzić linie tekstu od lewej do prawej strony. Postrzeganie znaków graficznych tworzących linie tekstu wymaga ruchu postępowego i wstecznego oczu. Wyraźne widzenie znaków graficznych i ich zespołów, pojawia się dopiero podczas przerw spoczynkowych oczu. U początkowego czytelnika rytm poruszeń oka i miejsce przerw spoczynkowych nie są regularne. Zależy to zarówno od właściwości wzroku dziecka, wielkości czcionki, układu i treści tekstu, a także nabytej wprawy. Rozwijanie umiejętności czytania będzie wiązało się z rozszerzaniem jego pola widzenia, a co za tym idzie, wpłynie na zwiększenie szybkości czytania. Ruchy oka będą tym samym bardziej regularne, prawidłowe i przełoży się to na łatwiejsze łączenie obrazów graficznych powiązanych z treścią oraz z ich rozumieniem. Opanowanie umiejętności czytania i pisania wiąże się nierozerwalnie z takimi sprawnościami, jak słuchanie, widzenie, mówienie.
Czytanie to skomplikowany proces angażujący różne czynności dziecka: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne, manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe) i złożone czynności umysłowe. Czytanie jest procesem wymagającym od człowieka współdziałania wielu właściwości psychicznych. Dziecko w klasie I powinno cechować się następującymi właściwościami:
umiejętnością dostrzegania, rozpoznawania i różnicowania dźwięków otoczenia;
poprawnym wymawianiem głosek;
umiejętnością wyrazistego mówienia, rozpoznawania i powtarzania głosek;
dokonywania analizy i syntezy dźwiękowej wyrazu;
dobrym poziomem spostrzegawczości wzrokowej.
Wymienia się trzy aspekty wzajemnie od siebie uzależnione: techniczny, semantyczny i krytyczno-twórczy, które można ująć w pytania: techniczny – jak?, semantyczny – co?, krytyczno-twórczy – po co?.
Proces czytania można podzielić na dwa etapy percepcję i recepcję. Percepcja to etap wstępny, w którym potrzebne są pewne warunki fizyczne, pozwalające na postrzeganie pisma, dostatecznie dobry wzrok i sprawnie działający mózg. Recepcja to rozumienie tego co się czyta, osadzanie wiedzy w systemie wiedzy, wartości jednostki i ewentualne zapamiętanie informacji. Nauka czytania nie kończy się w momencie, kiedy opanowuje się sztukę rozpoznawania słów, proces ten trwa nieprzerwanie. Dziecko by być gotowe do rozpoczęcia nauki czytania powinno:
uświadomić sobie, co to jest czytanie, czym różni się czytanie od np. opowiadania bajki;
wiedzieć, jak się czyta w jego języku;
wiedzieć, po co się uczy czytać, do czego ta umiejętność ma być przydatna;
posiadać bogate słownictwo, umieć rozmawiać na bliskie mu tematy;
posiadać umiejętność różnicowania kształtów, kolorów, dźwięków;
Zjawisko czytania i pisania uważa się za umiejętność procesu społecznego, rozwój jej rozpoczyna się w chwili przyjścia na świat i trwa od pierwszych obserwacji ludzkich zachowań oraz prób naśladowania odgłosów. Wszystkie aspekty tej umiejętności są ze sobą ściśle powiązane – słuchanie, mówienie, czytanie, pisanie i myślenie. Rozwój tych umiejętności odbywa się stopniowo, podobnie jak rozwój fizyczny i intelektualny. W miarę, jak dziecko zdobywa nowe doświadczenia, wiedzę z otaczającego świata powinno być wspierane przez dorosłych np. poprzez zachęcanie do czytania i wskazywanie wartościowych pozycji.
|
Etapy rozwoju |
Umiejętności dziecka |
|
1. Przygotowanie Słuchanie Zakochiwanie się w dźwiękach |
Pamięć słuchowa Percepcja słuchowa |
|
2. Rozumienie Odgadywanie historyjek Odpowiadanie na pytania |
Zdolności językowe Myślenie pojęciowe Myślenie krytyczne |
|
3. Rozwój języka mówionego Rozwój słownictwa Dopasowanie słów do myśli i czynności |
Zdolności językowe Percepcja słuchowa |
|
4. Rozumienie funkcji słowa drukowanego Rozumienie zasad orientacji przestrzennej Dostrzeganie relacji części/całości Przenoszenie myśli na papier |
Percepcja wzrokowa Pamięć wzrokowa Koordynacja ruchowa |
|
5. Rozwój umiejętności czytania Czytanie przewidywalnych tekstów Rozpoznawanie słów Rozróżnianie dźwięków |
Pamięć słuchowa Percepcja słuchowa Percepcja wzrokowa Pamięć wzrokowa Koordynacja wzrokowo-ruchowa Zdolności językowe Myślenie pojęciowe Myślenie krytyczne |
Rozwój jest zjawiskiem indywidualnym i podlega różnym wpływom. Tempo rozwoju dziecka jest bardzo indywidualne , podlega naturalnym przyśpieszeniom i opóźnieniom.
Podczas nauki czytania należy zachęcać dzieci do samodzielnych prób czytania i wspólne czytanie, ważne jest przy tym by nie popełniać przy tym błędów, takich jak:
jeśli dziecko czyta, nie należy mu przerywać, wtrącać się, robić uwag typu: „uważaj nie śpiesz się”;
oddzielać naukę czytania od nauki pisania;
nauki czytania nie należy wiązać z wychowaniem językowym.
Ogromną rolę w procesie nauki czytania i pisania odgrywa nauczyciel, każda sytuacja będzie dla dziecka źródłem wiedzy, jeśli nauczyciel będzie przestrzegał następujących zasad:
mniej upominał i dbał o bliski kontakt z dzieckiem;
mniej zakazywał, a więcej przyzwalał;
wspierał ucznia;
zwracał uwagę na wysiłki dziecka, a nie na końcowy rezultat;
częściej słuchał dziecka;
współpracował, a nie jedynie nadzorował;
pozwalał odkrywać, a rzadziej przekazywał, wyuczał;
unikał monologu w edukacji, organizował dialog z rówieśnikami.
Nauczyciel wychowania przedszkolnego rozpoczyna przygotowanie do nauki czytania i pisania na późniejszych szczeblach. Pierwsze powodzenia i niepowodzenia dziecka w tym okresie mogą mieć wpływ na dalszą karierę szkolną. Na tym etapie można obudzić motywację do nauki, radość odkrywania, samodzielnego odkrywania wiedzy oraz umiejętność pokonywania napotykanych trudności.
Najczęstsze ćwiczenia stosowane przez nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej podczas nauki czytania w klasie I to:
odszukiwanie nowo poznanych liter w tekście, zaznaczanie ich kolorem;
wyklaskiwanie sylab powtarzanych za nauczycielem;
odszukiwanie nowopoznanych liter wokół siebie;
szukanie litery na ilustracji;
odczytywanie globalne wyrazów łącznie z obrazkami zamieszczonymi obok;
wyszukiwanie różnic w wyrazach podobnych;
dzielenie wyrazów na głoski i sylaby – ustnie;
składanie wyrazów z poznanych liter – na tablicy;
pokaz zapisu litery;
Pomoce dydaktyczne wykorzystywane przez nauczycieli to kartoniki czerwone i niebieskie symbolizujące samogłoski i spółgłoski, ilustracje przedmiotów. W klasach starszych przy doskonaleniu czytania stosuje się czytanie z podziałem na role, odczytywanie poleceń z podręcznika, czytanie indywidualne głośne i ciche, odszukiwanie znaków interpunkcyjnych jak i cech bohaterów tekstów. Są to metody syntetyczno-analityczne w trzech odmianach, o charakterze wzrokowym, fonetycznym i funkcjonalnym. Stosowane przy niewielkiej ilości środków dydaktycznych mogą być dla dzieci nieatrakcyjne.
Celem edukacji jest tworzenie osoby racjonalnie korzystającej ze współczesnych dóbr kultury, niezależnej, samodzielnie myślącej, odważnie formułującej własne oceny i opinie dotyczących świata tekstów drukowanych, mówionych czy obrazowych. Krytyczne czytanie to dziś umiejętność niezbędna, ma aktywny wpływ na udział dziecka w dialogu edukacyjnym. W polskiej szkole nie ma tradycji kształcenia krytycznego myślenia i czytania.
M. Plenkiewicz zaproponował koncepcję 7 kroków w celu kształtowania krytycznego myślenia, te kroki to:
Słuchanie lub czytanie tekstu.
Ustalenie tematu, zagadnienia lub problemu tekstu.
Zbieranie dodatkowych informacji na temat tekstu z innych źródeł.
Formułowanie głównej myśli tekstu (tworzenie jednej lub wielu hipotez).
Wybieranie i łączenie informacji (myśli) potrzebnych dla akceptacji lub odrzucenia głównej myśli tekstu przez czytających uczniów.
Organizowanie informacji (porządkowanie do postaci ustnej lub pisemnej) i nadawanie jej poprawnej struktury.
Próba formułowania własnych wniosków i ich komunikowanie.
Rozwijanie krytycznego myślenia i czytania powinno odbywać się podczas pracy z nowym tekstem podczas komunikowania się. Na potrzeby i umiejętności uczniów edukacji wczesnoszkolnej stworzone zostały wskazówki, które mogą pomóc w nabywaniu umiejętności krytycznego myślenia i czytania. Znane są pod nazwą Dialogu z tekstem i zawierają następujące punkty:
czytanie lub słuchanie przez uczniów wybranych przez nauczyciela tekstów;
wymienianie ważnych osób, wydarzeń, myśli z tekstu;
wybór i odczytywanie ważnych zdań i fragmentów z tekstu;
przedstawienie w innej formie wybranych elementów tekstów;
dociekanie prawdy, racji, sensu w tekście lub w jego fragmentach i zdaniach;
dialog – dyskusja na temat tego, co uczniowie usłyszeli lub przeczytali;
poszukiwanie podobnych zdarzeń, faktów, postaci;
rozmowa nauczyciela z uczniami na temat „Czy ten tekst może coś zmienić w naszym życiu?” itp.,
redagowanie tekstu zawierającego elementy konieczne do wyrażania krytycznej myśli,
odczytywanie tekstu, poprawa, wspólna ocena.
Koncepcja krytycznego myślenia nastawiona jest na podmiotowe traktowanie dziecka, pozwala na szanowanie jego zainteresowań, potrzeb jakie wykazuje, ale i daje szansę na dostosowanie do indywidualnego tempa rozwoju ucznia. Umiejętności nabyte w okresie wczesnoszkolnym pomogą w budowaniu mądrego społeczeństwa. Edukacja początkowa jest swego rodzaju „paszportem do życia”, jest to czas kształtowania kariery szkolnej dziecka i jego przyszłej pozycji społecznej.