Podmiotami postępowania cywilnego są podmioty uprawnione do dokonywania czynności
postępowania we własnym imieniu albo w imieniu państwa. W imieniu państwa – głównie sąd przy
wyrokowaniu (wyrok w imieniu RP) albo przy nadawaniu wyrokowi klauzuli wykonalności (również
w imieniu RP).
Nie są zatem podmiotami postępowania te podmioty, które do dokonywania takich czynności nie
są uprawnione, np. świadek, biegły, ale z pewnym zastrzeżeniem. Mianowicie jeśli chodzi o pewne
postępowania wpadkowe lub uboczne, związane ze sprawą główną, to świadek, czy biegły może
być podmiotem postępowania, jeżeli np świadek zostanie skazany na grzywnę – wówczas w
zakresie tego postępowania świadek będzie mógł się od tej decyzji odwołać, a więc będzie mógł w
tym zakresie podejmować czynności postępowania.
Nie są również podmiotami postępowania ci uczestnicy, którzy są uprawnieni do dokonywania
czynności postępowania, ale w cudzym imieniu, np pełnomocnik procesowy, adwokat, radca
prawny, rzecznik patentowy – biorą udział w postępowaniu, dokonują czynności, ale te czynności
oni dokonują w imieniu mocodawcy, nie we własnym, w związku z tym nie zaliczamy ich do
podmiotów postępowania.
Podmioty postępowania:
- organy procesowe i egzekucyjne
- uczestnicy postępowania
Jeżeli chodzi o organy procesowe, do nich należy --> przewodniczący, sąd, sędzia, referendarz
sądowy. Organami egzekucyjnymi są sąd rejonowy i komornik sądowy.
Przy egzekucji przez zarząd przymusowy występuje zarządca, jego też traktuje się jako organ
egzekucyjny, ale on występuje tylko w dwóch sposobach egzekucji.
Jeśli chodzi o uczestników postępowania, to w procesie uczestnikami tymi są strony (powód i
pozwany). Tymi uczestnikami postępowania, w razie wstąpienia doń, mogą być interwenient
uboczny, prokurator, inny organ działający na tych samych zasadach co prokurator (np. RPO, RPD,
RPP), no i oczywiście organizacja pozarządowa.
To wyliczenie dotyczyło procesu, natomiast jeżeli chodzi o drugi tryb zasadniczego postępowania
rozpoznawczego, to tam występuje jednolite pojęcie uczestnika postępowania, co oznacza że
wszystkie osoby które biorą tam udział są uczestnikami. Tam nie występuje pojęcie powód,
pozwany, nie występuje pojęcie strona – wszyscy są uczestnikami tego postępowania.
Uczestnikiem postępowania cywilnego można zostać na 4 zasadnicze sposoby:
- wskutek własnej czynności – wytoczenie powództwa (wszczęcie postępowania cywilnego)
- na mocy czynności innego uczestnika – bycie pozwanym
- na mocy postanowienia sądu - poprzez tzw. instytucję „dopozwania” - art. 194.
§1. Jeżeli okaże się, że powództwo nie zostało wniesione przeciwko osobie, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, sąd na wniosek powoda lub pozwanego wezwie tę osobę do wzięcia udziału w sprawie. Osoba wezwana do udziału w sprawie na
wniosek pozwanego może domagać się zwrotu kosztów wyłącznie od pozwanego, jeżeli okaże się, że wniosek był bezzasadny.
§2.Osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanego może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego,
który wówczas będzie zwolniony od udziału w sprawie. W razie wyrażenia zgody na zmianę strony pozwanej, pozwany może w
terminie dwutygodniowym złożyć sądowi wniosek o przyznanie kosztów od strony powodowej, niezależnie od późniejszego wyniku
sprawy.
§3.Jeżeli okaże się, że powództwo o to samo roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze osobom, które nie występują w sprawie w charakterze pozwanych, sąd na wniosek powoda może wezwać te osoby do wzięcia udziału w sprawie.
- z mocy samego prawa -
Art. 546.
§1. Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa prócz wnioskodawcy:
1) osoba, której dotyczy wniosek;
2) jej przedstawiciel ustawowy;
3) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
§2. Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora.
§3. Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy
takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium
Poszczególne orany procesowe
Przepisy kpc w licznych wypadkach wspominają o przewodniczącym. Gdyby dokonać jakiejś
klasyfikacji roli tego przewodniczącego w świetle przepisów kpc, to możemy powiedzieć, że wg tych
przepisów przewodniczący może występować w postępowaniu cywilnym w dwojakiej roli:
- przewodniczący w znaczeniu ustrojowym (przewodniczący wydziału)
- przewodniczący posiedzenia sądowego
Art. 130 KPC – przewodniczący w znaczeniu ustrojowym:
Art. 130.
§1. Jeżeli pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych lub jeżeli od
pisma nie uiszczono należnej opłaty, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia, uzupełnienia
lub opłacenia go w terminie tygodniowym. Mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią
przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym.
Art. 224, 226 – przewodniczący posiedzenia:
Art. 224.
§1.Przewodniczący zamyka rozprawę po przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosu stronom.
§2.Można zamknąć rozprawę również w wypadku, gdy ma być przeprowadzony jeszcze dowód przez sędziego wyznaczonego lub
przez sąd wezwany albo gdy ma być przeprowadzony dowód z akt lub wyjaśnień organów administracji publicznej, a rozprawę co do tych dowodów sąd uzna za zbyteczną.
Art. 226. Od zarządzeń przewodniczącego wydanych w toku rozprawy strony mogą odwołać się do sądu.
Przewodniczący jest bardzo istotnym organem procesowym. Niektórzy praktycy mówią, że wymiar
sprawiedliwości w Polsce stoi na przewodniczącym.
1) Przewodniczący bada pisma, które przychodzą do sądu pod względem formalnym, wzywa do
poprawienia lub uzupełnienia braków, a w wypadku nie uzupełnienia lub braku poprawienia –
zarządza zwrot tego pisma. W tym zakresie, teraz pewne funkcje pełni referendarz sądowy.
2) Rozstrzyga w jakim trybie ma być rozpoznana sprawa - procesowym czy nieprocesowym.
3) Bada wartość przedmiotu sprawy.
4) Wydaje wszystkie zarządzenia poza rozprawą.
5) Przewodniczący wydziału dokonuje rozdziału spraw pomiędzy sędziów.
Przewodniczący jako organ postępowania wydaje swoje decyzje w postaci zarządzeń. Na
zarządzenia przewodniczącego przysługuje:
- zaskarżenie do sądu II instancji – art. 394 (długi art, nie wklejam)
- odwołanie do sądu (od zarządzeń przewodniczącego wydanych w toku rozprawy).
Kolejny organ procesowy – sąd:
Jest to podstawowy organ postępowania cywilnego. Przepisy kpc posługują się tym pojęciem w
różnym znaczeniu:
- sąd w znaczeniu ustrojowym (sąd rejonowy, okręgowy, apelacyjny, najwyższy),
- instytucjonalnym – to rzadkość, ale jednak (SN, Sąd Rejonowy w Łodzi, Sąd Okręgowy w
Warszawie, etc.),
- w znaczeniu składu orzekającego,
- w znaczeniu funkcjonalno – procesowym (sąd opiekuńczy, rejestrowy, spadku)
Mamy do czynienia z sądami czterech rzędów (sąd rejonowy, okręgowy, apelacyjny, najwyższy)
i dwóch instancji. Polskie postępowanie cywilne oparte jest na zasadzie dwuinstancyjności, co jest
zgodne z postanowieniami Konstytucji (postępowanie powinno być co najmniej dwuinstancyjne).
Jeżeli sprawę w pierwszej instancji rozpoznaje sąd rejonowy, to druga instancja to sąd okręgowy.
SN nie jest żadną instancją apelacyjną, dlatego że rozpoznaje on nadzwyczajne środki zaskarżenia
od prawomocnych orzeczeń.
Do jakiego sądu skierować naszą sprawę? Na gruncie postępowania cywilnego istnieją 3 rodzaje
właściwości sądów – właściwość rzeczowa, miejscowa, funkcjonalna.
Właściwość rzeczowa i miejscowa, to pojęcia ustawowe, one występują w przepisach kpc,
natomiast właściwość funkcjonalna to pojęcie, które zostało wypracowane w doktrynie i odnosi się
do funkcji jakie pełnią poszczególne sądy, związana jest ta tematyka z ustawą o SN i o ustroju
sądów.
Czynności, które podejmuje sąd powinny być zawsze dokonywane przez sąd właściwy. Przesłanka
właściwości ma znaczenie pierwszorzędne.
1) Właściwość rzeczowa określa zakres spraw, które mogą rozpoznawać poszczególne sądy I
instancji, ale różnego rzędu. Problem właściwości rzeczowej występuje w tych systemach
prawnych, gdzie nie ma jednolitego systemu sądów I instancji.
Art. 16. Sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych.
Przepisem, który przekazuje pewne kategorie spraw do rozpoznania w I instancji przez sąd
okręgowy jest art. 17:
Art. 17. Do właściwości sądów okręgowych należą sprawy:
1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia,
2) o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych,
znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografi układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach
niematerialnych,
3) o roszczenia wynikające z Prawa prasowego,
4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, oprócz spraw o
alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym,
4(1) o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni.
4(2) o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek
organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną,
4(3) o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji,
4(4) o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.
Oprócz tego mamy pewne sprawy, przekazane przez przepisy pozaustawowe właściwości sądów
okręgowych jako sądów I instancji.
Art. 17 – mamy tutaj dwa kryteria:
- kryterium przedmiotu sprawy --> podział spraw między sąd rejonowy a sąd okręgowy wg
przedmiotu sprawy
- kryterium wartości przedmiotu sporu --> rozpoznanie sprawy przez sąd niewłaściwy w zasadzie
jest pewnym uchybieniem procesowym. W jednym wypadku powoduje nawet nieważność
postępowania:
Art. 379. Nieważność postępowania zachodzi:
1) jeżeli droga sądowa była niedopuszczalna,
2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela
ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany,
3) jeżeli o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona,
4) jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy,
5) jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw,
6) jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.
Jeżeli sprawę rozwodową rozpozna sąd rejonowy, to mamy do czynienia z nieważnością
postępowania. Jeżeli sąd rejonowy rozpozna sprawę, w której wartość przedmiotu sporu wynosi
120 tysięcy – nie ma nieważności.
Jeżeli sprawa wg ustawy należy do właściwości rzeczowej sądu rejonowego, ona może się znaleźć w
sądzie okręgowym w 2 wypadkach.
Art. 18.
§1. Jeżeli przy rozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonowym powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd ten
może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu. Postanowienie o przekazaniu sprawy wymaga uzasadnienia.
§2. Sąd okręgowy może przed pierwszą rozprawą odmówić przyjęcia sprawy do rozpoznania i zwrócić sprawę sądowi rejonowemu,
jeżeli uzna, że poważne wątpliwości nie zachodzą. Postanowienie zapada na posiedzeniu niejawnym w składzie trzech sędziów i
wymaga uzasadnienia. Ponowne przekazanie tej samej sprawy przez sąd rejonowy nie jest dopuszczalne.
Art. 205. Sąd rejonowy może na wniosek pozwanego, złożony aż do zamknięcia rozprawy, przekazać sprawę sądowi okręgowemu, jeżeli pozwany wytoczył przeciwko powodowi przed tym sądem powództwo wpływające na roszczenie powoda bądź dlatego, że ma
z nim związek, bądź dlatego, że roszczenia stron nadają się do potrącenia.
Jeśli chodzi o kryterium wartości przedmiotu sporu, to istotne jest jak tę wartość obliczyć, jak ją
ustalić. Określają to przepisy kpc (art. 19-26 - „wartość przedmiotu sporu”).
W sprawach o roszczenia pieniężne – podana kwota pieniężna stanowi wartość przedmiotu sporu.
Dochodzona suma przez powoda jest więc wartością przedmiotu sporu. Natomiast w innych
sprawach, np o wydanie samochodu, kradzionego obrazu, innej rzeczy oznaczonej co do
tożsamości bądź co do gatunku – wartość przedmiotu sporu stanowi kwota podana przez powoda.
Sprawa powyżej 50 tysięcy złotych jest tzw. sprawą kasacyjną, jeśli zatem się nie uda, to w
ostateczności można złożyć skargę kasacyjną do SN. Tam gdzie wartość przedmiotu sporu wynosi
50 tysięcy i więcej, sądy przykładają większą wagę do orzekania, żeby nie narazić się na ewentualną
kontrolę SN.
Art. 19.
§1. W sprawach o roszczenia pieniężne, zgłoszone choćby w zamian innego przedmiotu, podana kwota pieniężna stanowi wartość
przedmiotu sporu.
§2. W innych sprawach majątkowych powód obowiązany jest oznaczyć w pozwie kwotą pieniężną wartość przedmiotu sporu,
uwzględniając postanowienia zawarte w artykułach poniższych.
Art. 20. Do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego.
Art. 21. Jeżeli powód dochodzi pozwem kilku roszczeń, zlicza się ich wartość.
Art. 22. W sprawach o prawo do świadczeń powtarzających się wartość przedmiotu sporu stanowi suma świadczeń za jeden rok, a jeżeli świadczenia trwają krócej niż rok - za cały czas ich trwania.
Powódka domaga się zasądzenia na jej rzecz alimentów w kwocie 500zł miesięcznie. Jaka będzie
wartość przedmiotu sporu? 6 tysięcy złotych.
Jeżeli matka dochodzi na rzecz córki alimentów w kwocie 500zł i mówi, że tatuś nie zapłacił za
ostatnie 2 lata, to wtedy wartość przedmiotu sporu wynosi 18 tysięcy złotych (suma zaległych
alimentów plus alimenty na przyszłość).
§1. Sąd może na posiedzeniu niejawnym sprawdzić wartość przedmiotu sporu oznaczoną przez powoda i zarządzić w tym celu
dochodzenie.
§2. Po doręczeniu pozwu sprawdzenie nastąpić może jedynie na zarzut pozwanego, zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
§3. Jeżeli sąd w wyniku sprawdzenia wartości przedmiotu sporu uzna się za niewłaściwy, przekaże sprawę sądowi właściwemu; jeżeli jest kilka sądów właściwych - przekaże temu z nich, który wskaże powód.
Sąd może z urzędu sprawdzić wartość przedmiotu sporu, ale jeśli tego nie zrobi i doręczy odpis
pozwanemu, to koniec, chyba że pozwany zgłosi zarzut przed wdaniem się w spór co do istoty
sprawy.
2) Właściwość miejscowa oznacza zakres spraw jakie rozpoznawać mogą sądy poszczególnych
okręgów sądowych. Wyróżniamy 3 rodzaje właściwości miejscowej:
- właściwość ogólna (jest zasadą) – powództwo wytacza się przed sąd I instancji, w którego okręgu
pozwany ma miejsce zamieszkania albo siedzibę. Te przepisy dają wyraz zasadzie – powód idzie za
sądem pozwanego.
- przemienna – w pewnych kategoriach spraw powód może wytoczyć powództwo według
własnego uznania. Albo przed sąd właściwości ogólnej albo przed sąd wskazany w ustawie.
Art. 32. Powództwo o roszczenie alimentacyjne oraz o ustalenie pochodzenia dziecka i związane z tym roszczenia wytoczyć można według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej.
Matka mieszka z dziećmi w Łodzi, ojciec zobowiązany w Piotrkowie. Matka może wytoczyć
powództwo w Łodzi lub Piotrkowie.
Art. 35. Powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego wytoczyć można przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie
wywołujące szkodę.
Poszkodowany mieszka w Łodzi, sprawca w Piotrkowie, szkoda została wyrządzona w Kutnie.
Poszkodowany ma możliwość wyboru – albo w Piotrkowie, albo w Kutnie.
- wyłączną – w pewnych kategoriach spraw powództwo może być wytoczone wyłącznie przed sąd
wskazany w ustawie, żaden inny.
Art. 38.
§1. Powództwo o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, jak również powództwo o posiadanie nieruchomości
można wytoczyć wyłącznie przed sąd miejsca jej położenia. Jeżeli przedmiotem sporu jest służebność gruntowa, właściwość oznacza się według położenia nieruchomości obciążonej.
§2. Właściwość powyższa rozciąga się na roszczenia osobiste związane z prawami rzeczowymi i dochodzone łącznie z nimi przeciwko temu samemu pozwanemu.
Art. 42. Powództwo ze stosunku między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym wytacza się
wyłącznie przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o
właściwości ogólnej.