170

Alergia Astma Immunologia, 2002,

A

7(4), lergia

170-173 Astma Immunologia, 2002, 7(4), 170-173

Candida albicans – czynnik przyczynowy chorób

alergicznych

Candida albicans – etiologic factor of allergic diseases

ALICJA KASPERSKA-ZAJ¥C, EDMUND ROGALA

Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych, Alergologii i Immunologii Klinicznej ŒAM, ul. 3 Maja 13/15, 41-800 Zabrze Alergia na grzyby z rodzaju Candida odgrywa znacz¹c¹ rolê

Allergy to Candida plays a significant role in the pathogenesis of

w patogenezie chorób alergicznych oraz stanowi wa¿ny problem allergic diseases and it is an important diagnostic and therapeutic diagnostyczny i terapeutyczny. Przedstawiony przegl¹d piœmiennictwa problem. The paper reviews literature data concerning the role of dotyczy roli Candida albicans w chorobach alergicznych.

Candida albicans in allergic diseases.

Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 170-173

Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 170-173

S³owa kluczowe: Candida albicans, choroby alergiczne

Key words: Candida albicans, allergic diseases

Zachorowalnoœæ na choroby alergiczne jest du¿a i stale zapalenie skóry obserwowano obni¿on¹ odpowiedŸ proli-wzrasta, a grzyby odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w patologii tych feracyjn¹ komórek jednoj¹drzastych krwi obwodowej sty-chorób. Jednak¿e znaczenie antygenów grzybów w pro- mulowanych Candida albicans, co t³umaczono swoist¹

cesach alergicznych jest stosunkowo s³abo przebadane, anergi¹ limfocytów T [2]. Sugerowany jest udzia³ grzy-a w szczególnoœci ma³o jest danych na temat roli grzy- bów z rodzaju Candida kolonizuj¹cych lub powoduj¹cych bów rodzaju Candida w rozwoju alergii. Grzyby dro¿d¿- infekcje skóry i/lub b³on œluzowych w powstaniu odczy-popodobne z rodzaju Candida bêd¹cego przedstawicie- nów alergicznych i zaostrzeniu stanu zapalnego w ró¿-

lem klasy workowców (Ascomycetes), czêsto wchodz¹ nych manifestacjach klinicznych skazy atopowej. Alergia

w sk³ad fizjologicznej flory jamy ustnej, przewodu pokar- na te grzyby ma zwykle charakter nadwra¿liwoœci rów-mowego, pochwy oraz skóry. Spoœród ró¿nych gatunków noleg³ej, gdzie stwierdza siê uczulenie na inne grzyby lub tego rodzaju najczêœciej izolowanym grzybem w materia- te¿ alergeny innego pochodzenia (np. roztocza, py³ki traw).

³ach klinicznych, a zarazem najbardziej patogennym jest Wspó³wystêpowanie nadwra¿liwoœci na ró¿ne gatunki

Candida albicans. Candida albicans mo¿e byæ czyn- grzybów mo¿e te¿ byæ wynikiem reaktywnoœci krzy¿o-

nikiem etiologicznym chorób atopowych, choæ znacznie wej. Ponadto alergia na grzyby, w tym Candida albi-

rzadziej powoduje alergiê w porównaniu z innymi grzyba- cans mo¿e wp³ywaæ niekorzystnie na przebieg i leczenie mi popularnie zwanymi pleœniami (Cladosporium, Alter- chorób alergicznych, w których wiod¹ce znaczenie maj¹

naria, Aspergillus). Fakt, i¿ Candida albicans jest po-

spolitym saprofitem mo¿e znacz¹co utrudniaæ interpreta- inne uczulenia [3,4].

cjê wyników badañ (testy skórne, swoiste IgE) powszech-

Z przegl¹du polskiego piœmiennictwa wynika, ¿e do-

nie stosowanych w diagnostyce chorób alergicznych.

tychczas ukaza³o siê kilka prac pogl¹dowych i oryginal-

OdpowiedŸ immunologiczna przeciw Candida albi- nych dotycz¹cych roli tych grzybów w chorobach aler-

cans uwarunkowana jest obecnoœci¹ limfocytów T CD4+. gicznych [3,5,6].

Gatunek ten zasiedlaj¹cy b³ony œluzowe lub skórê mo¿e

równie¿ stymulowaæ mechanizmy immunologiczne zwi¹- Alergeny

zane z alergi¹ natychmiastow¹. Uwa¿a siê, i¿ zaburzona

Struktura alergenów Candida albicans jest s³abo

odpowiedŸ typu komórkowego przeciw Candida albi- przebadana. Dotychczas wiadomo, i¿ w ekstrakcie tych

cans mo¿e prowadziæ do nasilenia swoistej IgE -zale¿nej grzybów obecne s¹ ró¿ne antygeny mog¹ce reagowaæ ze odpowiedzi immunologicznej [1]. U chorych na atopowe swoistymi IgE cz³owieka, najlepiej poznanymi s¹:

Kasperska-Zaj¹c A., Rogala E. Candida albicans – czynnik przyczynowy chorób alergicznych

171

- enolaza – antygen o masie cz¹steczkowej 48 kDa, oskrzeli u chorych na astmê oskrzelow¹ uczulonych na

jest enzymem odgrywaj¹cym istotn¹ rolê w procesie Candida albicans mo¿e byæ kwaœna proteinaza [13].

glikolizy; daje odczyny krzy¿owe z innymi grzybami,

U chorych na astmê oskrzelow¹ stwierdzono dodatni¹ ko-

- mannan – polisacharyd œciany komórkowej, indukuj¹- relacjê pomiêdzy wynikami testów prowokacji dooskrze-

cy i reguluj¹cy odpowiedŸ immunologiczn¹; przeciw- lowej wyci¹gami z Candida albicans, a wynikami prób

cia³ skierowane przeciw mannan mog¹ dawaæ odczy- skórnych wykazuj¹cych uczulenie natychmiastowe na te

ny krzy¿owe pomiêdzy ró¿nymi przedstawicielami grzyby [12,15]. Ponadto, uzyskano dodatni¹ odpowiedŸ

dro¿d¿y,

z tym alergenem w testach nie stosowanych rutynowo

- kwaœna proteinaza – alergen specyficzny dla Candi- w diagnostyce alergii, jak swoista proliferacji limfocytów da albicans [7,8].

czy uwalnianie histaminy z uczulonych bazofilów [16].

Znaczenie poszczególnych alergenów w ró¿nych

Dane na temat celowoœci stosowania leków przeciw-

manifestacjach klinicznych skazy atopowej mo¿e byæ od- grzybiczych u chorych na astmê oskrzelow¹ i alergiczny mienne, np. kwaœna proteinaza wydaje siê odgrywaæ nie¿yt nosa, u których stwierdza siê tylko saprofityczn¹

istotn¹ rolê w indukowaniu objawów astmy oskrzelowej, kolonizacjê Candida albicans i nadwra¿liwoœæ typu na-

z kolei mannan jest wa¿nym alergenem u chorych na ato- tychmiastowego s¹ niewystarczaj¹ce, aby wyci¹gn¹æ powe zapalenie skóry. Wysokie stê¿enia przeciwcia³ IgE ostateczne wnioski. Istnieje koniecznoœæ przeprowadzenia swoistych dla mannan Candida albicans spotyka siê du¿ych, dobrze zaplanowanych badañ klinicznych. W uza-czêœciej w surowicy chorych na atopowe zapalenie skóry sadnionych przypadkach nale¿y rozwa¿yæ zastosowanie

w porównaniu z chorymi na alergiczny nie¿yt nosa czy leków przeciwgrzybiczych dzia³aj¹cych na Candida.

astmê oskrzelow¹ [9]. Poznanie struktury oraz znaczenia

klinicznego alergenów Candida albicans wymaga dal- Atopowe zapalenie skóry

szych badañ.

Opinie na temat roli alergii na Candida w powstawa-

Ekstrakty Candida albicans wykorzystywane w dia- niu zmian skórnych w przebiegu AD s¹ podzielone. Pod-

gnostyce uczulenia s¹ otrzymywane z ca³ej hodowli (m.in. kreœlane jest znaczenie ró¿nych tzw. superantygenów, mycelia, pseudomycelia). Zawartoœæ bia³ka wynosi ok. w tym grzybów, które poprzez aktywacjê limfocytów ró¿-

3000 PNU/ml. W proteinogramie obecny jest wyraŸny nych populacji zaostrzaj¹ stan zapalny skóry.

pr¹¿ek o masie cz¹steczkowej ok. 40 kDa, który mo¿e

W atopowym zapaleniu skóry w powstaniu zmian skór-

odpowiadaæ alergenowi g³ównemu Cand a 1. S³abo wy- nych obserwuje siê wspó³udzia³ mechanizmów immuno-

ra¿one s¹ natomiast bia³ka o masie ok. 29 kDa (poœredni logicznych zwi¹zanych z alergi¹ natychmiastow¹ i komór-alergen), alergen Cand a 2 (informacja ustna uzyskana kow¹. Wiadomo, i¿ Candida albicans mo¿e wywo³ywaæ

od firmy Allergopharma). Zwrócono uwagê, na obecnoœæ swoist¹ odpowiedŸ immunologiczn¹ obu typów u tych

u chorych atopowych przeciwcia³ daj¹cych reakcje krzy- chorych. W zwi¹zku z czym, sugerowany jest udzia³ aler-

¿owe pomiêdzy ró¿nymi przedstawicielami dro¿d¿y, co genów Candida albicans w etiopatogenezie zmian skór-

nale¿y uwzglêdniæ w diagnostyce immunologicznej nad- nych w przebiegu atopowego zapalenia skóry, szczególnie wra¿liwoœci na te grzyby [10].

zlokalizowanych w okolicach predysponowanych do ³ojo-

Alergiczny nie¿yt nosa i astma oskrzelowa

toku, tj. skóry ow³osionej g³owy, szyi i górnej czêœci tu³owia

(HNSD –- head, neck, shoulder dermatitis) [17].

Wykorzystuj¹c testy skórne, próby prowokacyjne oraz

Candida albicans mo¿e stymulowaæ proliferacjê lim-

oznaczanie swoistych IgE w surowicy wykazano nad- focytów, syntezê IgE oraz uwalnianie (wydzielanie) cyto-

wra¿liwoœæ na Candida albicans u chorych na alergicz- kin charakterystycznych zarówno dla subpopulacji Th1, ny nie¿yt nosa [11,12] oraz astmê oskrzelow¹ [12,13]. jak i Th2, jakkolwiek dominuje uk³ad cytokin zwi¹zany Sugerowano, i¿ wysokie stê¿enie IgE swoistych dla ró¿- z limfocytami Th1, szczególnie IFN-gamma. Naciek z lim-nych rodzajów grzybów skojarzone ze znacznie nasilon¹ focytów Th1 zwi¹zany jest z póŸn¹ faz¹ powstawania

reakcj¹ skórn¹ w testach punktowych wi¹¿e siê z ciê¿- zmian skórnych w atopowym zapaleniu skóry [18]. Suge-

szym przebiegiem klinicznym alergicznego nie¿ytu nosa [3]. ruje siê, i¿ indukowana przez mannan Th1 – zale¿na od-Pierwsze dane w piœmiennictwie naukowym na te- powiedŸ immunologiczna odgrywa istotn¹ rolê w patoge-

mat astmy indukowanej Candida albicans pochodz¹ nezie atopowego zapalenia skóry. Z kolei antygeny bia³-

z 1951 roku [14]. Akiyama i wsp. [13] opisali dwa przy- kowe Candida albicans wydaj¹ siê mieæ mniejsze zna-padki astmy oskrzelowej indukowanej kwaœn¹ proteinaz¹ czenie w tych procesach. Stwierdzono istotn¹ korelacjê produkowan¹ przez Candida albicans. Autorzy ci, wy- pomiêdzy odpowiedzi¹ proliferacyjn¹ limfocytów i syn-kazali wysokie miano swoistych IgE przeciwko kwaœnej tez¹ swoistych IgE a indukowan¹ przez mannan produk-

proteinazie oraz dodatnie wyniki w próbach prowokacji cjê cytokin, m.in. IL-2 i IFN-gamma [19].

dooskrzelowej i dospojówkowe tym alergenem. G³ównym

Savolainen i wsp. [4] wykazali istotn¹ korelacjê po-

alergenem odpowiedzialnym za wyst¹pienie skurczu miêdzy reakcj¹ uczuleniow¹ (swoiste IgE), a nasileniem

172

Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 170-173

zmian skórnych u chorych na atopowe zapalenie skóry, w niejasnej patogenezie przewlek³ych i nawracaj¹cych za-u których Candida albicans kolonizowa³ przewód po- ka¿eñ pochwy wywo³anych przez te grzyby. Wykazano

karmowy, natomiast nie by³ obecny na skórze. Natomiast statystycznie czêstsze wystêpowanie ca³orocznego aler-stwierdzono brak takiej korelacji w drugiej grupie cho- gicznego nie¿ytu nosa u kobiet z nawracaj¹cymi kandy-rych, u których Candida albicans nie wchodzi³ w sk³ad dozami pochwy w porównaniu z grup¹ kontrol¹ (71% vs

saprofitycznej flory przewodu pokarmowego. Ponadto, 42%, p<0,0001) [27]. W tym badaniu, opieraj¹c siê na w drugiej grupie rzadko obserwowano ciê¿k¹ postaæ ato- testach skórnych uczulenie na Candida albicans wyka-powego zapalenia skóry. W surowicy chorych, obecne zano u 55% kobiet, a w grupie kontrolnej tylko u 10%

by³y antygenowo swoiste przeciwcia³a klasy IgG i IgE [27]. Ponadto zwrócono uwagê, i¿ wiele kobiet choruj¹-

reaguj¹ce g³ównie z protein¹ o masie cz¹steczkowej 27 i cych na kandydozê pochwy ma dodatni wywiad rodzinny 46 kDa oraz z polisacharydem mannan [4]. Badacze ci su- w kierunku atopii (61%) [27] i 70% [28]. Rigg i wsp. [29]

geruj¹, i¿ Candida albicans odgrywa wa¿n¹ rolê w za- obserwowali zmniejszenie czêstoœci nawrotów i nasilenia ostrzeniu IgE – zale¿nego alergicznego zapalenia skóry u objawów po zastosowaniu swoistej immunoterapii eks-tych chorych.

traktami Candida albicans u oko³o 79% chorych z na-

Reasumuj¹c, saprofityczna kolonizacja przez Candi- wracaj¹c¹ kandydoz¹ pochwy i dodatnimi wynikami prób

da albicans skóry, jak i b³on œluzowych mo¿e odgrywaæ skórnych z tym alergenem. Dobre efekty immunoterapii

wa¿n¹ rolê w patogenezie zmian skórnych w przebiegu z wyci¹gami z Candida albicans obserwowa³ równie¿

atopowego zapalenia skóry. Stwierdza siê istotn¹ korela- Moraes i wsp. [28] w póŸniejszym badaniu prospektyw-cjê pomiêdzy surowiczym stê¿eniem swoistych IgE dla nym, którym objêto grupê 34 kobiet z nawracaj¹c¹ kandy-

tego grzyba, a nasileniem zmian skórnych [4,9,20]. Ob- doz¹ pochwy. Wykazano, i¿ 26% kobiet nie mia³o nawro-serwacje kliniczne wskazuj¹, i¿ u czêœci chorych stoso- tów ostrych epizodów choroby przez okres 2 lat, a u 38%

wanie leków przeciwgrzybiczych przynosi poprawê lub zaobserwowano czêœciowe z³agodzenie objawów w wyni-

ust¹pienie zmian chorobowych. Korzystny efekt obser- ku tej terapii. Mo¿na sugerowaæ, i¿ u czêœci kobiet alergia wowano u chorych na atopowe zapaleniem skóry, u któ- na grzyby Candida odgrywa istotn¹ rolê w etiologii przew-rych stwierdzono swoist¹ IgE – zale¿n¹ odpowiedŸ im- lek³ej kandydozy pochwy, a wiêc u w³aœciwie zakwalifi-

munologiczn¹ przeciw Pityrosporium orbiculare [21], kowanych chorych, u których inne formy leczenia s¹ nie-który mo¿e dawaæ reakcje krzy¿owe z Candida albi- skuteczne, immunoterapia swoista alergenami Candida

cans [22,23]. Morita i wsp. [20] wykazali, i¿ zastosowa- mog³aby przynieœæ korzystne efekty.

nie leków przeciwgrzybiczych u chorych na atopowe za-

palenie skóry powodujê poprawê kliniczn¹ oraz obni¿a Podsumowanie

stê¿enie IgE swoistych dla Candida albicans. Wskazu-

Candida albicans jest pospolitym saprofitem zasied-

je siê na celowoœæ stosowania terapii przeciwgrzybiczej laj¹cym organizm cz³owieka, który w sprzyjaj¹cych wa-u wybranych chorych na atopowe zapalenie skóry, u któ- runkach mo¿e byæ przyczyn¹ infekcji oraz reakcji o cha-rych stwierdza siê wysokie stê¿enia IgE swoistych dla rakterze alergicznym. Budowa antygenowa tych grzybów

Candida albicans i znacznie nasilone odczyny w punk- nie jest dostatecznie poznana, dobrze scharakteryzowano towych testach skórnych [4,20,24].

kilka alergenów reaguj¹cych ze swoist¹ IgE cz³owieka

i daj¹cych dodatnie wyniki w próbach skórnych i prowo-

Inne alergie

kacyjnych. Interpretacja wyników dostêpnych testów

Zmiany skórne o charakterze pokrzywki mog¹ byæ czasami jest problematyczna i nawet silnie dodatnie reak-

tylko w wyj¹tkowych przypadkach wynikiem nadwra¿li- cje mog¹ nie mieæ znaczenia klinicznego. Mechanizmy

woœci na dro¿d¿aki. Dostêpnych jest niewiele danych na immunologiczne zmian zachodz¹cych w organizmie pod

temat znaczenia Candida albicans w wywo³ywaniu wp³ywem tych alergenów wymagaj¹ dalszych badañ.

pokrzywki, a wyniki przeprowadzonych badañ s¹ sprzecz- Mo¿na s¹dziæ, i¿ lepsze poznanie budowy klinicznie istot-ne [25,26].

nych alergenów oraz postêp w standaryzacji wyci¹gów

Sugerowano, i¿ miejscowa nadwra¿liwoœæ na ró¿ne Candida albicans pozwoli na lepsz¹ diagnostykê alergii

gatunki rodzaju Candida mo¿e odgrywaæ istotn¹ rolê na te grzyby oraz umo¿liwi zastosowanie skutecznej i bez-piecznej swoistej immunoterapii.

Kasperska-Zaj¹c A., Rogala E. Candida albicans – czynnik przyczynowy chorób alergicznych

173

Piœmiennictwo

1. Koivikko A, Kalimo K, Nieminen E i wsp. Relationship of

16. Akiyama K, Shida T, Yasueda H i wsp. Allergenicity of acid protease

immediate and delayed hypersensitivity to nasopharyngeal and

secreted by Candida albicans. Allergy 1996; 51: 887-892.

intestinal growth of Candida albicans in allergic subjects. Allergy

17. Savolainen J, Lintu P, Kosonen J i wsp. Pityrosporum and Candida

1988; 43: 201-205.

specific and non-specific humoral, cellular and cytokine responses

2. Tanaka M, Aiba S, Takahashi K i wsp. Reduced proliferative

in atopic dermatitis patients. Clin Exp Allergy 2001; 31: 125-134.

responses of peripheral blood mononuclear cells specifically to

18. Savolainen J, Lintu P, Kosonen J i wsp. Pityrosporum and Candida

Candida albicans antigen in patients with atopic dermatitis –

specific and non-specific humoral, cellular and cytokine responses

comparison with their normal reactivity to bacterial. Arch

in atopic dermatitis patients. Clin Exp Allergy 1999; 31: 125-134.

Dermatol Res 1996; 288: 495-499.

19. Savolainen J, Kosonen J, Lintu P i wsp. Candida albicans mannan-

3. Poœpiech L, Rostkowska-Nadolska B, Bogacka E i wsp. Fungi

and protein-induced humoral, cellular and cytokine responses in

as the reason of inflammatory and allergic conditions of nasal and

atopic dermatitis patients. Clin Exp Allergy 1999; 29: 824-831.

paranasal sinuses mucosa. Mikol Lek 1999; 6: 145-150.

20. Morita E, Hide M, Yoneya Y i wsp. An assessment of the role of

4. Savolainen J, Lammintausta K, Kalimo K i wsp. Candida albicans

Candida albicans antigen in atopic dermatitis. J Dermatol 1999;

and atopic dermatitis. Clin Exp Allergy 1993; 23: 332-339.

26: 282-287.

5. Bogacka E. Charakterystyka grzybów bior¹cych udzia³ w reakcjach

21. Clemmensen OJ, Hjort N. Treatment of dermatitis the head and

alergicznych u cz³owieka. Mikol Lek 1996; 3: 193-197.

neck with ketokonazole in patients with type I sensitivity to

6. Zawisza E. Grzyby a choroby alergiczne. Nowa Medycyna 2001;

Pityrosporum orbiculare. Semin Dermatol 1983; 2: 26-29.

109: 11-15.

22. Lintu P, Savolainen J, Kalimo K i wsp. Cross-reacting IgE and

7. Ishiguro A, Homma M, Torii S i wsp. Identification of Candida

IgG antibodies to Pityrosporum ovale annan and other yeasts in

albicans antigens reactive with immunoglobulin E antibody of

atopic dermatitis. Allergy 1999; 54: 1067-1073.

human sera. Infect Immun 1992; 60: 1550-1557.

23. Doekes G, van-Ieperen-van-Dijk AG. Allergens of Pityrosporum

8. Ballantyne DS, Warmington JR. Purification of native enolase

ovale and Candida albicans. I. Cross-reactivity of IgE-binding

from medically important Candida species. Biotechnol Appl

components. Allergy 1993; 48: 394-400.

Biochem 2000; 31: 213-208.

24. Scalabrin DMF, Bavbek S, Perzanowska MS i wsp. Use of specific

9. Nermes M, Savolainen J, Kalimo K i wsp. Determination of IgE

IgE in assessing the relevance of fungal and dust mite allergens to

antibodies to Candida albicans mannan with nitrocellulose-RAST

atopic dermatitis: a comparison with asthmatic and nonasthmatic

in patients with atopic dermatitis. Clin Exp Allergy 1994; 24:

subjects. J Allergy Clin Immunol 1999; 104: 1273-1279.

318-323.

25. Seebacher C. Candida in der Dermatologie. Mycoses 1999; 42

10. Savolainen J, Kortekangas-Savolainen O, Nermes M i wsp. IgG,

(Suppl.): 63-67.

IgA and IgE responses to common yeasts in atopic patients.

26. Numata T, Yamamoto S, Yamura T. The role of mite, house dust

Allergy 1998; 53: 506-512.

and Candida allergens in chronic urticaria. J Dermatol 1980; 7:

11. Namys³owski G, Rogala B, Mrówka-Kata K i wsp. Rola grzybów

197-202.

niedoskona³ych w etiopatogenezie ca³orocznego nie¿ytu nosa.

27. Moraes PS. Recurrent vaginal candidiasis and allergic rhinitis:

Otolaryngol Pol 1998; 53: 277-280.

a common association. Ann Allergy Asthma Immunol 1998; 81:

12. Gumowski P, Lech B, Chaves I i wsp. Chronic asthma and rhinitis

165-169.

due to Candida albicans, epidermophyton, and trichophyton. Ann

28. Moraes PS, de Lima Goiaba S, Taketomi EA. Candida albicans

Allergy 1987; 59: 48-51.

allergen immunotherapy in recurrent vaginal candidiasis. J Investig

13. Akiyama K, Shida T, Yasueda H i wsp. Atopic asthma caused by

Allergol Clin Immunol 2000; 10: 305-309.

Candida albicans acid protease: case reports. Allergy 1994; 49:

29. Rigg D, Miller MM, Metzger WJ. Recurrent allergic

778-781.

vulvovaginitis: treatment with Candida albicans allergic

14. Keeney IEL. Candida asthma. Ann Allergy 1951; 34: 223-229.

immunotherapy. Am J Obstet Gynecol 1990; 162: 332-336.

15. Akiyama K, Yni Y, Shida T. Relationship between the results of

skin, conjunctival and bronchial tests and RAST with Candida

albicans in patients with asthma. Clin Allergy 1981; 11: 343-353.