26. Kompetencje Prezydenta RP
Klasyfikacja kompetencji Prezydenta RP została przeprowadzona według kryterium wskazującego na trzy podstawowe grupy uprawnień:
kompetencje wyznaczające Prezydentowi rolę głowy państwa w stosunkach zagranicznych i wewnętrznych;
kompetencje realizujące arbitraż polityczny Prezydenta i równoważące władze w systemie podziału władzy
inne kompetencje.
W każdym z tych zasadniczych podziałów zostały wyodrębnione szczegółowe podziały, właściwe dla podstawowych funkcji ustrojowych oraz charakteryzujące relacje Prezydenta z innymi organami władz państwowych, wyodrębnionych w ramach zasady podziału władzy.
Szczegółowy zarys proponowanej klasyfikacji wyróżnia następujące grupy i podgrupy uprawnień Prezydenta RP:
Kompetencje głowy państwa:
kompetencje w zakresie spraw zagranicznych;
kompetencje w zakresie zwierzchnictwa Sił Zbrojnych, obronności i bezpieczeństwa państwa na czas pokoju i wojny;
klasyczne uprawnienia głowy państwa.
Kompetencje arbitrażu politycznego i równoważenia władz:
kompetencje w stosunku do parlamentu (Sejmu i Senatu)
kompetencje w stosunku do rządu;
kompetencje w stosunku do władzy sądowniczej.
Inne kompetencje:
kompetencje ustrojowe;
kompetencje kreacyjne, organizacyjne oraz w zakresie kierownictwa państwowego i wewnętrznego w Kancelarii Prezydenta RP;
pozostałe kompetencje określone w ustawach.
Przedstawiona klasyfikacja ma charakter umowny.
Kompetencje głowy państwa:
Ad. a) kompetencje w zakresie spraw zagranicznych
Prezydent jako najwyższy przedstawiciel RP w stosunkach międzynarodowych posiada stosowny zakres kompetencji określonych w Konstytucji. Dotyczą one biernej i czynnej legacji(poselstwa). Kolejnym uprawnieniem jest prawo ratyfikacji i wypowiadania umów międzynarodowych. W praktyce ustrojowej rola Prezydenta w sprawach polityki zagranicznej jest o wiele większa niż to wynika z formy konstytucyjnej. Nie należy bowiem zapominać że Prezydent swoją rolę najwyższego przedstawiciela Rzeczpospolitej realizuje także bezpośrednio, składając wizyty państwowe, utrzymując oficjalne i robocze stosunki polityczne z głowami innych państw. W praktyce ustrojowej ukształtował się obyczaj polityczny uzgadniania z rządem w trybie roboczym określonych działań w sprawach polityki zagranicznej. Prezydent reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych nie tylko osobiści lecz również przy pomocy pełnomocnych przedstawicieli Rzeczpospolitej Polskiej w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych. Posiada także prawo mianowania i odwoływania takich przedstawicieli. Przyjmuje także listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy prezydencie przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych. Jest to część jego uprawnień w ramach tzw. Przedstawicielstwa wszechstronnego państwa. Poza wymienionymi w Konstytucji uprawnieniami Prezydentowi przysługuje w tym charakterze prawo do wystawiania pełnomocnictw dla osób delegowanych do zawarcia umowy międzynarodowej rangi państwowej oraz prawo ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych, co jest szczególnie istotnym uprawnieniem Prezydenta w stosunkach zagranicznych. Na gruncie Konstytucji RP Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe o czym zawiadamia Sejm i Senat. W stosunku do niektórych szczególnych umów międzynarodowych Konstytucja przewiduje ratyfikację przez Prezydenta tych umów, także ich wypowiedzenia za uprzednią zgodą parlamentu, wyrażoną w ustawie. Katalog tych umów obejmuje umowy dotyczące a) pokoju, suszy układów politycznych lub układów wojskowych; b) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji; c) członkostwa Rzeczypospolitej w organizacji międzynarodowej; d) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym e) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy. Istnieje jeszcze jedna kategoria umowy międzynarodowej, na mocy której Rzeczpospolita Polska może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ratyfikacja takiej umowy wymaga szczególnej procedury wyrażania uprzedniej zgody na akt ratyfikacji przez Prezydenta RP. Zgodę taką wyraża Sejm i Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy posłów i senatorów lub naród w drodze referendum ogólnokrajowego. Prezydent przed ratyfikacją umowy może zwrócić się do TK z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją
Ad. B) kompetencje w zakresie zwierzchnictwa Sił Zbrojnych, obronności i bezpieczeństwa państwa na czas pokoju i wojny;
Konstytucja najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych RP ustanawia Prezydenta. Generalnie zwierzchnictwo Prezydenta nad Siłami Zbrojnymi można określić jako model zwierzchnictwa biernego, w którym nie mieszczą się atrybuty faktycznego naczelnego dowództwa i kierowania siłami zbrojnymi. Przyjęta konstrukcja rozgranicza uprawnienia Prezydenta jako zwierzchnika sił zbrojnych oraz uprawnienia rządu do dowodzenia i kierowania siłami zbrojnymi. W konstytucyjnej konstrukcji zwierzchnictwa szczególna rola przypada właśnie Ministrowi Obrony Narodowej, któremu zostało przekazane rzeczywiste kierowanie siłami zbrojnymi i dowodzenie za pośrednictwem wojskowych struktur dowodzenia. Zakres i treść zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi Prezydenta zostały określone w Konstytucji RP następująco a) mianuje i odwołuje Szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów Sił Zbrojnych na czas określony(kadencje) b) mianuje na czas wojny na wniosek premiera Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, w tym też trybie go odwołuje c) nadaje na wniosek Ministra Obrony Narodowej określone w ustawie stopnie wojskowe. Nadto w razie bezpośredniego zewnętrznego zagrożenia państwa Prezydent na wniosek Premiera zarządza powszechną lub częściową mobilizację i użycie sił zbrojnych do obrony państwa. Prezydent posiada również prawo stanowienia o stanie wojny w zastępstwie Sejmu jeśli ten nie może się zebrać na posiedzenie. Prezydent może także wprowadzić na wniosek Rady Ministrów, na czas oznaczony nie dłuższy niż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium państwa jeśli wystąpiło zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz za zgodą Sejmu na czas nie dłuższy niż 60 dni. Prezydent w czasie stanu wojennego dysponuje ustawodawstwem wyjątkowym, czyli prawem wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Może je wydawać gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie. Organem doradczym Prezydenta RP w zakresie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego.
Ad. c) klasyczne uprawnienia głowy państwa.
Konstytucja wymienia kilka uprawnień tradycyjnie należących do głowy państwa. W art. 139 zostało uregulowane prawo łaski. Konstytucja stanowi że Prezydent stosuje prawo łaski z wyłączeniem osób skazanych przez Trybunał Stanu. Prezydent nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa. Kolejnym uprawnieniem Prezydenta jest prawo nadawania orderów i odznaczeń. Konstytucja nadaje Prezydentowi również prawo zwracania się z orędziem do Sejmu, Senatu i do Zgromadzenia Narodowego, którego nie czyni się przedmiotem debaty
Kompetencje arbitrażu politycznego i równoważenia władz:
Ad. a) kompetencje w stosunku do parlamentu (Sejmu i Senatu)
Konstytucja RP wyposażyła Prezydenta w uprawnienia wpływające na tok pracy parlamentu, polegające na zarządzaniu wyborów do Sejmu i Senatu oraz zwoływaniu pierwszego posiedzenia Sejmu i Senatu w ciągu 30 dni od dnia wyborów, a w przypadku skrócenia kadencji nie później niż na 15 dzień po przeprowadzeniu wyborów. Uprawnieniem Prezydenta o istotnej sile wpływania na funkcjonowanie parlamentu jest jego prerogatywa skrócenia kadencji obu izb. Może to uczynić w przypadku gdy ustawa budżetowa nie zostanie przedstawiona Prezydentowi RP do podpisania w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej. W razie niepowołania rządu po trzech nieudanych próbach; Prezydent obligatoryjnie zarządza skrócenie kadencji parlamentu, gdy Sejm w ciągu 14 dni nie udzieli wotum zaufania rządowi powołanemu w trzecim trybie. Konstytucja zapewnia Prezydentowi RP wpływ na tok i rezultaty działalności prawotwórczej parlamentu. Realizuje je poprzez prawo inicjatywy ustawodawczej oraz kompetencje związane z podpisaniem i ogłoszeniem ustawy. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia jej przedstawienia przez Marszałka Sejmu do podpisu i zarządza ogłoszenie w dzienniku ustaw. W niektórych przypadkach ( ustawa uchwalona w trybie pilnym, ustawa budżetowa, ustawa o prowizorium budżetowym) termin podpisania ustawy wynosi 7 dni. Prezydent może zakwestionować ustawę uchwaloną przez parlament w dwóch formach- wnioskować do TK o stwierdzenie zgodności z Konstytucją oraz do Sejmu o ponowne rozpatrzenie.
Ad. b) kompetencje w stosunku do rządu
Konstytucyjne uprawnienia Prezydenta pozwalają mu wpływać na rząd w dwóch płaszczyznach: a) w zakresie powoływania rządu, b) oddziaływania na tok jego pracy i politykę. W wariancie podstawowym Prezydent desygnuje Premiera a następnie na jego wniosek powołuje pozostałych członków Rady Ministrów, która ubiega się o zaufanie polityczne Sejmu. Konstytucyjny tryb przewiduje wybór Rady Ministrów przez Sejm w przypadku niepowodzenia w powoływaniu rządu w wariancie pierwszym. Wariant trzeci powoływania rządu jest przewidziany na wyjątkową sytuację polityczną kiedy Sejm nie posiada politycznej zdolności stabilizowania rządu. Jest to konstrukcja rządu mniejszościowego.
Ad. c) kompetencje w stosunku do władzy sądowniczej.
Zasadniczą kompetencją Prezydenta w zakresie stosunków z władzą sądowniczą jest powoływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Kolejnymi kompetencjami Prezydenta ją jego uprawnienia do powoływania organów władzy sądowniczej. Prezydent powołuje a) pierwszego Prezesa Sądu najwyższego na sześcioletnią kadencję, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, b) Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego na sześcioletnią kadencję, c) Prezesa i Wiceprezesa TK. Prezydent powołuje także jedną osobę do składu Krajowej Rady Sądownictwa.
Inne kompetencje:
Ad. a) kompetencje ustrojowe
Na podstawie art. 235 ust. 1 Prezydent RP może przedkładać , obok 1/5 ustawowej liczby posłów i Senatu, projekt ustawy o zmianie Konstytucji.
Ad. b) kompetencje kreacyjne, organizacyjne oraz w zakresie kierownictwa państwowego i wewnętrznego w Kancelarii Prezydenta RP
Prezydent powołuje obok Sejmu i Senatu członków KRRiT. Wnioskuje do Sejmu o powołanie Prezesa NBP oraz powołuje w równej liczbie z Sejmem i Senatem członków RPP
Ad. c) pozostałe kompetencje określone w ustawach.