Ćwiczenia 9 11.01.2008

(zastępstwo)

ŹRÓDŁA PRAWA

Hierarchia źródeł prawa

1. Konstytucja

2. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie

3. Ustawy

4. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

5. Rozporządzenia

6. Akty prawa miejscowego

KONSTYTUCJA

Definiując konstytucję (ustawę zasadniczą) należy powiedzieć, że jest akt normatywny o najwyższej mocy prawnej stojący w hierarchii źródeł prawa najwyżej regulujący podstawy ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego (chodzi o ochronę praw człowieka). Ustawa zasadnicza - są w niej zawarte wszystkie zasady funkcjonowania państwa.

Cechy charakterystyczne Konstytucji

1. Najwyższa moc prawna - wszystkie akty muszą być z nią zgodne. Żaden inny akt normatywny nie stawia takiego wymogu. Konstytucja stoi w hierarchii źródeł prawa najwyżej.

2. Szczególny sposób uchwalenia:

- konstytucja oktrojowana (narzucona, nadana) - suweren (w Polsce naród, ale nie wszędzie tak jest) nadaje konstytucje i jest spod jej działania wyjęty.

- uchwalenie konstytucji przez konstytuantę (organ, którego jedynym celem jest uchwalenie konstytucji, po jego osiągnięciu organ ten rozwiązuje).

- uchwalenie przez parlament, który może być konstytuantą (np. sejm ustawodawczy, który uchwalił Konstytucję z 1952r- kadencja sejmu skończyła się na początku czerwca, ale później obradowano jako konstytuanta aż do 22.07 czyli do uchwalenia konstytucji) ale nie musi (np. Konstytucja Kwietniowa z 1935r.)

- przez referendum - przejaw demokracji bezpośredniej

3. Szczególny sposób zmiany konstytucji

konstytucja sztywna - ciężko je zmienić, bo mają szczególny tryb zmiany np. Polska

konstytucja giętka - konstytucje, które łatwo zmienić gdyż do ich zmiany nie ma przewidzianego żadnego szczególnego trybu np. Wielka Brytania

art.235 - tryb zmiany Konstytucji w Polsce

4. Szczególna nazwa - żaden inny akt normatywny w państwie nie nazywa się konstytucją.

5. Szczególna treść - żaden inny akt normatywny nie zawiera w swojej treści tylu aspektów (polityczność, wolności, gospodarka)

6. Szczególna systematyka - dzieli się na rozdziały, artykuły, ustępy, punkty.

7. Język konstytucji - ma być językiem ogólnym, powszechnie rozumianym, używającym uogólnień, który nadąża za zmianami społecznymi (w ustawach jest odwrotnie, tam język musi być ściśle precyzyjny)

Funkcje Konstytucji

1. prawna - istnienie konstytucji daje warunek istnienia innych aktów

2. organizatorska - organizuje życie społeczne, polityczne

3. stabilizująca (petryfikująca)

4. wychowawcza - odzwierciedlenie wartości jakie reprezentuje społeczeństwo i przez te wartości wychowywane są następne pokolenia (funkcja ta jest połączona z f. integracyjną - społeczeństwo identyfikuje się z wartościami w państwie)

5. integracyjna

6. dynamiczna - stymuluje rozwój społeczny, mamy dążyć do ideału

Ćwiczenia 10 25.01.2008

Rodzaje konstytucji

I

- pisana - ujęte w formę aktu lub aktów normatywnych

- niepisana - - oparte na prawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i procesach sądowych

II

- materialna (faktyczne) - rzeczywisty ustrój polityczny państwa, tożsama z powstaniem państwa

- formalna (prawnicze) - ujmowana jako szczególny akt prawny, o najwyższej mocy

I - Konstytucja USA

III

- sztywna - tryb zmiany jest skomplikowany, trudny do przeprowadzenia z różnych względów

- elastyczna -

Niektóre Konstytucje przewidują dwa tryby zmiany, jeden sztywny, drugi elastyczny.

Konstytucja 1952 - sztywna wg. zapisów, ale w praktyce elastyczna bo często zmieniania

IV - F. Lasal (???), twórca pierwszej partii robotniczej w Europie, autor „O istocie konstytucji”
- rzeczywiste - odzwierciedlają rzeczywisty ustrój państwa

- fikcyjne - konstytucje w krajach niedemokratycznych (np. kraje demokracji ludowej)

Elementy fikcyjne w konstytucjach:

- Konstytucja 1952r.

- rozdział dotyczący praw i wolności obywatelskich (luka polityczna w prawie - konstytucja wskazywała np. na wolność słowa a ustawa (akt niższej rangi) tą wolność ograniczała )

- Sejm był w Konstytucji zapisany jako najwyższa władza a realna władza spoczywała w rękach KC PZPR

- Konstytucja 2.04.1997

- nie ma równego dostępu do opieki medycznej

- szkolnictwo wyższe nie jest bezpłatne

normy programowe w konstytucji - wskazują kierunek rozwoju państwa i społeczeństwa. Np. Mamy w konstytucji, że państwo dąży do pełnego zatrudnienia to nie oznacza to, że państwo każdemu zapewni prace. Taka norma programowa nie rodzi roszczenia obywatela.

Fikcyjność w sferze praw socjalnych w Konstytucji da się usprawiedliwić właśnie normami programowymi. Problem powstaje gdy zapisy o elementach ustrojowych są fikcyjne. Oznacza to, że są powody do niepokoju, nie działają instytucje kontrolne a więc państwo traci walor demokratyczności.

V

jednolite - obejmuje całą materię konstytucyjną w jednym akcie

złożone -

- ustawa konstytucyjna 1992

- Szwecja

- III republika Francuska

VI
pełne - regulują całokształt ustroju państwa

niepełne - nie reguluje całego ustroju państwa tylko jakąś część

- okres prowizoriów konstytucyjnych (tzw. Małe Konstytucje - mieliśmy trzy

Niektórzy odrzucają istnienie takiego podziału gdyż twierdzą, ze konstytucja powinna regulować całokształt ustroju państwa.

VII

stabilne - Konstytucja USA

zmienne - 18 kolejnych konstytucji we Francji

VIII

oktrojowane - nadawane przez monarchę

uchwalone -

IX

rewolucyjne - całkowite odejście od dotychczasowej praktyki ustrojowe

ewolucyjne - kontynuacja ustroju poprzedniego aktu

X

nominalne - warunki społeczne i polityczne w państwie są takie, że jej postanowienia nie mogą być realizowane (konstytucje krajów trzeciego świata, w okresie dekolonizacji, niemożliwe do zrealizowania ze względu na analfabetyzm, brak partii politycznych, polityków)

normatywne (normatywistyczne) - konstytucje krajów demokratycznych

semantyczne - konstytucje w krajach niedemokratycznych, które tego faktu nie ukrywają. Konstytucja legitymizuje władzę grupy lub dyktatora (Konstytucja Korei Północnej)

Cechy szczególne konstytucji

1. Co do formy

1. nazwa

- konstytucja pochodzi od łacińskiego słowa constituere co oznacza :ustanawiać, urządzać

- wszystkie ustawy uchwalane przez sejm w okresie demokracji szlacheckiej

- Monteskiusz zaczął używać określenia „konstytucja” na określenie ustroju państwa

2. tryb uchwalenia

- oktrojowana

- uchwalone konwencje konstytucyjną - organ którego celem jedynym jest uchwalenie konstytucji- uchwalił konstytucję USA

- uchwalone przez konstytuantę - organ parlamentarny, którego zadaniem jest uchwalenie konstytucji ale sprawuje on także w tym czasie funkcje zwykłego parlamentu

Sejm zwykły -

Sejm ustawodawczy - głównym zadaniem jest uchwalenie konstytucji, ale sprawuje też inne zadania (mieliśmy 2 takie sejmy - 1921, …)

Rozróżnienie to ma na celu wskazanie wyborcom czym wybierany organ będzie się zajmował.

- przez referendum

- Rosja 1993

- Francja 1958

- różne tryby łączone

- referendum + parlament

- parlament + król

- specjalny organ parlamentarny - np. w Polsce Zgromadzenie Narodowe

3. tryb zmiany

Podziały zmian

I
- całkowite (rewizje)

- częściowe (nowele)

II

- formalne - całkowite zastąpienie tekstu konstytucji nowym tekstem

- materialne - zamiana treści tylko niektórych artykułów, która powoduje zmianę fundamentalnych kwestii, których dotyczy konstytucja.

Niezmienność konstytucji (dotyczy konkretnych jej postanowień):

Francja - niezmienne postanowienie o republikańskiej formie rządów

Niemcy - o federalnym charakterze państwa

Aby zmienić te artykuły należałoby zmienić całą konstytucję.

Utrudnienia zmiany konstytucji:

- kwalifikowana większość głosów - tak jest w Polsce, dość powszechnie także na świecie

- referendum - często występujący ulement

- zakaz zmiany konstytucji w pewnych okresach (stany nadzwyczajne)

- w państwach federacyjnych - najpierw zmiana musi być uchwalona przez parlamenty stanowe a dopiero potem możliwa jest zmiana ogólna (szczegóły na następnych zajęciach)

- inny podmiot stanowiący

Dwa sposoby legislacyjne zmiany konstytucji:

- dopisywanie poprawek - USA

- zastępowanie artykułów nowymi

2. Co do systematyki

Dzieli się na rozdziały, artykuły, ustępy

- o kolejności rozdziałów w konstytucji decydują pewne wartości.

- występuje preambuła

3. Co do treści

Konstytucja musi zawierać:

- wyróżniać suwerena - w Polsce naród

- określać sposób realizacji władzy przez suwerena:

- pośredni - przez przedstawicieli

- bezpośredni - w drodze referendum

- określać instytucje funkcjonujące w państwie

- określać stosunek państwa do własności

- odnosić się do problematyki prawa wyborczego (można się spierać)

- określać sposób zmiany konstytucji

Zakres regulacji jest szeroki ale sposób płytki.

Konstytucje są teraz większe niż na początku wieku ze względu na:

- zawierają prawa człowieka:

- powstanie instytucji:

- Rzecznik Praw Obywatelskich

- Rzecznik Praw Dziecka

- uregulowanie stanów wyjątkowych (następują ograniczenia praw jednostki - konstytucja wskazuje jak daleko mogą iść ograniczenia)

- rozwój techniki

- powstanie instytucji

- KRRiTV

Ćwiczenia 11 22.02.2008

Konstytucje przewidują różne tryby zmiany.

Utrudnienia zmiany konstytucji

• kwalifikowana większość głosów - tak jest w Polsce, dość powszechnie także na świecie

• referendum - często występujący element

• zakaz zmiany konstytucji w pewnych okresach (stany nadzwyczajne)

• w państwach federacyjnych - najpierw zmiana musi być uchwalona przez parlamenty stanowe a dopiero potem możliwa jest zmiana ogólna (szczegóły na następnych zajęciach)

• inny podmiot stanowiący

• musiała być akceptacja monarchy (posiadał prawo absolutnego weta)

• obowiązek współdziałania parlamentów dwóch kolejnych kadencji - np. Hiszpania (po uchwaleniu zmiany w Konstytucji Parlament jest rozwiązywany i następny musi to zaakceptować i dopiero jeśli zaakceptuje zmiana wchodzi w życie.)

• wydłużenie procedur

Tryb zmiany Konstytucji

Tryb zmiany Konstytucji Marcowej (17.03.1921)

Konstytucja marcowa przewidywała trzy tryby zmiany Konstytucji. Inicjatywę ustawodawczą w tej kwestii posiadała ¼ ustawowej liczby posłów.

Tryb I - standardowy

Wniosek ¼ ustawowej liczby posłów, zapowiedziany z 15 dniowym wyprzedzeniem. Zmianę Konstytucji uchwala się większością 2/3 głosów w Sejmie i Senacie, w obecności ½ ustawowej liczby posłów.

Tryb II- jednorazowy nadzwyczajny

Drugi raz z rzędu wybrany na zasadach tej Konstytucji Sejm może dokonać rewizji ustawy konstytucyjnej większością 3/5 głosów posłów. Można z tego trybu skorzystać tylko jeden raz, kolejne Sejmy nie mogą wtedy tego powtórzyć. Z trybu zmiany Konstytucji był wykluczony Senat dlatego, że podczas prac nad Konstytucją rozważano sens jego istnienia i dlatego ten tryb został wprowadzony, aby istniała możliwość wykluczenia Senatu z Konstytucji. Z tej procedury nigdy nie skorzystano.

Tryb III - rewizja

Co 25 lat (termin zaczerpnięty z Konstytucji 3-go maja) od uchwalenia Konstytucja Marcowa może być zmieniona przez połączone izby parlamentu (Zgromadzenie Narodowe) zwykłą większością głosów. Była to konstytucja sztywna ale co 25 lat stawała się elastyczna. Niestety nie przetrwała 25 lat. Tryb ten nie jest zbyt rozsądny a niesie za sobą spore zagrożenia.

Tryb III jest dowodem na to, że nie zawsze można zaklasyfikować konstytucje jako sztywne lub elastyczne.

Tryb zmiany Konstytucji Kwietniowej (23.04.1935)

Tryb zmiany Konstytucji Kwietniowej był uzależniony od tego, który podmiot zgłosił projekt.

Prezydent

Wniosek mógł być głosowany tylko w całości przez obie izby parlamentu ale obradujące osobno, chyba, że rząd w imieniu prezydenta wyrazi zgodę na głosowanie przez Zgromadzenie Narodowe. Taki projekt był przyjmowany zwykłą większością głosów jak każda ustawa. Dla tego trybu Konstytucja Kwietniowa była elastyczna.

Rząd lub ¼ ustawowej liczby posłów

Ustawa przyjmowana większością absolutną czyli przez ustawową liczbę posłów tj. ponad ½ posłów i senatorów.

W tym trybie Konstytucja była ultrasztywna gdyż po uchwaleniu jej zmiany przez Sejm Prezydent mógł w ciągu 30 dni zwrócić ją do Sejmu w celu ponownego rozpatrzenia, które mogło jednak nastąpić dopiero w następnej kadencji Sejmu. Jeśli Sejm następnej kadencji ponownie ją uchwalił, Prezydent mógł albo zarządzić nowe wybory albo podpisać ustawę i zarządzić jej ogłoszenie.

Konstytucja jest kolejnym przykładem trudności podziału na konstytucje sztywne i elastyczne.

Tryb zmiany w państwach federacyjnych

Poszczególne części kraju muszą zaakceptować zmianę Konstytucji.

USA

27 zmian w Konstytucji USA. ¾ wszystkich stanów musi zaakceptować zmiany w ciągu 3 lat.

Dwa sposoby:

• Kongres proponuje poprawkę a potem przegłosowuje.

• Kongres musi zwołać konwencję jeśli zażąda tego 2/3 stanów.

Szwajcaria

Korzysta z formy referendum, konstytucja jest bardzo sztywna. Parlament bezpośrednie nie występuje z inicjatywą ale może to zrobić 100 tys. wyborców, wtedy przeprowadza się referendum tylko w tej jednej sprawie. Najpierw liczy się głosy wszystkich mieszkańców kraju, a następnie głosy w poszczególnych kantonach i musi się ich zgodzić przynajmniej 7. Jeśli wynik referendum będzie pozytywny to Parlament jest zobowiązany do przegłosowania zmiany, jeśli tego nie zrobi…

Tryb zmiany Konstytucji PRL (22.07.1952)

Zmiany dokonuje Sejm większością 2/3 głosów. Była to Konstytucja teoretycznie sztywna w praktyce jednak bardzo łatwa do zmiany ze względu na podporządkowanie parlamentu partii.

Tryb zmiany obowiązującej Konstytucji (2.04.1997)

Inicjatywę ustawodawczą posiada

- Prezydent

- Senat

- 1/5 ustawowej liczby posłów

Tryb zmiany konstytucji wskazuje, że jest ona sztywna. Zmiany dokonuje się w formie tzw. ustawy konstytucyjnej, która musi być uchwalona w jednakowym brzmieniu przez Sejm i Senat. Prezydent nie dysponuje prawe veta ustawodawczego.

Zmiana dotyczy rozdziałów oprócz I, II, XII

I czytanie odbywa się nie wcześniej niż 30 dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy

Sejm uchwala ustawę o zmianie konstytucji większością 2/3 głosów w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów. Następnie Senat musi w ciągu 60 dni przyjąć ustawę bez możliwości wnoszenia poprawek (w jednakowym brzmieniu) bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Jeśli Senat zaakceptuje ustawę wędruje ona od Prezydenta. Jeśli Senat powie nie, to jest to weto nie do obalenia.

Zmiana dotyczy I (podstawy ustroju), II (prawa i wolności) lub XII rozdziału (tryb zmiany Konstytucji)

I czytanie odbywa się nie wcześniej niż 60 dnia od przedłożenia Sejmowi projektu ustawy

Możliwe jest przeprowadzenie referendum, ma ono jednak charakter fakultatywny. W ciągu 45 dni od przyjęcia ustawy o zmianie konstytucji przez Senat dowolny podmiot mający inicjatywę ustrojodawczą może zgłosić wniosek o przeprowadzenie referendum (a więc referendum jest fakultatywne) do Marszałka Sejmu, który ma obowiązek zarządzić referendum w terminie 60 dni od daty złożenia wniosku, w którym frekwencja nie musi przekraczać 50%. Jeśli ustawa o zmianie konstytucji zostanie przyjęta w drodze referendum Prezydent podpisuje ją w ciągu 21 dni od przedłożenia mu jej i zarządza jej ogłoszenie w dzienniku ustaw. Prezydent nie dysponuje prawem veta ustawodawczego.

Jeżeli Prezydent odmówiłby podpisania złamałby Konstytucję i zostałby postawiony przed Trybunałem Stanu decyzją Zgromadzenia Narodowego większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego a więc 373 głosów. W Sejmie do przegłosowania Konstytucji potrzeba mniej głosów a wiec mogłoby się zdarzyć, że nie wystarczyłoby głosów do postawienia Prezydenta przed Trybunałem Stanu. Gdyby Prezydenta postawiono przed Trybunałem zastępuje go Marszałek Sejmu, który podpisuje ustawę o zmianie konstytucji, bo przejmuje pełnię kompetencji Prezydenta.

Gdyby Prezydent nie chciał podpisać ustawy może np. „z powodu choroby” przekazać swoje uprawnienia Marszałkowi, który ustawowo go zastępuje.

Szczególna moc prawna konstytucji

Konstytucja jest aktem o najwyższej mocy prawnej w państwie.

Aspekty szczególnej mocy prawnej Konstytucji

• pozytywny - obowiązek, nałożony na parlament, konkretyzacji konstytucji w drodze ustawodawstwa zwykłego - nakaz nałożony na parlament wydania określonej ustawy. Parlamentarzyści nie zawsze stosują się do tego nakazu, nie zawsze spieszą się z jego wykonywaniem.

• negatywny - sprowadza się do obowiązkowej zgodności aktów niższego rzędu z konstytucją. Normy prawne wszelkiego rodzaju muszą być zgodne z konstytucją.

Trzy rodzaje sprzeczności z Konstytucją

• materialna - występuje niemożność równoczesnego wykorzystywania normy z ustawą - treści są sprzeczne

• proceduralna - norma została wydana w niewłaściwej procedurze - bo Konstytucja określa pewne zasady proceduralne np. obowiązek quorum.

• kompetencyjna - norma została ustanowiona przez nieuprawniony podmiot - bo Konstytucja określa podmioty które mogą akty wydawać

Kontrola konstytucyjności prawa

Kontrola parlamentarna

Parlament zwraca uwagę, czy prawo stanowione w państwie nie narusza konstytucji.

Postacie kontroli parlamentarnej

• zinstytucjonalizowana - w obrębie parlamentu kontrolę sprawują specjalne organy np. komisja specjalna albo organ prezydialny

• niezinstytucjonalizowana - przez wszystkich parlamentarzystów w toku stanowienia prawa

Forma kontroli parlamentarnej

• samokontrola - z czasem uznano, że jest to rozwiązanie zawodne i niewystarczające stąd pojawienie się kontroli pozaparlamentarnej.

Kontrola pozaparlamentarna

Rodzaje kontroli pozaparlamentarnej

• polityczna

• głowa państwa - art. 126 ust. 2 - Prezydent posiada instrument weta ustawodawczego - wetując ustawę zawsze podaje uzasadnienie (często Prezydenci powołują się na wątpliwości prawne)

• inny organ ochrony niż sądowy ale uprawniony do sprawowania takiej kontroli np. we Francji Rada Konstytucyjna

• sądowa

• skoncentrowana - w krajach, w których powoływany jest do życia organ do prowadzenia takiej kontroli. Taki model funkcjonuje w Polsce a takim organem jest Trybunał Konstytucyjny. Pierwszy trybunał konstytucyjny powstał w 1920r w Czechosłowacji a potem w Austrii. Ten model rozwinął się w Europie dopiero po II Wojnie Światowej.

• zdekoncentrowana - kompetencje w tym zakresie posiadają sądy powszechne (wiele podmiotów, które mogą w tym zakresie sprawować kontrolę).

Kontrola konkretna i abstrakcyjna

• kontrola konkretna - odbywa się w toku konkretnej sprawy - USA

• kontrola abstrakcyjna - bez związku z tym, czy norma została zastosowana czy nie - dominuje w Europie

Formy kontroli konkretnej w Polsce:

• pytania prawne

• skarga konstytucyjna

Kontrola uprzednia i następcza

• uprzednia - prewencyjna

• następcza - represyjna - polega na tym, że można badać tylko akty prawne obowiązujące - tak jest właśnie w USA.

W Polsce obowiązują obie formy. Następcza bada normy, które już obowiązują a uprzednia Prezydent przed podpisaniem ustawy kieruje ją do Trybunału Konstytucyjnego.

Kontrola uniwersalna i ograniczona

• uniwersalna - występuje w USA - może być jej poddany każdy rodzaj aktu prawnego, bez względu na rangę i rodzaj

• ograniczona - są pewne rodzaje aktów, które takiej kontroli nie podlegają np. akty prawa miejscowego są wyłączone spod badania przez Trybunał Konstytucyjny podobnie jak wtórne (???) normy prawa europejskiego. Kontrolę taką wykonuje Sąd Administracyjny.

Kontrola ze skutkiem względnym i bezwzględnym

• skutek względny - USA - gdy sąd stwierdzi, że akt jest niezgodny z konstytucją nie wiąże innych sądów. Inny sąd może wydać odrębne rozstrzygnięcie. W USA dopiero orzeczenie Sądu Najwyższego Federalnego będzie skuteczne w tym sensie, że sądy niższej instancji kierują się postanowieniami Sądu Najwyższego

• skutek bezwzględny - Europa - gdy Trybunał wyda orzeczenie o niezgodności z konstytucją wiąże i sam Trybunał i jest powszechnie obowiązujące czyli wiąże wszystkich

Norma prawna a uznanie jej niekonstytucyjności

Polska - norma prawna jeśli zostanie uznana za sprzeczną z Konstytucją traci moc obowiązującą.

USA - norma prawna jeśli zostanie przez Sąd Najwyższy uznana za niekonstytucyjną nie traci mocy obowiązującej a jedynie przestaje być stosowana. Dopiero na skutek długiego jej niestosowania traci moc obowiązującą.

Kontrola obligatoryjna i fakultatywna

• obligatoryjna - badaniu powinien być poddany każdy akt prawny - praktycznie nie występuje

• fakultatywna - badaniu podlegają tylko niektóre akty prawne, te, co do których wpłyną wnioski

Ustawa konstytucyjna

Ustawy konstytucyjne nie są obecnie przewidziane w hierarchii źródeł prawa.

ustawa konstytucyjna - akt prawny o mocy prawnej równej konstytucji, uchwalany w trybie właściwym dla zmiany konstytucji. Różni się od konstytucji zakresem przedmiotowym regulacji. ponieważ obejmuje tylko pewne zagadnienia (jedno lub grupę) podczas gdy konstytucja charakteryzuje się zupełnością regulacji.

ustawa konstytucyjna sensie:

• formalnym (wąskim) - ustawa musi mieć po prostu nazwę „ustawa konstytucyjna” oprócz wymienionych wyżej cech - w tym sensie nie występuje w Polsce

• materialnym (szerokim) - ustawa nie musi mieć nazwy „ustawa konstytucyjna” ale zakres jej regulacji wskazuje, że o taki rodzaj aktu prawnego chodzi - w tym sensie występuje w Polsce i jest to ustawa o zmianie Konstytucji.

Historia ustaw konstytucyjnych w Polsce

• służyły zmianie konstytucji - w PRL było ich 20.

• tymczasowo regulowały niektóre zagadnienia konstytucyjne - małe konstytucje

• uzupełniały postanowienia konstytucji (gdy konstytucja nie regulowała jakiejś kwestii) - np. ustawa o trybie wyboru prezydenta z 1947r.

• regulowały tryb przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji

• 1951 - wydana dwa razy - (ustawa o trybie przygotowania i zmiany konstytucji PRL 26.5, a potem jej nowelizacja 2.12)

• 23.04.1992 - ustawa o przygotowaniu … znowelizowana w 04.1994.

• wprowadzały w życie konstytucje - przepisy końcowe i przejściowe (mogą być umieszczone w konstytucji albo odrębną ustawą np. Konstytucja PRL z 52r. weszła z taką ustawą)

• zawieszają postanowienia konstytucji gdy istnieje potrzeba jednorazowego odstępstwa od jej postanowień - gdy nie ma potrzeby stałej zmiany konstytucji np. w PRL było wiele takich ustaw, szczególnie jeśli chodzi o wydłużenie i skrócenie kadencji Sejmu

• 1984 - przedłużenie kadencji Sejmu

• 27.12.1971 - skrócenie kadencji Sejmu

• 1973 - przedłużenie kadencji Rady Narodowej

• 1976 - skrócenie kadencji Wojewódzkiej Rady N.

• nadanie obszarowi państwa autonomii lub zniesienie autonomii np. Województwo Śląskie miało statut organiczny nadany ustawą konstytucyjną z 15.07.1920r, który został zniesiony ustawą konstytucyjną z 6.05.1945r.

Ćwiczenia 12 29.02.2008 - Zastępstwo

Ustawa

Rozumienie ustawy

• w sensie formalnym - każdy akt powstały w procesie ustawodawczym noszący nazwę ustawy

• w sensie materialnym - każdy akt ingerujący w strefę praw i wolności podmiotów oraz określający działalność tych podmiotów

def. ustawy

Ustawa jest to akt normatywny zawierający normy abstrakcyjne i generalne uchwalone przez parlament w szczególnym trybie o najwyższej po Konstytucji mocy prawnej oraz nieograniczonym przedmiotowo zakresie

Z definicji wynika, że tylko Parlament może wydać ustawę.

moc prawna - siła aktu prawnego

moc obowiązywania - jest taka sama dla wszystkich aktów będących w obiegu

Ustawa jest to akt samoistny, nie jest uzależniona od żadnego upoważnienia.

Ustawa zwykła jest przyjmowana zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Rozporządzenia wykonawcze

Prezydent, Rada Ministrów, Premier, Ministrowie, KRRiTV, Przewodniczący Komitetów określonych w ustawie

Rozporządzenie z mocą ustawy

rozporządzenie z mocą ustawy = dekret (z mocą ustawy) = ustawodawstwo delegowane

Obecnie może je wydawać tylko Prezydent, chociaż jest to obwarowane wieloma warunkami. Praktycznie Prezydent może wydawać rozporządzenia z mocą ustawy tylko w stanie wojennym.

Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

Rozporządzenia z mocą ustawy mają moc powszechnie obowiązującą.

Ćwiczenia 13 7.03.2008

Rozporządzenia (dekrety) z mocą ustawy

Historia rozporządzeń z mocą ustawy

Rozporządzenia z mocą ustawy obowiązują od odzyskania niepodległości.

Początek ich funkcjonowania wiąże się z brakiem władzy ustawodawczej, jedyną władzą był Naczelnik Państwa.

Później pojawiają się w 1923r. w związku z reformami Grabskiego.

Podział rozporządzeń

• bez upoważnienia ustawowego

• z upoważnienie ustawowym

Konstytucja Marcowa

Konstytucja Marcowa nie przewidywała takiej formy

1924 - Sejm wydał ustawę, która upoważniała Radę Ministrów do wydawania takich rozporządzeń.

Nowela sierpniowa

W regulacji konstytucyjnej po raz pierwszy pojawiają się w noweli sierpniowej (do Konstytucji Marcowej) w 1926r. Od tej pory obowiązują one nieprzerwanie, były uwzględniane przez wszystkie Konstytucje i przepisy.

Dwa typy rozporządzeń

• z upoważnienia Konstytucji - nie wymagały dodatkowego upoważnienia ze strony Sejmu, Prezydent mógł je wydawać w nagłej konieczności państwowej, w przerwie międzykadencyjnej, gdy Sejm nie sprawuje funkcji prawodawczej. Rozporządzenia nie mogły dotyczyć zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej oraz stanu liczebności armii.

• z upoważnienia ustawowego- aby wydać rozporządzenie prezydent musiał mieć upoważnienie zawarte w ustawie uchwalonej wcześniej przez Parlament. Ustawa określała zakres czasowy i rzeczowy tych rozporządzeń. Nie mogły one upoważniać do zmiany Konstytucji. Prezydent wydawał je na wniosek Rady Ministrów i musiał przedstawić je do zatwierdzenia Sejmowi w ciągu 14 dni.

Konstytucja Kwietniowa

3 rodzaje dekretów z mocą ustawy

• z upoważnienia Konstytucji - nie wymagały dodatkowego upoważnienia ze strony Sejmu, Prezydent mógł je wydawać w nagłej konieczności państwowej, w przerwie międzykadencyjnej, gdy Sejm nie sprawuje funkcji prawodawczej. Rozporządzenia nie mogły dotyczyć zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej.

• z upoważnienia ustawowego- aby wydać rozporządzenie prezydent musiał mieć upoważnienie zawarte w ustawie uchwalonej wcześniej przez Parlament. Ustawa określała zakres czasowy i rzeczowy tych rozporządzeń. Nie mogły one upoważniać do zmiany Konstytucji. Prezydent nie musiał jednak przedstawiać ich do zatwierdzenia Parlamentowi w ciągu 14 dni.

• dekrety samoistne - prezydent mógł je wydawać samodzielnie, bez wniosku Rady Ministrów. Mogły one dotyczyć organizacji rządu, sił zbrojnych i administracji rządowej. Była to materia zastrzeżona dla prezydenta, uchylić dekret prezydencki w tych sprawach mógł tylko kolejny dekret, nie mogła tego uczynić ustawa a więc był to wyjątek. Był to rodzaj rozporządzenia charakterystyczny dla państw niedemokratycznych.

• dekrety na wypadek wojny Prezydent uzyskiwał prawo ich wydawania i mogły dotyczyć one wszystkiego z wyjątkiem zmiany konstytucji.

Mała Konstytucja 1947

Dekrety były wydawane przez Rada Ministrów z upoważnienia ustawy.

Warunki wydawania

• dekret musiał być wydany na podstawie upoważnienia ustawowego, które było wydawane na okres:

• między sesjami Sejmu

• po zakończeniu obrad Sejmu Ustawodawczego do czasu ukonstytuowania się Sejmu zwykłego

• dekret nie mógł dotyczyć zmian

• Konstytucji

• ordynacji wyborczej

• budżetu

• poboru rekrutów

• ratyfikacji umów międzynarodowych

• dekrety podlegały zatwierdzeniu przez Radę Państwa (organ władzy wykonawczej, składający się z Prezydenta, Marszałka Sejmu, Prezes NIK i Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych) a następnie przez Sejm na najbliższym posiedzeniu

Konstytucja PRL 1952

Prawo do wydawania dekretów posiada Rada Państwa (organ, który zastąpił głowę państwa, pochodzący z wyboru Sejmu).

Warunki wydawania:

• mogły być wydawane między sesjami Sejmu

• nie mogły zmieniać Konstytucji ani zawieszać jej postanowień a także budżetu.

• musiały być przedstawione do zatwierdzenia Sejmowi na najbliższym posiedzeniu (w praktyce nigdy nie zdarzyło się, żeby Sejm nie zaakceptował dekretu).

Liczba dekretów była w tym okresie bardzo duża, potem coraz więcej było ustawodawstwa sejmowego.

W Konstytucji nie było wyraźnego ograniczenia przedmiotowego ale z innych przepisów Konstytucji wynikało, że nie mogą one dotyczyć zmian konstytucji i budżetu.

Dekret Rady Państwa z 1981r. o wprowadzeniu stanu wojennego został wydany z pogwałceniem Konstytucji, gdyż trwała wtedy sesja Sejmu.

1989 - 10.1992

Rada Państwa zostaje zlikwidowana, jej kompetencje przejmuje Prezydent ale bez prawa do wydawania dekretów. A więc w tym okresie nie mamy formy rozporządzenia z mocą ustawy.

Mała Konstytucja 10.1992

Powrócono do nazwy rozporządzenie z mocą ustawy. Prawo do ich wydawania miała Rada Ministrów i wydawane były na podstawie upoważnienia ustawowego.

Warunki wydawania:

• ustawa upoważniająca musiała wskazywać

• dokładny zakres przedmiotowy

• dokładny czas wydania

• rozporządzenie nie mogło dotyczyć

• zmiany Konstytucji

• ordynacji wyborczej

• budżetu państwa

• zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej

• statusu jednostki w państwie

Mieliśmy więc do czynienia z podwójnym ograniczeniem przedmiotowym, tym z Konstytucji i tym z ustawy upoważniającej.

• kontrola Prezydencka

• rozporządzenie musiało być podpisane przez Prezydenta i ogłoszone w dzienniku ustaw a więc posiadał on prawo do weta absolutnego

• Prezydent miał możliwość zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją

Wady i zalety rozporządzeń

Zalety

Wady

szybkość, łatwość regulacji - kwestia godzin lub dni podczas gdy proces ustawodawczy trwa długo (miesiące, przy założeniu, że kontroluje się parlament bo silna opozycja ma instrumenty służące blokowaniu trybu ustawodawczego np. zgłaszanie dużej ilości poprawek, wnioski formalne, przerwy, długie przemówienia, opuszczanie posiedzeń sejmu <brak quorum>) odpolitycznienie procesu tworzenia prawa - doświadczenia okresu międzywojennego - okres trwania rozporządzeń może być uwolnieniem od sporu politycznego między stronnictwami politycznymi - kodeks zobowiązań, handlowy nie mogły być uchwalone przez Sejm ze względu na niezgodę, a zostały uchwalone rozporządzeniem Prezydenta. pozwalają zachować ciągłość prawodawczą w państwie (stan wojenny) pozwalają zachować zdolność prawodawczą państwa (parlament zantagonizowany, głęboka fragmentaryzacja)

niebezpieczeństwo nadużyć o charakterze politycznym lub kryminalnym brak kontroli w procesie tworzenia prawa, co jest w rozporządzeniu dowiadujemy się dopiero gdy zacznie obowiązywać podważają w pewnym stopniu zasadę trójpodziału władzy (od stanowienia prawa są organy władzy ustawodawczej a nie wykonawczej)

Rozporządzenia z mocą ustawy w obecnej Konstytucji

Rozporządzenia z mocą ustawy wydaje Prezydent. Są przewidziane jako możliwość zachowania ciągłości władzy.

Warunki wydawania:

• w państwie musi panować stan wojenny (jeden ze stanów nadzwyczajnych, wprowadzany w związku z zagrożeniem zewnętrznym państwa)

• Sejm (quorum) nie może zebrać się na posiedzenie

• musi być wniosek o wydanie ze strony Rady Ministrów (Rada Ministrów sporządza projekt)

• musi być opublikowane

• nie mogą zmieniać (ograniczenie przedmiotowe):

• Konstytucji

• ordynacji wyborczej

• ustawy o stanach nadzwyczajnych

• są zatwierdzane na najbliższym posiedzeniu Sejmu (Konstytucja znów nie wspomina o Senacie). Sejm spełnia w ten sposób swoją funkcję kontrolną

• obowiązek respektowania trzech zasad postępowania w stanach wyjątkowych:

• legalności - należy przestrzegać prawa

• proporcjonalności - powinno się stosować instrumenty stosowne do skali

• celowości - należy zmierzać do szybkiego przywrócenia stanów normalności

Czas obowiązywania rozporządzenia jest nieograniczony, oprócz tego, że rozporządzenie musi być zatwierdzone na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Jednakże stan niemożności zebrania się Sejmu może się przedłużać a dodatkowo w stanie nadzwyczajnym nie może być nowych wyborów.

Kontrowersje

• Są wydawane gdy nie może zebrać się Sejm ale Konstytucja nic nie mówi o Senacie.

Czy Prezydent może wydawać Rozporządzenia gdy może zebrać się Sejm ale nie może Senat?

Wykładnia literalna - Prezydent nie może wydać rozporządzenia.

Wykładnia funkcjonalna - Brak Senatu nie eliminuje zdolności prawodawczej (jeśli Senat milczy przez 30 dni przyjmuje się, że nie zgłosił poprawek). Jednakże z punktu widzenia racjonalności, trwa wojna więc nie ma co czekać 30 dni, instytucja rozporządzenia jest przewidziana na czas wojny, więc Prezydent ma prawo wydać rozporządzenie.

Ponieważ pierwszeństwo przyznaje się wykładni literalnej jest to duży problem artykułu 234.

• Czy sensowne jest, że rozporządzenia mogą być wydawane tylko w stanie wojennym a nie ogólnie w stanach wyjątkowych, skoro konsekwencje obu tych stanów mogą być podobne?

• Czy Prezydent jest związany zakresem wniosku Rady Ministrów?

• Od kiedy obowiązuje rozporządzenie? Od chwili opublikowania czy od chwili zatwierdzenia przez Sejm?

Jeśli Sejm odmówi zaakceptowania rozporządzenia traci moc od momentu uchwały Sejmu (a nie od momentu opublikowania, żeby nie podważać zaufania do prawa i nie powodować roszczeń odszkodowawczych)

• Czy Trybunał Konstytucyjny może badać rozporządzenie przed zatwierdzeniem przez Sejm?

Trybunał Konstytucyjny może badać rozporządzenie dopiero po jego zatwierdzeniu przez Sejm mimo, że ze względów racjonalnych powinna istnieć możliwość zwrócenia się przez Prezydenta z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją rozporządzenia przed jego opublikowaniem.

Ćwiczenia 14 28.03.2008

Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Umowy międzynarodowe zawiera Rada Ministrów a czasem poszczególni ministrowie lub inne podmioty np. Rada Miasta.

Ratyfikacji (potwierdzenia faktu zawarcia) - dokonuje Prezydent.

Nie każda umowa zawarta przez Radę Ministrów czy ministra podlega ratyfikacji.

Umowy międzynarodowe są częścią krajowego porządku prawnego, ale tylko te, które są ratyfikowane i ogłoszone (jak każda norma prawna). Te, które nie podlegają ratyfikacji nie są częścią porządku prawnego.

Na skutek wejścia umowy międzynarodowej do porządku prawnego możemy czynić z jej norm podstawę do roszczeń.

Podział umów międzynarodowych

Dla ratyfikacji wymagają zgody wyrażonej w ustawie

art. 89 - katalog zamknięty:

• pokoje, sojusze, układy polityczne, układy wojskowe

• wolności, prawa lub obowiązki określone w Konstytucji

• członkostwa RP w organizacji międzynarodowej

• znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym

• spraw uregulowanych w ustawie, lub dla których Konstytucja wymaga ustawy

Jest to szeroki katalog spraw ze względu na ostatni punkt „spraw uregulowanych w ustawie” bo ustawami można regulować w zasadzie wszystko. Np. jeśli przystępujemy do konwencji międzynarodowej o poszanowaniu dla miejsca zatonięcia promu jako dla cmentarzyska to taka ustawa musi być ratyfikowana za zgodą parlamentu dlatego że jej zakres pokrywa się z zakresem ustawy o cmentarzach.

Tego rodzaju umowy w hierarchii aktów prawnych znajdują się poniżej Konstytucji ale ponad ustawami - mają pierwszeństwo przed prawem krajowym.

Konieczność zgody parlamentu na ratyfikację wynika z:

trójpodziału władzy - od stanowienia prawa jest parlament

zablokowaniu możliwości omijania woli parlamentu za pomocą stojących wyżej w hierarchii aktów prawnych ratyfikowanych umów międzynarodowych

W tych sprawach zgodę muszą wyrazić obie Izby Parlamentu. Podmiotem upoważnionym do sprawdzania zgodności umów międzynarodowych i ustaw o ratyfikacji umów międzynarodowych jest Trybunał Konstytucyjny.

Dla ratyfikacji nie jest konieczna zgoda wyrażona w ustawie

Rząd informuje Parlament, że przedkłada ustawę Prezydentowi.

Tego rodzaju umowy w hierarchii aktów prawnych stoją poniżej ustawy. Gdyby stały na równi z ustawami to kryterium hierarchii norm prawnych traciłoby na ważności i musiałyby decydować inne kryteria co mogłoby zaowocować omijaniem woli parlamentu i pierwszeństwem umów międzynarodowych nad ustawami.

Prawo wspólnotowe (unijne)

Jest to szczególny rodzaj prawa międzynarodowego.

Podział prawa unijnego

• pierwotne - prawo traktatów (wszystkie traktaty założycielskie, akcesyjne, modyfikujące traktaty założycielskie, wszystkie traktaty akcesyjne).

• wtórne - prawo stanowione przez organy UE (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje) - Rada Europejska, Parlament Europejski

• dyrektywy - dokumenty zobowiązujący państwo do czegoś, określa cele jakie państwo ma osiągnąć ale pozostawia dowolność co do wyboru metod

• rozporządzenie - akt nadający się do stosowania bezpośredniego

Prawo wspólnotowe jest częścią krajowego porządku prawnego. W przypadku kolizji z ustawami prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 2005

Polski prawodawca przyjął zasadę przyjaznej interpretacji prawa umów międzynarodowych, która oznacza, że należy tak interpretować przepisy ustawy i umowy międzynarodowej aby nie zachodziła kolizja.

W razie niezgodności prawa wspólnotowego z Konstytucją Trybunał Konstytucyjny widzi trzy wyjścia:

• zmiana Konstytucji - np. dokonana zmiana dotycząca zakazu ekstradycji obywatela polskiego

• renegocjacja traktatu

• wystąpienie z UE - np. możliwość wypowiedzenia traktatu akcesyjnego (ale trzeba by było przeprowadzić referendum)

W praktyce może zaistnieć sytuacja kiedy żaden z tych trzech kroków nie będzie mógł zostać sfinalizowany.

Szczególny rodzaj umów międzynarodowych

Szczególny tryb wyrażania zgody na ich wejście w życie obowiązuje w przypadku ustaw, na podstawie których Rzeczpospolita przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu część kompetencji organów władzy publicznej np. Traktat Europejski.

Tryb wyrażania zgody:

• parlamentarny - uchwalenie ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację - 2/3 posłów, 2/3 senatorów, w obecności ½ ustawowej liczby posłów/senatorów

• referendalny - naród wyraża zgodę w referendum, konieczna jest 50% frekwencja. Trwają spory dotyczące sytuacji, w której nie zostanie spełniony warunek 50% frekwencji. Większość teoretyków uważa, że może wtedy zadziałać tryb pierwszy, a więc parlamentarny.

O wyborze trybu decyduje Sejm większością bezwzględną.

art. 90 - największy obiekt krytyki w 1997 roku.

• absurd proceduralny - potrzebna do zgody większość parlamentarna jeszcze większa niż przy zmianie Konstytucji - łatwiej zmienić Konstytucję (min. ten tryb) i dopiero potem ratyfikować

• sejm sam decyduje czy zgoda będzie wyrażona parlamentarnie czy w referendum

Rozporządzenia wykonawcze

Analiza artykułu 92

Wyjątkowa precyzja art. 92.

Art. 92. 

1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji,

zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do wydawania rozporządzeń:

• Rada Ministrów

• Prezes Rady Ministrów

• Ministrowie Resortowi (nie bez teki!)

• Przewodniczący Komisji i Komitetów, którym ustawa nadaje rangę ministra - obecnie Komitet Integracji Europejskiej

• KRRiTV

• Prezydent

na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania.

Prawo do wydania rozporządzenia musi zostać indywidualnie powierzone jakiemuś podmiotowi z uprawnionych. Rozporządzenia wydawane są w celu wykonania ustawy.

Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.

Nie może być upoważnienia blankietowego. Musi być konkretnie wskazane czego ma dotyczyć rozporządzenie.

2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi.

Zakaz subdelegacji.

Rozporządzenia tracą moc obowiązującą poprzez:

• uchylenie ustawy upoważniającej do wydania rozporządzenia

• uchylenie przez Trybunał Konstytucyjny

• uchylenie przez organ, który je wydał z wyjątkiem rozporządzenia ministra, które może zostać uchylone przez Radę Ministrów

• uchylenie przepisu upoważniającego do wydania rozporządzenia

Ćwiczenia 15 1.04.2008

Akty prawa miejscowego

Nie są aktami prawa powszechnie obowiązującego. Tzn są powszechnie obowiązujące na terenie na którym działa urząd wydający. Mogą być wydawane na podstawie upoważnienia ustawowego

• w celu wykonania ustawy

• upoważnienie ogólne - związane z zakresem działania organu

Ich zgodność z Konstytucją bada Naczelny Sąd Administracyjny

Akty prawa wewnętrznego

Nie ma zamkniętego katalogu podmiotów mających uprawnienia do wydawania aktów prawa wewnętrznego.

Mogą je wydawać (wymienione Konstytucji)

• Rada Ministrów - uchwała

• Prezes Rady Ministrów - zarządzenie

• Minister - zarządzenie

• Prezydent - zarządzenie

• inne podmioty upoważnione ustawowo

Nie jest ustalona konkretna forma tych aktów.

Nie są aktami prawa powszechnie obowiązującego. Obowiązują jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu ten akt.

Można je wydawać na podstawie upoważnienia ustawowego.

Precedensy, konwenanse, zwyczaje

Są to niepisane źródła prawa.

Precedens konstytucyjny

Precedens - świadome rozstrzygnięcie jakiejś sytuacji nie reglamentowanej prawnie z zamiarem ustalenia takiego rozstrzygnięcia na przyszłość.

Precedens konstytucyjny może przekształcić się w normę prawną np. Premier Jan Krzysztof Bielecki podał się do dymisji na pierwszym posiedzeniu Sejmu chociaż nie miał takiego obowiązku. Później zachowanie to zostało ujęte jako norma w Małej Konstytucji 1992r.

Konwenans (zwyczaj) konstytucyjny

Konwenans konstytucyjny - utrwalony precedens, np. stukanie laską marszałkowską na początek obrad; dyskontynuacja prac parlamentu.

Przykłady konwenansów:

• Prezydent jest obecny na pierwszym posiedzeniu Sejmu (złamano w tej kadencji)

• pierwszego posiedzenia Sejmu nie odracza się aż do wyboru Marszałka i wice-marszałków

• ustalano skład komisji w drodze konsensusu i nad składem komisji głosowano w całości (złamane w tej kadencji)

Zasada dyskontynuacji prac parlamentu jako nietypowy przykład konwenansu

Jest to konwenans gdyż zasada ta nie jest wspomniana w Konstytucji. Ale w ustawach są określone od niego wyjątki a więc skoro są wyjątki to musi istnieć też norma.

Wyjątki od zasady dyskontynuacji prac parlamentu:

• ustawa budżetowa

• raport komisji śledczej

• projekt obywatelski

Prawo zwyczajowe

Prawo zwyczajowe - reguły postępowania, utrwalone i niezmienne przez długi okres czasu, którym towarzyszy powszechne przekonanie o ich normatywnym charakterze.

Prawo zwyczajowe nie ma obecnie znaczenia. Pewną rolę mogą odgrywać konwenanse, zależy to od kultury politycznej danego kraju.

1

---