Finanse publiczne

1.1 Pojęcie nauki o finansach publicznych

Przedmiotem nauki o finansach publicznych są zjawiska oraz procesy związane z postępowaniem o rozdysponowaniem pieniężnych środków publicznych, zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego

W klasycznym ujęciu ograniczało się wyłącznie do gospodarowania środkami publicznymi zapominając o oddziaływaniu sektora publicznego na gospodarkę krajową. Finanse publiczne w dzisiejszym ujęciu zajmują się badanem przyczyn powstawania funduszy publicznych oraz różnorodne skutki jakie generuje wydatkowanie z nich środków.

Stopnie złożoności przedmiotu badań finansów publicznych:

1. Stera społeczno-ekonomiczna

   1. Jaki jest możliwy do akceptacji przez obywateli poziom interwencjonizmu fiskalnego

   2. Znalezienie kompromisu między zaspokojeniem popytu na pieniądz a realizacją polityki fiskalnej

   3. Umiejętne połączenie celi czysto fiskalnych a pozafiskalnych jak wzrost gospodarczy itp.

   4. Wielkość możliwego do zaakceptowania deficytu budżetowego

2. Mechanizmy gromadzenia środków finansowych

   1. Realizacja zaspokojenia popytu na pieniądz

   2. Wielkość podatków pośrednich i bezpośrednich

   3. Odpowiednia realizacja zasad podatkowych

3. Mechanizmu rozdysponowania środków finansowych

   1. Jakie dziedziny życia należy finansować ze środków publicznych

1.3 Dobro publiczne

Dobro publiczne- dobro powszechnie dostępne wyróżniane w oparciu o kryterium:

• Użyteczności (kryterium społeczne)

  • Korzyść z dobra prywatnego przypada tylko na wąską grupę osób (właścicieli itp.), korzystanie z dobra przez jedną osobę blokuje możliwość korzystania z tego dobra innym. Z dobra publicznego mogą korzystać wszyscy nawet w jednym momencie

• Odpłatności (kryterium ekonomiczne)

  • O tym z jakim dobrem mamy do czynienia decyduje źródło odpłatności. Dobra publiczne finansuje budżet państwa a dobra prywatne właściciel, ewentualnie korzystający

Dobra publiczne są iluzorycznie bezpłatne a faktycznie płacą za nie wszyscy niezależnie czy z nich korzystają. Oznacza to że dobra publiczne przez ograniczanie naszych dochodów ograniczają konsumpcję dóbr prywatnych

1.4 Dobro społeczne

Kategorie dóbr:

• Dobro publiczne- z przyczyn naturalnych służą do zbiorowości lokalnej lub całej społeczności zawsze finansowane w całości ze środków publicznych np. drogi

• Dobro społeczne- ze względów fizycznych mogą być dobrami publicznymi ale na skutek panującej doktryny są dostarczane obywatelowi wtedy, gdy on tego nie akceptuje, zostały sfinansowane ze środków publicznych w całości lub w części np. ochrona zdrowia, edukacja

• Dobro prywatne

2.2 Okres przedkapitalistyczny

Rozwój finansów publicznych zaczął się już w starożytności (Egipt, Grecja, Rzym) lecz rozwój instytucji finansów publicznych nastąpił wraz z rozwojem kapitalizmu. Starożytny system charakteryzował się wpływami z własności i danin a wydatkowano je na prowadzenie wojen i utrzymanie armii.

W średniowieczu dochody pochodziły głównie z danin (ich dawania nakazywała moralność) tak by sprawiedliwy król mógł je odpowiednio spożytkować wyłoniło się z tego przekonanie o nakładaniu ciężarów stosownie do osiąganych korzyści.

Kameraliści głosili pogląd o dużym znaczeniu gospodarki sprowadzając ją do roli opiekuna realizowanej za pomocą instytucji finansów publicznych lecz także do wykorzystywania podatków w formie interwencyjnej dostrzegali związek między finansową aktywnością państwa a dobrobytem społecznym. Zalecali pobieranie podatków nie tam gdzie można lecz tam gdzie trzeba. Jako pierwsi również pokazali granicę wydatków publicznych (unikanie deficytu). To oni sformułowali zasadę budowania budżetu najpierw od jego wydatków i dostosowywaniu do nich dochodów i wprowadzili budżetowanie roczne.

Trzy podstawowe podatki wyróżnione przez Jana Ferdynanda Naxa:

• Podatek gruntowy- najbardziej sprawiedliwy, należałoby go oprzeć na publicznym rejestrze gruntów (katastrze)

• Podatek od osób- tzw. pogłówne, nie uwzględniało statusu majątkowego mieszkańca

• Podatek od rzeczy- akcyza i podatek od dóbr akcyzowych

Merkantyliści preferowali gospodarkę krajową którą należy chronić za pomocą systemu podatkowego i ceł. Postulowali za standaryzacją prawa regulującego system podatkowy itp.

W okresie fizjokratyzmu dominował pogląd, że jedynym źródłem bogactwa jest rolnictwo czego konsekwencją była koncepcja podatku jedynego płaconego wyłącznie przez właścicieli ziemskich. Quesnay był twórca pojęcia leseferyzm czyli w gospodarce panuje naturalny porządek rzeczy a więc musi być ona oparta na wolnej konkurencji.

Pierwotna akumulacja kapitału- historyczne zgromadzenie niezbędnych środków na przejście od gospodarki feudalnej do gospodarki kapitalistycznej

2.4 Liberalna myśl finansowa

Stworzył je Adam Smith a kamieniem węgielnym dla liberalizmu jest doktryna wolnej gospodarki, wolnej konkurencji, silnego indywidualizmu gospodarczego. Obszary działalności państwa wg Smith’a:

• Obrona zewnętrzna

• Ochrona własności i wymiar sprawiedliwości

• Organizacja robót publicznych

Kardynalne zasady koncepcji liberalizmu:

• Polityka podatkowe powinna być neutralna tzn. nie może powodować zmian w podziale dochodów (ukształtowanych w warunkach produkcji)

• Ciężary podatkowe powinny być takie, aby nie hamowały aktywności gospodarczej oraz nie ograniczały zdolności gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności

• System podatkowy powinien zawierać także podatki pośrednie, aby ciężary podatkowe ponosili w istotnym stopniu również najemni pracownicy, co pozwoliłoby zwiększyć możliwości oszczędzania i inwestowania przedsiębiorców

2.5 Ortodoksyjna teoria finansów publicznych

Ich głównym założeniem było jak by budżet państwa był jak najmniejszy. Podwaliny stworzył Say głoszący że podatek to nie tyle ciężar jednostkowy co społeczny. Budżet państwa ma wystarczać na pokrycie podstawowych wydatków państwa i w resztę ma się ono nie mieszać.

W świetle tej doktryny budżet państwa powinien być bezwzględnie zrównoważony i co ważne stale zrównoważony. Dopuszczone jest stosowanie deficytu budżetowego jedynie w skrajnych przypadkach a fundusze z niego pozyskane muszą być bezwzględnie przeznaczane na rozwój ekonomiczny.

Wyklucza ona także stosowanie podatków do celów inne niż fiskalne co oznacza, że nie mogę one być przeznaczane na redystrybucję dochodu. Motorem napędowym rozwoju gospodarczego są oszczędności a tylko bogatsze warstwy społeczne mogą oszczędzać i je należy zwolnić od podatku.

Założenia teorii ortodoksyjnej:

• Równowaga ekonomiczna gospodarki

• Równość między oszczędnościami i inwestycjami

• Komplementarność między konsumpcją

• Stała suma oszczędności w warunkach równowagi ekonomicznej

2.6 Pierwsze próby interwencjonizmu fiskalnego

Poglądy Wegnera mówią, iż popyt na dobra publiczne wzrastają szybciej niż popyt na dobra indywidualne. Określił on prawo stałego wzrostu wydatków publicznych. Inny przedstawiciel tego nurtu Wilhelm von Gerloff sformułował prawo narastającego oporu wobec podatków wzrost wydatków publicznych powoduje wzrost podatków a to powoduje narastający opór wobec opodatkowania.

W latach urzędowania Otto von Bismarcka wprowadzono szereg ustaw o charakterze pro-społecznym (np. gwarantowanie społecznych ubezpieczeń emerytalnych itp.), a w 1911 r. podobnie w Anglii.

2.7 Złota reguła finansów publicznych

Generalnie strona dochodowa budżetu musi być dostosowana do strony wydatkowej. Są dwie metody podejścia do tej reguły:

• Metoda wydatkowa- punktem wyjścia do sporządzania planu finansowego są potrzeby publiczne, jeżeli nie jest możliwe zaspokojenie potrzeb z podatków to należy je podnieść

• Metoda dochodowa- wydatki państwa należy dostosować do posiadanych dochodów nie zwiększając obciążeń podatkowych

2.8 Rewolucja Keynes’owska

Wielki kryzys z roku 1929-1933 uświadomił ekonomistom że państwo nie może stać z boku a gospodarka nie jest w stanie sama z siebie wszystko uregulować. John Maynard Keynes ustalił cele finansów publicznych:

• Pobudzenie efektywnego popytu w gospodarce, zgłaszanego ze strony wszystkich podmiotów, popytu warunkującego wzrost produkcji i spadek bezrobocia

• Łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego- traktowane jako środek polityki antyrecesyjnej i antykryzysowej- m.in. przez stosowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury. Ich rolą mają spełniać odpowiednio skonstruowane podatki (skale podatkowe) jak i zasiłki dla bezrobotnych

Co ważniejsze Keynes zerwał z zasadą równowagi budżetowej za wszelką cenę argumentując, że popyt musi być jak najefektywniejszy. W kryzysowych okresach wpływy państwa z podatków spadają przy jednoczesnych wzroście świadczeń socjalnych więc nie należy zmniejszać deficytu lecz nawet go zwiększać celem przywrócenia efektywności popytu i stopniowego załatanie powstałej dziury.

2.9 Neokeynsowskie teorie finansów publicznych

2.9.1 Zalecenia A. H. Hansena

Twierdził że równowaga budżetowa nie może być zawsze bezwzględnie realizowana, zalecał takie finansowanie wydatków rządowych aby gospodarka powróciła do równowagi i by gospodarka powróciła do pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych i likwidacji bezrobocia.

Cele te można osiągnąć:

1. Zaciągając kredyty w bankach podczas depresji

2. Zaciągnięte kredyty dadzą silny impuls rozwojowy poprzez wzrost dochodu narodowego i wzrost oszczędności. Do większej stymulacji potrzebne jest wykorzystanie oszczędności celem zwiększania popytu i likwidację bezrobocia

3. W chwili przywrócenia równowagi w gospodarce oraz osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia wydatki powinny być finansowane z progresywnych podatków dochodowych (budżet dynamiczny)

4. Oczywiście pełne zatrudnienie może być przyczyną pojawienia się wysokiej inflacji. W tej sytuacji Hansen zaleca hamowanie inflacji poprzez stosowanie podatków od konsumpcji. W tym momencie wpływy z tych podatków mają stanowić źródło finansowania wydatków publicznych

Jednak sprzeciwiał się traktowaniu państwa jako podmiotu gospodarczego przede wszystkim dlatego, że celem tej instytucji nie jest zysk. Poparte to było chęcią unikania deficytu. Hansen odrzuca ten pogląd twierdząc że w pewnych okolicznościach jest on zjawiskiem pożytecznym. W latach depresji zjawisko długu jest przejawem zdrowej polityki finansowej. Celem rozwiązania problemu równowagi w okresie depresji wymyślił:

• Budżet operacyjny- związany z realizacją zadań publicznych, wzrastających w okresie depresji np. zasiłki. Pożyczki zaciągane na realizację tego budżetu powinny być spłacane w okresie lepszej koniunktury

• Budżet kapitałowy- opracowanie planu wydatków długoterminowych tak, aby zapewnić niezbędne środki pieniężne na inwestycje

2.9.2 Koncepcja finansów funkcjonalnych A. Lernera

Podstawowym kryterium stosowania instrumentów fiskalnych ma skuteczność działania celem zapewnienia pełnego zatrudnienia i przeciwdziałania inflacji.

Lerner zaleca wzrost wydatków publicznych wtedy, gdy wydatki prywatne są niewystarczające do zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz zastosowanie progresywnych podatków wtedy, gdy nadmierny wzrost wydatków globalnych może zakończyć się dużą inflacją

2.9.3 Teorie finansów publicznych wg J. M. Buchnana

Kryterium organiczne- podstawowym kryterium wydatków publicznych powinno być maksymalizowanie społecznej użyteczności lub ogólnego dobrobytu. Dominuje przekonanie że rząd może poprzez finanse publiczne zwiększyć użyteczność środków publicznych.

Koncepcje indywidualistyczne- państwo i obywatele są stronami wzajemnie walczącymi, stad działalność państwa prowadzi – w wyniku ingerencji podatkowej – do zmiany użyteczności dochodów osiągniętych przez obywateli. Za zapłacone podatki obywatel otrzymuje w zamian konkretne świadczenia. Niestety występują pewne dysproporcje pomiędzy ciężarami a adekwatnością ich nałożenie stąd pojawiają się salda: dodatnie, ujemne, zerowe a to prowadzi do systemów fiskalnych które:

• Pogłębiają nierównomierny podział dochodu- osoby o niskich dochodach w wyniku opodatkowania mają saldo dodatnie, gdyż wpłacają do budżetu więcej niż otrzymują w formie świadczeń. Osoby o wysokich dochodach mają saldo ujemne uzyskują niejako premię od budżetu

• Jest neutralny- występuje saldo zerowe co oznacza że wpłacane środki są adekwatne do otrzymywanych świadczeń

• System redystrybucyjny- osoby o niskich dochodach mają saldo ujemne (więcej dostają) a osoby o wysokich dochodach mają saldo dodatnie (więcej wpłacają)

Przedstawiona klasyfikacja systemów fiskalnych wg Domaszkieiwcza pokrywa się z podziałem systemów podatkowych na regresywne, proporcjonalne i progresywne

2.9.4 Kryzys państwa podatkowego wg J.A. Shumpetera

Jego poglądy pozostają w opozycji do prawa Wagnera. Shumpeter podkreślał negatywną rolę rosnących ciężarów podatkowych (droga od kapitalizmu żywotnego do kapitalizmu spętanego). Wraz z rozwojem demokracji ludzie płacąc podatki będą się domagać coraz większych świadczeń socjalnych a to przeniesie się na konkurencję polityczną i osłabi ekonomiczną. Wzrost podatków natomiast powoduje uszczuplenie dochodów podmiotów prywatnych i wzrost regulacyjnej roli państwa

2.10 Neoliberalizm i nowy konserwatyzm fiskalny

Rozpoczęło się to w latach 70-tych gdy tradycyjne metody interwencjonizmu państwowego nie przynosił oczekiwanych rezultatów (prawdopodobnie był to wynik przemian strukturalnych gospodarek na skute szoków naftowych). Neoliberaliści oskarżali państwo o wywołanie inflacji przez kreowanie deficytu budżetowego twierdząc, że to zakłóciło mechanizmy rynkowe, które same by sobie dały radę. Monetaryści za kluczową sprawę uważali regulacje podaży pieniądza za pomocą stóp procentowych, kursów walutowych, stóp rezerw obowiązkowych.

Założenia konserwatyzmu fiskalnego:

• Bezwzględnie zrównoważony budżet w okresie każde roku fiskalnego (a nie jak jest dobra koniunktura)

• Ograniczenie skali redystrybucji PKB powodujące wypychanie prywatnych zasobów finansowych do biednych a nie do produktywnego wykorzystania

• Powrót do koncepcji budżetu minimalistycznego i ograniczania wszelkich wydatków budżetowych

• Zmniejszenie obciążeń podatkowych

• Te działanie powinny w konsekwencji zmniejszyć dług publiczny

W latach 80- tych te założenia zaczęły stosować Anglia i USA jednak nie przyniosły one jednak oczekiwanych rezultatów. Takie poglądy mają swoje odzwierciedlenie w kryteriach z Maastricht

Wniosek jest prosty nie da się jednoznacznie określić genialnej recepty na standardy polityki fiskalnej. Generalnie należy zawsze koordynować politykę fiskalną z polityką monetarną.

3.1 Rodzaje funkcji

Rodzaje funkcji wg Samuelsona i Nordhausa, państwo musi zapewnić:

• Efektywność całej gospodarki przy niesprawności mechanizmu alokacji zasobów

• Sprawiedliwości przy nadmiernej dystrybucji dochodów

• Stabilności gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu

Funkcje dzielimy na: alokacyjną, redystrybucyjną i stabilizacyjną

3.2 Funkcja alokacyjna

Finanse publiczne są narzędziem alokacji zasobów w gospodarce rynkowej skutkuje to dostarczaniem towarów i usług obywatelom. Wynika stąd że państwa ma zadania publiczne i społeczne, a ich realizacja jest konieczna ponieważ mechanizm rynkowy tego nie zrobi. Państwo chroni biedniejszych obywateli udostępniając im pewne usługi taniej natomiast jeżeli chodzi o przedsiębiorstwa (w wyniku działalności skażające środowisko) przeznacza środki na jej ochronę. Konsument chętnie płaci za dobro który sam spożytkuje lecz nie chce on zaspokajać potrzeb zbiorowych (mechanizm rynkowy tu nie działa)

3.3 Funkcja redystrybucyjna

Spełniając konstytucyjne funkcje (obrona narodowa, administracja itp.)państwo ponosi wydatki związane z alokacją dóbr publicznych i społecznych jednocześnie nie wytwarzając jako takich dochodów (źródłem finansowania muszą być podatki). Wynika stąd że redystrybucja dochodów musi następować w formie pieniężnej – najogólniej mówiąc przez system transferów dochodów między podmiotami a państwem. Np. podatki to transfer pieniądza o charakterze jednostronnym (od obywatela do państwa). W zależności od wielkości uzyskiwanych dochodów państwo pobiera od obywatela część tych dochodów wpływając na jego konsumpcję.

Makroekonomiczny aspekt redystrybucji dochodów dotyczy zakresu redystrybucji PKB, ogólnej struktury dochodów i wydatków realizowanych przez władze publiczne.

Makrospołeczny aspekt redystrybucji dochodów to analizowanie skutków działalności państwa dla różnych grup społecznych (wspieranie osób biednych czy w jakikolwiek sposób ułomnych).

Jedną z zasad dokonywania redystrybucji jest kryterium efektywności sformułowane przez V. Pareto (wyobrażenie utopijne). Wg niego efektywność jest osiągana wtedy, gdy sytuacja danej osoby nie powoduje pogarszania sytuacji innych osób. Warunkiem koniecznym do realizacji tej koncepcji jest, aby krańcowa stopa substytucji dwóch towarów nabywanych przez każdą osobą odpowiadała krańcowej stopie transformacji czynników wytwórczych dla dobra A i B.

Inną zasadą jaką powinno kierować się państwo przy redystrybucji dochodów może być sprawiedliwość. Zasada tutaj jest prosta: im lepiej zarabiasz (lepiej ci się powodzi) tym większe podatki musisz płacić. Jest to logiczne i skutkuje zróżnicowaniem w wielkości opodatkowania. Zasada t jest uzasadniona jeżeli wynika z ułomności mechanizmu rynkowego czy innych dysfunkcji lecz nie działa w momencie gdy osoba uzyskująca niższe dochody robi to specjalnie (np. nie chcąc podejmować wysiłku w pracy).

Oczywisty jest konflikt pomiędzy tymi dwiema zasadami. Pierwsza zasada sprzyja aktywności gospodarczej i lepszemu wykorzystaniu posiadanych zasobów pogłębiając istniejące różnice dochodów. Natomiast druga łagodzi istniejące zróżnicowanie lecz osłabia bodźce rozwojowe

3.4 Funkcja stabilizacyjna

Nadrzędną zasadą tej funkcji jest realizacja celu państwa które za pomocą umiejętnego posługiwania się instrumentami alokacji zasobów i redystrybucji dochodów łagodziło wahania cyklu koniunkturalnego.

Charakteryzując sens i znaczenie funkcji stabilizacyjnej należy pamiętać o tym, że:

1. Instrumenty polityki fiskalnej nie są jedynymi, które państwo może stosować do stabilizowania gospodarki należy pamiętać o instrumentach monetarnych

2. W latach 70- tych i 80- tych zaobserwowano nieskuteczność instrumentów polityki fiskalnej w stabilizacji gospodarki

W funkcjonowaniu gospodarki rynkowej podstawowe znaczenie odgrywa popyt indywidualny i popyt łączny. Zależnie od wielkości popytu gospodarka może być albo w rozkwicie albo w depresji jest popyt jest OK., nie mam popyt jest lipa. Nie oznacza to że trzeba dążyć do maksymalizacji popytu przez cały czas tak by nie dopuścić do recesji (patrz USA jak to się u nich skończyło) tylko by maksymalnie „spłaszczyć” sinusoidę cyklicznych wzrostów i spadków gospodarczych.

Stabilizacyjne oddziaływania finansów publicznych mogą być realizowane przez wykorzystanie:

• Podatków- umożliwiających sfinansowanie procesów alokacji dóbr. Stabilizacyjna funkcja tego instrumentu polega na tym, że w okresie wzrostu gospodarczego progresja podatkowa hamują nadmierną aktywność wahań ograniczając tym samym amplitudę wahań cyklu koniunkturalnego. Natomiast w momencie gdy aktywność gospodarcza spada dochody „spadają do niższych progów podatkowych” co zmniejsza wielkość obciążeń i zachęca do inwestowania. Sposoby wykorzystania podatków:

  • W formie automatycznych stabilizatorów- działają szybko automatycznie lecz mogą być nieskuteczne ze względu na swój standardowy charakter który nie zawsze jest adekwatny do sytuacji

  • Dyskrecjonalne- to państwo decyduje o tym w jaki sposób należy zareagować w danej sytuacji lecz na to potrzeba sporo czasu duże opóźnienie

• Wydatków państwa- Na zasadzie automatycznych stabilizatorów mogą również działać zasiłki dla bezrobotnych w momencie depresji gospodarczej pozwalają one na mniej drastyczne ograniczenie konsumpcji a w fazie wzrostu gospodarczego ci sami ludzie mogą podjąć pracę i wydatki na zasiłki maleją

Podstawowymi środkami oddziaływania na łączny popyt w gospodarce, poziom zatrudnienia, stopę inflacji i stopę procentową są:

• Wielkość dochodów budżetowych- dochody budżetowe (popyt) ograniczają popyt, gdy dochody rosną za szybko i może to się skończyć inflacją to podatki hamują ten wzrost generując nadwyżkę w budżecie

• Wielkość wydatków budżetowych- ta nadwyżka może zostać uruchomiona w kryzysowych czasach a gdy tej nadwyżki nie ma można zwiększać dług publiczny by pobudzać gospodarkę

• Saldo budżetu państwa- ze zwiększaniem długu trzeba jednak uważać by nie wygenerować inflacji więc granice kredytowania muszą być jasno określone i ściśle przestrzegane

3.5 Problem sprzeczności między funkcjami finansów publicznych

Problem polega na tym jaka funkcja powinna mieć największy priorytet. Jeżeli np. państwo będzie nadmiernie rozbudowywać redystrybucję dochodów to finanse publiczne mogą nie spełniać funkcji stabilizacyjnej. Z kolei funkcja stabilizacyjna pozostaje w sprzeczności z funkcją alokacyjną. Np. sytuacja, gdy cele stabilizacji gospodarczej będą uniemożliwiały zdobycie odpowiednich dochodów do alokacji dóbr publicznych i dóbr społecznych

4.1 Mechanizmy alokacji dobra prywatnego i dobra publicznego

Przy wytwarzaniu i alokacji dobra prywatnego konsumenci płacą taką samą cenę i aby osiągnąć większą korzyść krańcową musza kupić więcej dobra, natomiast w przypadku dobra publicznego konsumenci nabywają tę samą ilość dobra, ale po różnej cenie. W przypadku dobra publicznego pokrycie kosztu krańcowego jest możliwe wtedy, gdy cenę (podatek) zapłacą wszyscy nabywcy dobra

4.3 Istota wyboru publicznego

W przypadku gospodarki prywatnej (sektora prywatnego) o jej sposobie funkcjonowania osiąganych efektach itp. decyduje mechanizm rynkowy o tyle dla ekonomii sektora publicznego kluczowe znaczenie mają mechanizmy polityczne i powiązany z tym system wyborczy

4.4 Sposoby wyrażania preferencji w sprawach publicznych

Zasadnicze różnice między funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego a funkcjonowaniu mechanizmu politycznego, jako dwóch sposobów alokacji dóbr, odpowiednio prywatnych i publicznych:

1. Mechanizm rynkowy funkcjonuje w oparciu o bardziej zobiektywizowane, konkretne i mierzalne cele, podczas gdy mechanizm polityczny nie zapewnia obiektywizacji celów publicznych i społecznych

2. Mechanizm rynkowy funkcjonuje tym lepiej dla konsumenta im większa jest na nim konkurencja. Tymczasem w przypadku mechanizmu politycznego nadmierna konkurencja może prowadzić do nadmiernej polaryzacji sił politycznych co uniemożliwi podejmowanie jakichkolwiek działań. Dla sprawnego funkcjonowania mechanizmu politycznego bardziej pożądany jest model konkurencjo monopolistycznej niż model konkurencji doskonałej tak pożądany w sektorze gospodarki

4.5 Kryterium korzyści i kosztów

W życiu gospodarczym decyzje podejmuje się na podstawie wymiernego kryterium zysku co umożliwia porównywanie nakładów w pieniądzu o tyle w życiu publicznym prowadzenie takiego rachunku jest problematyczne i niezwykle trudne.

Z konieczności przy podejmowaniu decyzji publicznych stosuje się kryterium kosztów – korzyści. O ile jednak przy ustalaniu kosztów można zastosować precyzyjne miary o tyle pomiar korzyści może mieć jedynie charakter jakościowy

4.6 Zasady ustalania wyników głosowania w sprawach publicznych

Wyniki głosowania mogą być obliczane poprzez

• Jednomyślność głosujących- w praktyce może występować w przypadku małych grup, niemniej w sprawach kluczowych jednomyślność jest wymagana w Radzie Bezpieczeństwa ONZ

• Większość kwalifikowana- na 2/3 większości głosów, stosuje się ją przy spawach o kardynalnym znaczeniu dla społeczeństwa

• Większość zwykła- najczęściej spotykana, pozwala na skrócenie procedury ale niestety zwiększa liczbę osób które muszą się podporządkować woli większości

4.7 Paradoks wyborczy

Mamy:

• Wyborcę A o wysokich dochodach

• Wyborcę B o średnich dochodach

• Wyborcę C o niskich dochodach

Przedmiotem wyboru są:

• Projekt I o wysokich nakładach

• Projekt II o średnich nakładach

• Projekt III o niskich nakładach

W zależności od doboru par i sekwencji głosowania możliwe jest zwycięstwo wariantu każdego z głosujących paradoks wyborczy

5.1 Sektor publiczny a finanse publiczne

Sektor publiczny- wg Dmaszkiewicza (kryterium konstytuujące) to działalność aparatu wytwórczego państwa oraz innych związków publiczno-prawnych inaczej mówiąc są to wydatki związane z funkcjonowaniem państwa

Podział wydatków publicznych można podzielić na:

1. Wydatki materialne związane z zakupem przez władze publiczne dóbr i usług niezbędnych do spełnianie przez państwo funkcji statutowych

2. Wydatki transferowe niezwiązane bezpośrednio z ruchem towarów i usług

Różnica między działalnością skomercjalizowanych przedsiębiorstw prywatnych i jednostek publicznych sprowadza się głównie do źródeł finansowania. Przedsiębiorstwa działają na zasadzie samofinansowania a jednostki sfery publicznej sięgają do dochodów innych podmiotów (podatki).

Natomiast jeżeli by przyjąć kryterium majątkowe to sektor publiczny tworzą:

1. Majątek służący władzy i administracji

2. Majątek służący publicznym instytucjom usługowym

3. Majątek w użytkowaniu publicznym

4. Majątek zaangażowany w działalność gospodarczą

Działalność państwowa odbywa się w dwóch obszarach:

• Obszar realny- obejmuje majątek publiczny (lasy itp.) które wprost reprezentują dobra publiczne, przedsiębiorstwa państwowe czy przedsiębiorstwa gdzie państwo ma udziały

• Obszar finansowy- sektor prywatny samofinansowanie, sektor publiczny musi sięgać do dochodów innych podmiotów

Wspólna cecha finansów publicznych i sektora publicznego własność publiczna.

Różnice to:

• Sektor publiczny reprezentuje realne zjawiska i procesy gospodarcze wytwarza określone dobra i usługi

• Finanse publiczne reprezentują zjawiska i procesy pieniężne

• W sektorze publicznym decydujące znaczenie ma majątek powstały na skutek procesów akumulacji finansowanych ze środków publicznych

• Dla analizy finansów publicznych charakterystyczna jest metoda strumieniowa badanie procesów tworzenia i rozdysponowania funduszy (ujęcie dynamiczne)

• Tylko część sektora publicznego realizuje cele publiczne i społeczne a część ekonomiczne

• W konsekwencji tylko część funduszy publicznych jest związana z finansowaniem sektora publicznego (ta która wytwarza dobra publiczne i społeczne)

• Nie całość środków publicznych jest wykorzystywana przez sektor publiczny

• Związki pomiędzy sektorem publicznym a finansami publicznymi zachodzą poprzez dług publiczny. Skoro część majątku sektora została sfinansowana z finansów publicznych (z pożyczek) to majątek tego sektora stanowi zabezpieczenie owych pożyczek

5.2 Struktura systemu finansów publicznych

W przekroju podmiotowym elementami finansów publicznych są:

1. Władze ustawodawcze szczebla centralnego, władze regionalne i samorządowe

2. Władze wykonawcze tych szczebli

3. Władze kontrolne działające w imieniu władz stanowiących

4. Aparat skarbowy

5. Podmioty finansowane ze środków publicznych

W przekroju prawnym system finansów publicznych tworzą:

1. Konstytucja lub inna ustawa zasadnicza

2. Prawo budżetowe

3. Coroczne ustawy budżetowe

4. Ustawy podatkowe

5. Ustawy o poza budżetowych funduszach publicznych

6. Ustawy o finansach samorządowych

7. Ustawy regulujące działalność Ministra Finansów i działalność aparatu skarbowego

8. Ustawa karnoskarbowa

9. Ustawa o zobowiązaniach podatkowych

10. Akty normatywne regulujące działalność Ministra Finansów

11. Akty wykonawcze

W ujęciu instytucjonalnym system finansów publicznych tworzą

1. Budżet państwa

2. Budżety samorządowe

3. Fundusze ubezpieczeń społecznych

4. Pozostałe fundusze publiczne

5. Fundacji publicznych

W ujęciu instrumentalnym funkcjonowanie systemu finansów publicznych zapewniają

2. Podatki centralne

3. Podatki lokalne

4. Opłaty

5. Cła

6. Dochody z majątku publicznego

7. Składki na ubezpieczenia społeczne

8. Subwencje

9. Kredyty państwowe i inne pożyczki

Techniczne elementy warunkujące funkcjonowanie systemu finansów publicznych

1. Klasyfikacja budżetowa

2. Procedura budżetowa

3. Metody planowania dochodów i wydatków

5.3.1 Pojęcie budżetu państwa

Jest to plan finansowy stanowiący podstawę działalności podmiotów państwowych w następnym okresie fiskalnym (roku budżetowym).

Postawą gromadzenia i dysponowania środków w budżecie jest ustawa przyjmowana przez parlament upoważniająca rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków autoryzacja budżetu państwa

5.3.2 Rozwój budżetu państwa

Dla rozwoju instytucji budżetu państwa decydujące znaczenie miały

• Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych

• Oddzielenie majątku państwa od majątku królewskiego

• Rozwój parlamentaryzmu

• Rozwój socjalnych funkcji państwa

• Rozwój gospodarczych funkcji państwa

• Rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych

• Procesy integracyjne zachodzące we współczesnym świecie

Wkroczenie państwa w gospodarkę odbyło się gwałtownie, co prawda już w okresie merkantylizmu państwo zaczęło wykorzystywać instrumenty fiskalne (cła) do realizacji celów gospodarczych do czasów wielkiego kryzysu rola państwa w gospodarce była minimalna (zmienił to Keynes)

Doktryna interwencjonizmu państwowego oznaczała radykalny rozwój budżetu państwa gdyż takie instrumenty bodźcowe jak podatki, wydatki, subsydia itp. stały się narzędziem oddziaływania państwa na gospodarkę. Innymi instrumentami jakie mogą wpływać na podaż i popyt pieniądza w gospodarce są instrumenty monetarne. Jednak niepowodzenie stosowania instrumentów monetarnych w latach 80- tych w USA czy Anglii skutkujące ogromnym deficytem i recesją zwróciło ponowną uwagę na problem równoważnia budżetu i granic jego kredytowania. Wyodrębniono wydatki dyskrecjonalne i wydatki transferowe. Te pierwsze są związane ze zbrojeniami, pomocą zagraniczną itp. a drugi z zasiłkami dla bezrobotnych itp. dopiero w latach 90- tych zauważono poprawę gospodarki opóźniony efekt tamtych działań

Negatywne skutki nadmiernego zadłużania państwa deficytu

• Wzrost inflacji

• „Wypychaniu” coraz większych zasobów poza sektor gospodarki prywatnej

• Wzroście stopy procentowej na rynkach finansowych w związku ze zgłaszanym przez państwo popytem na pieniądz potrzebny do sfinansowania rosnącego deficytu

• Stałym wzroście długu publicznego na skutek kumulacji deficytu i konieczność ponoszenia coraz większych kosztów jego obsługi

• Przerzucaniu ciężaru długu publicznego na przyszłe pokolenia

5.3.3 Cechy budżetu państwa

1. Budżet państwa jest funduszem scentralizowanych zasobów pieniężnych gromadzonych i dzielonych przez państwo w związku z realizacją zadań państwa

2. Gromadzenie środków budżetowych odbywa się z reguły w sposób przymusowy

3. Procesy gromadzenia i dzielenia dochodów za pomocą budżetu implikują zasady ustrojowo-konstytucyjne

4. Procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie ma charakter nie tylko ekonomiczny ale i społeczny

5. Dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego i bezzwrotnego przejęcia przez państwo dochodów części dochodów obywateli

6. Budżet państwa dotyczy działalności organów i wydatków państwa w przyszłości

7. Budżet jako fundusz musi cechować specjalizacja, polegająca na nadawaniu rygorów prawnych wydatkom budżetowym

8. Wiązanie dochodów i wydatków z działalnością państwa w zamkniętym obszarze oznacza, ze budżet państwa tworzy strumienie dochodów i wydatków

9. Strumieniowy charakter budżetu oznacza konieczność egzekwowania należnych w danym okresie dochodów jak również obliguje do wydatkowania środków budżetowych przed upływem okresu budżetowego

10. Budżet państwa to nie jedyne „urządzenie” w którym znajduje się odzwierciedlenie działalności państwa

5.3.4 Funkcje budżetu państwa

2. Redystrybucyjna (rozdzielcza)

3. Stabilizacyjna

4. Alokacyjna

5. Fiskalna (skarbowa)

6. Ustrojowa

7. Demokratyczna

8. Kontrolna

9. Bodźcowa

10. Planowania

11. Prawna

12. Kredytowa

13. Administracyjna

14. Koordynacyjna

Do funkcji ekonomicznych można zaliczyć: redystrybucją, fiskalną, stabilizacyjna, alokacyjną i bodźcową

• Redystrybucyjna- budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu narodowego regulowanie dochodów podstawowych działalności kategorii podmiotów występujących w gospodarce

• Fiskalna- (ściśle powiązana z redystrybucyjną), przejmowanie przez państwo dochodów. Zdaniem E. Denka między funkcją redystrybucyjną a fiskalną zachodzą różnice, polegające na tym, że funkcja fiskalna budżetu dotyczy wyłącznie jego strony dochodowej a redystrybucyjna zarówno dochodów jaki wydatków budżetowych

• Alokacyjna- jest związana z wytwarzaniem przez sektor publiczny bóbr i usług społecznych

• Stabilizacyjna- pojawiła się w latach 30- tych XX w., polega na wykorzystaniu budżetu państwa jako narzędzia łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego i zapewnienia wzrostu gospodarki kapitalistycznej. Wg E. Denka polega na sterowaniu za pomocą instrumentów budżetowych procesami gospodarczymi

• Bodźcowa- sprowadza się do pozytywnego zachowania się podmiotów wobec stosowanych przez państwo instrumentów budżetowych

Pozostałe funkcje budżetu leżą na pograniczu funkcji ekonomicznych i politycznych

• Kontrolna- polega na wykorzystywaniu procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz analizy zjawisk i procesów rzeczowych

• Koordynacyjna- budżet państwa jest kontroli i koordynacji w takim zakresie, w jakim ujęte są w nim dochody i wydatki sektora publicznego

• Kredytowa- sprowadza się do ustalenia czy państwo ma zdolność kredytową

Do funkcji politycznych zalicza się

• Demokratyczna- polega na zainteresowaniu i wpływie społeczeństwa na opracowywanie i wykonanie budżetu

• Planowania- zestawienie dochodów i wydatków państwa

• Administracyjna- zmiana zakresu działania organów związaną z tym redukcję sił pracujących przez pogrupowanie i reorganizację urzędów

Aby budżet istniał muszą być spełnione dwa warunki:

• Gospodarka musi mieć charakter pieniężny

• Musi istnieć państwo jako instytucja

5.3.3 Problem zasad budżetowych

Zasady budżetowe:

2. Równowagi

3. Zupełności- wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa

4. Powszechności

5. Jedności- wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być objęte jednym planem- budżetem

   1. Jedność formalna- osiągana dzięki budowie zbiorczego budżetu państwa, obejmująca budżet władz centralnych i lokalnych

   2. Jedności materialnej- dochody tworzące fundusz budżetowy mają ogólne przeznaczenie

6. Szczegółowości (specjalizacji)

7. Jawności- głosi konieczność prezentowania dochodów i wydatków społeczeństwu itp.

8. Przejrzystości- pozwala na rozpoznanie wszelkich procesów zachodzących w budżecie

9. Realności- postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków państwa

10. Uprzedniości

11. Gospodarności- wymaga racjonalnego wydatkowania środków

12. Operatywności- wymaga opracowanie budżetu w układzie podmiotowym

13. Jednoroczności

14. Polityczności

15. Specjalizacji

    1. Dochody i wydatki powinny być ujmowane z dokładnym określeniem źródeł dochodów i przeznaczenia wydatków

    2. Środki powinny być wydatkowane do wysokości ustalonej w budżecie

    3. Środki budżetowe powinny być wydatkowane w określonym czas

Wyeliminowania wymagają zasady: uprzedniości i polityczności (wynikają one z definicji budżetu)

W rzeczywistości istnieją zasady budżetowe ponadczasowe i ponad ustrojowe oraz zasady specyficzne dla danego ustroju. Ponad ustrojowe: równowagi, zupełności, jawności, jedności materialnej, gospodarności, jednoroczności, przejrzystości i operatywności.

Zasady o charakterze uniwersalnym: gospodarności, operatywności, przejrzystości, realności

5.4.1 Przesłanki decentralizacji finansów publicznych

Decentralizacja finansowa sprzyja racjonalnemu wykorzystaniu środków publicznych. Problemy z nią związane:

• Obiektywne- sprowadzają się do zróżnicowania przestrzennego potrzeb w stosunku do rozporządzanych środków. Obiektywnie występuje zróżnicowanie między jednostkami terytorialnymi przesłanka do centralizacji zasobów. Kolejną przesłanką za centralizacją zasobów jest konieczność realizacji zadań a charakterze ogólnokrajowym

• Subiektywne- tkwią w mechanizmach politycznych ponieważ władze centralne bardzo niechętnie oddają część swoich kompetencji do przejmowania środków publicznych

5.4.2 Podział kompetencji władz podstawą decentralizacji finansów publicznych

Działalność władz regionalnych powinna dotyczyć sfery

• Administracyjnej

• Socjalno-kulturalnej

• Gospodarczej

Władze centralne powinny działać w sferze

• Obrony narodowej i bezpieczeństwa zewnętrznego kraju

• Policji i bezpieczeństwa wewnętrznego kraju

• Administracji centralnej

• Sądownictwa i wymiaru sprawiedliwości

• Działalności dyplomatycznej

• Kontroli gospodarowania bogactwami naturalnymi

• Strategicznych dziedzin gospodarki, infrastruktury

• Nauki

• Systemu emerytalno-rentowego

• Utrzymanie obiektów stanowiących spuściznę kulturową narodu

• Bankowości centralnej i kontroli systemu finansowego kraju

• Utrzymanie publicznej służby zdrowia

5.4.4 Mechanizm kształtowania finansowych zasobów regionu

Odbywa się przez

• Transfery publicznych środków finansowych poza region

• Transfery publicznych środków finansowych na rzecz regionu

Dwie podstawowe formy redystrybucji dochodów

• Pionowa- dokonuje się poprzez podatki centralne gromadzone na szczeblu centralnym, organizacyjną formą gromadzenia dochodów jest budżet państwa. W innym wymiarze jest to zmiana w zasobach finansowych regionu

• Pozioma- polega na przekazywaniu środków pieniężnych z bogatszych regionów do tych biedniejszych łagodzenia dysproporcji

5.5.2 Finansowe podstawy autonomii władz samorządowych

Stworzenie trwałych podstaw finansowych regionów można osiągnąć przez

• Ustalenie udziałów władz samorządowych w dochodach władz państwowych

• Ustanowienie dochodów do podatków państwowych na powszechnie obowiązujących zasadach

• Oddanie do wyłącznej dyspozycji władz samorządowych pewnych rodzajów podatków podatki lokalne

• Ustalenie zobiektywizowanych kryteriów zasilania finansowego władz lokalnych przez władze państwowe w formie dotacji

• Wyposażenie władz samorządowych w określony majątek komunalizacja mienia skarbu państwa

Potencjalne źródła zasilania finansowego władz samorządowych

• Dochody własne

• Dochody wyrównawcze

• Wpływy z pożyczek

Dochody własne to inaczej dochody oddane do dyspozycji władz samorządowych

Dochody wyrównawcze to przede wszystkim transfery od władz państwowych na rzecz władz powszechnych

5.5.3 Rodzaje publicznych funduszy lokalnych

Formy organizacyjne gromadzenia środków pieniężnych władz lokalnych to

• Budżet samorządowy- działa na identycznych zasadach jak budżet państwa

• Lokalny fundusz celowy

5.6.1 Pojęcie funduszu celowego

Jest to alternatywna forma organizacyjna środków publicznych. Fundusz celowy jest formą organizacyjną służącą organom publicznym do gromadzenia środków pieniężnych ze ściśle określonych źródeł z reguły na okres dłuższy niż 1 rok. Gospodarowanie środkami odbywa się na zasadzie sukcesywnie realizowanego planu

Po pierwsze powstanie funduszu celowego oznacza wyodrębnienie organizacyjne części pieniężnych środków publicznych a po drugie określenie dochodów i celów powiązanie środków publicznych z realizowanymi zadaniami. Po trzecie wydzielenie pewnych dochodów i powiązaniu z nimi określonych zadań podkreśla wielkość rangi tych zadań, po czwarte zapewnia ciągłość finansową realizowanym zadaniom. Po piąte zasady gospodarki publicznymi funduszami celowymi umożliwia kumulację niewykorzystanych w danym roku fiskalnym środków

5.6.2 Funkcje funduszy celowych

1. Alokacji środków publicznych

2. Redystrybucji dochodów w gospodarce i społeczeństwie

3. Mobilizacji środków publicznych- fundusze mogą sprzyjać powiększaniu środków publicznych zwłaszcza gdy przedsięwzięć nie można finansować przy użyciu tradycyjnych instrumentów fiskalnych (np. w Polsce Fundusz Pracy czy Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych)

4. Racjonalizacji wydatków publicznych- ogranicza możliwość ciągłej zmiany hierarchii celów i zadań

Podatek celowy- dochody osiągane z tytułu tego podatku są związane z określonym celem (wszystko w ramach budżetu)

5.6.3 Rodzaje funduszy celowych

Podstawowe kryteria klasyfikacji

• Rodzaj gestora środków publicznych gromadzonych przez fundusze celowe. Z tego punktu widzenia wyróżniamy

  • Państwowe fundusze celowe

  • Samorządowe fundusze celowe

• Przedmiotu finansowanego ze środków publicznych

• Źródeł dochodów funduszu

Z punktu widzenia przedmiotu finansowania występują fundusze

• Finansujące pieniężne świadczenia społeczne

• Wspomagające finansowo dziedziny o ograniczonych możliwościach samofinansowania

• Finansujące ochronę środowiska

• Finansujące dziedziny gospodarcze

Wg źródeł dochodów funduszy wyróżniamy

• Oparte na przymusowych dochodach typu budżetowego (podatki itp.)

• Bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych podmiotów

• Zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami budżetowymi

Główne cechy instytucji budżetu i instytucji funduszu celowego

Cecha	Budżet	Fundusz celowy
Przedmiot finansowania	Ogólne	Ściśle określone
Okres finansowania	Rok	Nieokreślony
Ciągłość finansowania	Brak	Zapewniona
Bezpieczeństwo finansowania zadań	Niskie	Wysokie
Aktualność w alokacji środków	Istotna	Nieistotna
Zasady gospodarki finansowe	Sztywne	Elastyczne

5.7.2 Wpływ ubezpieczeń emerytalno-rentowych na gospodarkę i finanse publiczne

Makroekonomiczny aspekt ubezpieczeń społecznych jest związany z mechanizmem tworzenia i podziału dochodu narodowego w okresach bieżących. W tym mechanizmie istnieje fundamentalna zależność między ludnością aktywną zawodowo a ludnością bierną. Z tej zależności wynika redystrybucyjny charakter świadczeń ubezpieczenia społecznego dokonujący się kosztem dochodów aktywnej części społeczeństwa

W sytuacji deficytu gdy państwo wzięło na siebie odpowiedzialność za system ubezpieczeń społecznych to może skończyć się to zaciąganiem pożyczek na ten cel a co za tym idzie powiększaniem długu publicznego. Gdy ubezpieczenie emerytalno-rentowe wykazują nadwyżkę finansową to mogą być dźwignią wzrostu gospodarczego.

Z makroekonomicznego punktu widzenia należ podkreślić

• Przez ubezpieczenia społeczne dokonuje się międzygeneracyjna redystrybucja dochodów

• Poziom wypłacanych emerytur i rent jest uzależniony od stanu gospodarki

Mikroekonomiczny wymiar ubezpieczeń społecznych polega na tym, że opłacane składki są podstawą roszczeń emerytalnych zgłaszanych wobec władz publicznych albo wobec prywatnych funduszy emerytalnych

5.8 System finansowy ubezpieczeń zdrowotnych

Istnieją modele:

• Beveridge’a- wprowadzony w Anglii w roku 1948, polegała na tym, że władze publiczne biorą organizacyjną i finansową odpowiedzialność za ochronę zdrowia (Narodowy System Zdrowia – NHS). Źródłem finansowania publicznych usług zdrowotnych są podatki wpływające do budżetu państwa i budżetów samorządowych. NHS gwarantuje podstawowy koszyk świadczeń ograniczając w ten sposób konieczność dobrowolnego ubezpieczania się obywateli

• Bismarca- powstał w okresie rządów kanclerza Bismarca w Niemczech. Opiera się na finansowaniu świadczeń ze składek zdrowotnych wnoszonych obowiązkowo przez pracownika i pracodawcę do autonomicznych kas chorych

• Rezydualny- państwo nie bierze odpowiedzialności za organizowanie i finansowanie opieki zdrowotnej i jest oparty na prywatnym ubezpieczeniu

• Siemaszki- powstał w ZSRR, państwo bierze pełną odpowiedzialność za ochronę zdrowia, finansuje je z budżetu, dostępny jest za darmo pełny koszyk usług medycznych

6.1 Przyczyny gromadzenia dochodów publicznych

Państwo jest ogranicz zatorem życia społeczności w nim mieszkającej i na to potrzebuje środków. Problem jednak w tym, że nie jest ono w stanie wytwarzać dochodów które są niezbędne do finansowania prowadzonej przez nie publicznej działalności. Oznacza to, że państwo musi w szczególny sposób zaspokajać popyt na pieniądz

Załóżmy że układ gospodarczy redukujemy do gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i państwa. W przypadku gospodarstwa domowych i przedsiębiorstw warunkiem zaspokojenia popytu na pieniądz jest podjęcie działalności gospodarczej. Źródłem dochodów państwa mających zaspokoić ten popyt mogą być przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe. W przedsiębiorstwach pracują ludzie tworzący gospodarstwa domowe więc w ostateczności to one ponoszą ciężary nakładane bezpośrednio i pośrednio przez władze publiczne

Popyt władz publicznych na pieniądz może być zaspokojony przez

• Przymusowe sięganie do dochodów innych podmiotów

• Zaciąganie pożyczek

Typowa dla każdego państwa jest metoda pierwsza a zaciągnie pożyczek przez państwo należy traktować jako źródło uzupełniające i uzupełniającą metodę zaspokajania popytu państwa na pieniądz

Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa muszą ponieść ekonomiczny wysiłek na zdobycie dochodu natomiast państwo nie, gdyż nie ponosi ryzyka związanego z działalnością gospodarczą. Wysiłek państwa sprowadza się do stworzenia podstaw definitywnego przejmowania dochodów, stworzenia aparatu wykonawczego i aparatu represji wobec podmiotów nie chcących podporządkować się decyzjom państwa

6.2 Rodzaje dochodów publicznych

Podział dochodów na:

• Bezzwrotne

• Zwrotne

Dochody zwrotne- łączone są z zaciąganymi przez władze publiczne pożyczkami (nie jest to do końca precyzyjne więc nie można pożyczki nazwać dochodem)

Wpływy budżetowe- środki pieniężne zasilające rachunki władz publicznych obejmujące również wpływy o charakterze pożyczkowym (np. kredyty z BC, pożyczki od innych rządów itp.). Do wpływów publicznych zalicza się również wpływy o charakterze dochodowym

Dochody publiczne- definitywne (bezzwrotne) zasilanie finansowe władz publicznych które źródłem są dochody innych podmiotów. Co do treści można wyróżnić:

• Daniny publiczne- ciężary nakładane na gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa którego główną cechą jest to, że podmiot ponoszący ciężar nie otrzymuje w zamian żadnego świadczenia

• Dochody publiczne z majątku i praw majątkowych- są rezultatem zaangażowania majątku w procesy gospodarcze

• Pozostałe dochody- różnego rodzaju opłaty, składki na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne czy fundusze publiczne

6.3.1 Pojęcie podatku

Jest to klasyczny przykład daniny publicznej. Podatek to pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa. Podatek ma zawsze charakter pieniężny a jego cechą jest ogólny charakter wszyscy są objęci podatkiem

Podatek jest złożoną kategorią prawną, fiskalną, ekonomiczną, polityczną i społeczną. Fiskalna dlatego że jest podstawowym narzędziem przejmowania przez państwo dochodów i zaspokajania popytu na pieniądz. Ekonomiczne znaczenie podatku polega na tym, że skutkiem nakładania podatków jest zmiana sytuacji dochodowej i majątkowej podatników wpływając na och zachowanie, podejmowanie decyzji gospodarczych, konsumpcyjnych i o oszczędzaniu

6.3.2 Rodzaje podatków

Ze względu na kryterium przedmiotowe:

• Podatki majątkowe- źródłem tych podatków jest posiadany przez podatnika majątek, na skutek jego nałożenia następuje uszczuplenie majątku

• Podatki od przychodów- płaci się w związku z działalnością gospodarczą i osiąganymi przychodami z tego tytułu. Są bardzo korzystnym narzędziem fiskalnym państwa gdyż:

  • Pomagają zaspokoić popyt państwa na dochód uniezależniając wpływy od sytuacji dochodowej podatnika

  • Są podatkami silnie cenotwórczymi ponieważ są wkalkulowane w cenę towarów stąd dochody z tego tytułu są powiązane z procesami inflacyjnymi

  • Mogą być sprzymierzeńcem państwa w równoważeniu budżetu. Podatki przychodowe pokrywane są z dochodów podatników w ostateczności dochodów gospodarstw domowych co ułatwia ukrywanie rzeczywistych ciężarów publicznych

• Podatki od dochodów- przedmiotem opodatkowania jest dochód (najczęściej z pracy czy prowadzenia działalności gospodarczej). Cechy:

  • Nawiązują wprost do nadwyżki ekonomicznej wypracowanej przez podmioty, następuje więc dzielenie się dochodem podatnika z państwem bezpośrednia redystrybucja dochodów w gospodarce

  • Jest to narzędzie realizacji zasady powszechności opodatkowania i sprawiedliwego rozłożenia ciężarów publicznych

  • Jest bardziej korzystne dla podatnika niż dla władz publicznych

• Podatki od wydatków- są to typowe podatki od konsumpcji. Różnica między podatkami przychodowymi polega na tym że podatki przychodowe mają charakter powszechny a podatki od wydatków pobierane są wybiórczo (przedmiotem opodatkowania są wydatki ponoszone na zakup dóbr luksusowych --. Alkohol, paliwo itp.). Podatki od takich wydatków to akcyza

Z punktu widzenia związku między ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem:

• Podatki bezpośrednie- takie, w których istnieje precyzyjnie określona zależność między płaconym podatkiem a podatnikiem np. podatki dochodowe czy podatki majątkowe

• Podatki pośrednie- obciążają podatnika w sposób niepozostający w ścisłym związku z jego sytuacją dochodową i majątkową podatki ukryte np. podatki pośrednie czy podatki od sprzedaży (akcyz)

Przy okazji tego podziału ujawniają się sprzeczności tkwiące w daninach publicznych polegające na sprzeczności między zasadą sprawiedliwego rozłożenia ciężaru podatkowego co lepiej realizuje się za pomocą podatków bezpośrednich, a interesem fiskalnym państwa któremu lepiej służą podatki pośrednie

Podział podatków związany z władztwem podatkowym

• Podatki nakładane przez państwo

  • Podatki centralne

  • Podatki regionalne

• Podatki nakładane przez władze samorządowe

  • Podatki lokalne

Podział ten jest oparty na kryterium terytorialnym

Klasyfikacja podatków wg podmiotowych źródeł jego pochodzenia

Przyjmując kryteria stosowane przez System Rachunkowości Społeczne można wyróżnić podatki płacone przez:

• Sektor przedsiębiorstw niefinansowych

• Sektor instytucji finansowych

• Sektor gospodarstw domowych

• Sektor zagranicy

6.3.3 Technika podatkowa

To realizacja spełnianych przez podatki funkcji i ustaleniu obowiązku podatkowego, wymiarze podatku o jego ściągnięciu. Jej elementy to

• Podmiot opodatkowania- każda osoba na której ciąży obowiązek podatny. Rozróżnić trzeba podmiot czynny państwo wykorzystujące swoje atrybuty i posługujące się przymusem administracyjnym przy ściąganiu podatków i podmiot bierny osoby fizyczne i prawne zobowiązane do płacenia podatku

• Przedmiot podatku- rzecz lub zdarzenie wywołujące obowiązek podatkowy

• Podstawa opodatkowania- wartościowo określony przedmiot opodatkowania

• Stawka podatkowa- relacja kwoty podatku do podstawy opodatkowania

• Skala podatkowa- określenie jaką stawkę należy zastosować do podstawy opodatkowania

Stawki podatkowe występują w formach:

• Stawki kwotowej- bezpośrednia wielkość podatku należnego władzom publicznym

• Stawki procentowej- występują w dwóch odmianach stawek stałych i zmiennych

Stawki stałe wysokość podatku rośnie w takim samym tempie jak podstawa opodatkowania określane mianem stawek proporcjonalnych

Podstawa opodatkowania	Stawka podatkowa (w %)	Kwota podatku	Dochód do dyspozycji
10.000 20.000 30.000 40.000	20% 20% 20% 20%	2.000 4.000 6.000 8.000	8.000 16.000 24.000 32.000

Szczególnym przypadkiem jest podatek liniowy

Stawki zmienne charakteryzują się tym, że wysokość podatku zmienia się wraz ze zmianą podstawy opodatkowania:

• Stawki progresywne

• Stawki regresywne

• Stawki degresywne

Stawki progresywne- podatek obliczany rośnie szybciej niż podstawa opodatkowania- im wyższa podstawa opodatkowania tym wyższa stawka:

• Progresja globalna

• Progresja ciągła

• Progresja ciągła ze stawkami kwotowo-procentowymi

Progresja globalna- określoną stawkę podatkową stosuje się do całej podstawy opodatkowania

Podstawa opodatkowania	Stawka podatkowa	Kwota podatku	Dochód do dyspozycji	Przeciętna stawka opodatkowania	Krańcowa stawka opodatkowania
Do 20.000 20.001 + 10.000 = 30.000 30.001 + 10.000 = 40.000 40.001 + 10.000 = 50.000	20% 30% 40% 50%	4.000 9.000 16.000 25.000	16.000 21.000 24.000 25.000	20% 30% 40% 50%	20% 30% 40% 50%

Progresja ciągła- osiągany dochód, wartość majątku a ogólnie podstawę opodatkowania dzieli się na klasy (przedziały podatkowe), stawki podatkowe wzrastają szybciej niż podstawa opodatkowania

Podstawa opodatkowania	Stawka podatkowa	Kwota podatku	Dochód do dyspozycji	Przeciętna stawka opodatkowania	Krańcowa stawka opodatkowania
Do 10.000 10.001 – 20.000 20.001 – 30.000 30.001 – 40.000 40.001 – 50.000	10% 20% dla dochodu od 10.001 30% dla dochodu od 20.001 40% dla dochodu od 30.001 50% dla dochodu od 40.001	1.000 1.000 + 2.000 = 3.000 3.000 + 3.000 = 6.000 6.000 + 4.000 = 10.000 10.000 + 5.000 = 15.000	9.000 17.000 24.000 30.000 35.000	10% 20% 30% 40% 50%	10% 15% 20% 25% 30%

Progresja ciągła ze stawkami procentowo-kwotowymi- stawka podatkowa dla pierwszego przedziału dochodów jest ustalona w formie procentowej a dla pozostałych przedziałów w formie procentowo-kwotowej

Podstawowa opodatkowania	Stawka podatkowa	Kwota podatku	Dochód do dyspozycji
Do 20.000 Do 30.000 Do 40.000 Do 50.000	20% 4.000 + 30% nadwyżki ponad 20.000 7.000 + 40% nadwyżki ponad 30.000 11.000 + 50% nadwyżki ponad 40.000	4.000 7.000 11.000 15.000	16.000 23.000 29.000 35.000

Przy stawkach regresywnych- stawka podatku maleje wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania

Stawka degresywna- (jest kombinacją stawki progresywnej i stawki proporcjonalnej), stawka podatkowa rośnie szybciej niż podstawa opodatkowania ale tylko do pewnego momentu po osiągnięciu którego stawka przechodzi w stawkę proporcjonalną

Podstawa opodatkowania	Stawka podatkowa
Do 20.000 Ponad 20.000 do 30.000 Ponad 30.000 do 40.000 Ponad 40.000 do 50.000 Ponad 50.000 do 60.000 60.000	10% 15% 20% 25% 25% 25%

Zwolnienie podatkowe- państwa w ramach prowadzonej polityki fiskalnej wyłącza pewną grupę podatników z obowiązku płacenia podatku

Ulgi podatkowe- częściowe ograniczenia ciężaru podatkowego:

• Ulgi systemowe- są wbudowane w dany podatek obowiązujące wszystkie podmioty które spełniają określone warunki

• Ulgi zindywidualizowane- o przyznaniu decyduje organ administracji państwowej

Szczególnym przypadkiem ulgi jest kredyt podatkowy. Jest to rodzaj zindywidualizowanej ulgi podatkowej stosowany w odniesieniu do podatników pozostających w związku małżeńskich, wychowujących dzieci, mające na utrzymaniu osoby niepełnosprawne

Dwa rodzaje ulg:

• Znormalizowane- stosowane dla grupy podatników spełniających określone prawem warunki

• Nieznormalizowane- przyznawane jedynie w ściśle określonych przypadkach (ulgi osobiste)

Zwyżki podatkowe- dany podmiot płaci wyższy podatek niż to wynika z powszechnie obowiązujących zasad (mają charakter wybitnie represyjny)

6.4 Opłaty

Jest to świadczenie pieniężne o charakterze przymusowym, bezzwrotnym i odpłatnym ustalane jednostronnie i pobierane przez władze publiczne z tytułu określonych czynności urzędowych i usług jednostek sektora publicznego ponoszenie opłat związane jest z pewnym kontrświadczeniem ze strony organów władzy i administracji publicznej

Rodzaje opłat stosowanych przez władze publiczne

• Opłaty związane z czynnościami organów władz publicznych- mają charakter zbliżony do podatków gdyż koszty są minimalne w porównaniu z wysokością opłat

• Opłaty z tytułu usług wytwarzanych przez jednostki sektora publicznego- są kształtowane na poziomie rzeczywistego kosztu świadczenia usługi z możliwością niewielkiego zysku

6.5 Cła

• Funkcja fiskalna- jest to źródło dodatkowych źródeł dochodów publicznych

• Funkcja protekcjonistyczna- polega na ochronie gospodarki przed towarami zagranicznymi

• Funkcja cenotwórcza- kształtują ceny na importowanych i eksportowanych towarów zewnętrzny wyraz ochrony rynku krajowego

7.1 Zasady podatkowe

Twórcą pierwszych zasad podatkowych był A. Smith:

• Równości

• Pewności

• Dogodności

• Taniości

A. Wagner rozszerzył i uporządkował zasady podatkowe dzieląc je na 4 grupy

1. Zasady fiskalne

   1. Zalicza się tu zasadę, wg której podatki powinny być wydajnym źródłem dochodów władz publicznych, państwo na skute opodatkowania powinno mieć dostarczone dochód niezbędny do realizacji funkcji i zadań państwa

   2. Zasada elastyczności. Podatek powinien reagować na zmieniające się procesy i zdarzenia gospodarcze, podatki powinny być skonstruowane w taki sposób aby uwzględniały rżną sytuację podatników

   3. Zasada stałości państwo powinno unikać wprowadzania nowych podatków oraz zmian w już istniejących

2. Zasady ekonomiczne- w wyniku ciężarów podatkowych nie może być naruszony majątek podatnika tzn. podatek powinien być pokrywany jedynie z bieżących dochodów

3. Zasady sprawiedliwego opodatkowania

   1. Zasada powszechności wg której ciężary podatkowe powinny mieć charakter powszechny

   2. Zasada równości podatki należy rozłożyć równomiernie na wszystkich podatników, a dokonać można tego np. proporcjonalnie do ich dochodów (niezgodność z zasadą zdolności podatkowej. Zasada ta nawiązuje do równości ofiar J. S. Milla wg którego podatnik osiągający taki sam dochód powinien poświęcić się na rzecz wspólnoty ode tyczną korzyść)

   3. W ramach zasad sprawiedliwego opodatkowania wyróżnia się sprawiedliwość poziomą (równi powinni być traktowani równo) sprawiedliwość pionowa (nierówni powinni być traktowani nierówno)

4. Zasady techniczne

   1. Wg zasady pewności podatki są niezawodnym źródłem dochodów państwa a podatnik musi wiedzieć z góry jaki podatek będzie musiał zapłacić

   2. Zasada dogodności oznacza że pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika

   3. Z powyższą zasadą wiąże się zasada taniości poboru podatku tzn. podatki należy pobierać w sposób jak najmniej uszczuplający dochody państwa

7.2 Podatek a alokacja zasobów w gospodarce rynkowej

Podatek- atrybut władzy którym posługuje się ona celem zebrania niezbędnych środków pieniężnych na działalność związaną z jej funkcjami

Wraz z zapłaceniem podatku następuje definitywny przepływ dochodów między podatnikiem a państwem konsekwencja fiskalnej funkcji podatku

Czynniki decydujące o skutku procesów alokacji

1. Wysokość nakładanych podatków

2. Przedmiot opodatkowania

3. Podstawa opodatkowania

4. Stawki i skale podatkowe

5. Ulgi i zwolnienia

6. Sposób rozłożenia ciężarów podatkowych

7. Miejsce i tryb poboru podatków

Wysokość podatku nie pozostaje bez wpływu na wysokość cen

Opodatkowanie podmiotów i działalności gospodarczej sprowadza się do

• Podatek może być nakładany na gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa

• Podmiotem opodatkowania mogą być zasoby oraz towary i usługi

• Podatek może obciążać sprzedającego albo nabywającego

• Podatek może obciążać dochody lub wydatki podatnika

• Przedmiotem opodatkowania może być przychód, dochód, majątek albo konsumpcja

7.3 Rynkowe reakcje podmiotów na podatek

Wpływ podatku na kształtowanie się popytu i podaży na rynku- w konsekwencji nałożenia podatku maleje popyt i podaż na rynku dobra. Dla producentów dotkliwy jest nie tyle spadek popytu na dobro A lecz także spadek wpływów ze sprzedaży netto jako wypadkowa: spadku sprzedaży i ceny netto

Zależność między podatkiem a ceną dobra przy sztywnym popycie- jeżeli popyt jest sztywny to nałożenie podatku spowoduje jedynie wzrost ceny dobra a więc cały ciężar podatku poniesie nabywca

Zależność między podatkiem a ceną dobra przy sztywnej podaży- jeżeli producent nie może produkować więcej to musi w całości ponieść koszt nałożonego podatku spada cena netto

W przypadku gdy popyt na dobro A jest nieskończenie elastyczny to przy niezmienionej rynkowej cenie jednostkowej brutto drastycznie ograniczy się popyt i drastycznie spadnie cena netto osiągana przez producenta

W sytuacji nieskończonej elastyczności podaży nałożenie podatku spowoduje ograniczenie jej wielkości gdyż wzrost podatku wywoła wzrost ceny towaru ale do momentu równowagi wyznaczonej przez skłonność nabywcy do zapłacenia podwyższonej ceny

Wynika stąd prawidłowość: im mniej elastyczna podaż i mniej elastyczny popyt na dany towar tym mniejszy jest wpływ podatku na dany rodzaj działalności gospodarczej

Skutki nadmiernego opodatkowania przy elastycznym popycie- nałożenie podatku przyniosło wzrost dochodów państwa ale zostało to okupione spadkiem popytu i w konsekwencji ograniczeniem produkcji (doraźne zwiększenie dochodów państwa)

7.4 Efekt podatkowego spustoszenia

Na skutek obłożenia podatkiem czynnik pracy zmniejsza się popyt na siłę roboczą, co oznacza, że pewna liczba godzin nie zostaje wykorzystana. Na skutek opodatkowania cena pracy rośnie w sposób sztuczny i przedsiębiorcy muszą płacić wyższą stawkę za pracę czego wyrazem są zwolnienia spada popyt na siłę roboczą

7.5 Wpływ podatków na oszczędności i inwestycje

Skłonność podmiotów do oszczędzania uzależniona jest od: stopy oprocentowania depozytów i inflacji, lecz także od stopy opodatkowania dochodów z kapitału. Również skłonność do inwestowania przez przedsiębiorstwa jest uzależniona od stopy opodatkowania dochodów z zainwestowanego kapitału.

Nałożenie podatku od zysku przedsiębiorstw spowoduje że stopa dochodu brutto wzrośnie w wyniku nałożenia podatków od dochodów osobistych na oszczędzających zmniejszy się stopa dochodu oszczędzających

7.6 Redystrybucyjne skutki podatków

Zadaniem państwa jest korygowania nieuzasadnionych rozpiętości w dochodach obywateli. Zjawisko rozkładu dochodów w społeczeństwie z punktu widzenia kryterium równości pokazuje krzywa Lorenza

Główna przyczyna nierówności dochodów tkwi w nierówności dochodów z pracy, te zaś są uzależnione od zdolności fizycznych i umysłowych człowieka jak i panująca doktryna ekonomiczna.

Z reguły w krajach które weszły na ścieżkę przemian ostojowych wykazują silne procesy rozwarstwiania się dochodów (jednym z mierników zmian w sferze dochodów jest współczynnik Giniego)

7.7 Problem granic opodatkowania

Zależność między skalą opodatkowania, rozmiarem działalności gospodarczej i dochodami budżetu państwa wyjaśnia krzywa Lorenza (mówi ona o tym, że wraz ze wzrostem obciążeń podatkowych wzrastają dochody państwa tyle że coraz wolniej aż do punktu przegięcia po przekroczeniu którego spadają)

7.8 Przerzucalność podatków

Wg Smitha kapitał zainwestowany w rolnictwie obciąża właściciela ziemskiego podczas gdy nałożenie podatku w przemyśle i handlu spowoduje przerzucenie jego ciężarów na cenę towarów i usług a więc na konsumenta. Z kolei podatek nałożony na płace spowoduje roszczenia pracownika względem pracodawców, którzy będą zmuszeni podnieść płace co spowoduje wzrost cen produkowanych towarów i przerzucenie opodatkowania płac na konsumenta

Zdaniem Ricardo koszty podatków ponoszą głównie nie właściciele ziemscy ale przedsiębiorcy i konsumenci gdyż właściciele przerzucają podatek za pomocą rynku. Przedsiębiorca ponosi koszty opodatkowania płac gdyż obniżają one zyski

Na ogół przyjmuje się że wszystkie podatki pośrednie można przerzucić na ceny towarów i usług (chodzi tu o podatki przychodowe: VAT, obrotowy itp.)

Im bardziej zmonopolizowany jest rynek, im mniejsza jest elastyczność popytu względem ceny zawierającej podatek, tym większe są możliwości przerzucenia skutków opodatkowania

Przerzucalność można podzielić na:

• Przerzucalność w przód- polega na podnoszeniu cen dla nabywców towarów aby zrekompensować nałożony na podatnika ciężar

• Przerzucalność wstecz- polega na wymuszeniu obniżki kosztów działalności podatnika przez obniżki płac, cen nabywanych surowców itd.

7.9 Ucieczka przed podatkami

Przyczyny ucieczki przed podatkami

• Etyczne- niezgodność z prawem, łamanie zasad podatkowych

• Polityczne- wyraz buntu przeciwko panującemu ustrojowi czy partii

• Ekonomiczne- w sytuacji niemożności przerzucenia podatku celem zachowania obecnego poziomu konsumpcji

• Techniczne- związane z wykorzystaniem skomplikowanych systemów podatkowych

Podatek stanowi ofiarę na rzecz dobra wspólnego

7.11 Cechy współczesnego systemu podatkowego

Podatek jedyny- koncepcja zakładająca że występuje tylko i wyłącznie jeden podatek który należy płacić. Nie jest możliwa do realizacji ponieważ nie ma nic takiego co można by wziąć za podstawę jego wyznaczania

Iluzja fiskalna- ukrycie opodatkowania wysokości rzeczywistych ciężarów podatkowych przed obywatelem który ma wrażenie że żyje w państwie gdzie nie trzeba płacić wysokich podatków (realizacja poprzez zastępowanie podatków opłatami, mówieniu że podatki są chwilowe i muszą pokryć koszty wielkich inwestycji, zaciąganie pożyczek które potem i tak trzeba spłacić itp.)

Szkoły opodatkowania:

• Szkoła podatkowania sprawiedliwego (SPS)- przedstawiciel H. Simons. Wydatki państwa powinny być traktowane jako niezbędne do realizacji funkcji państwa oraz powinny one być równe i sprawiedliwe

• Szkoła podatkowania optymalnego (SPO)- przedstawiciele J. S. Mill, F. P. Ramsey. Przesłanki do nakładania podatków znajdują się w modelach równowagi opartych na regule odwrotnych elastyczności (nakładanie wysokich podatków na niektóre towary (benzynę, papierosy) spowoduje że wzrost ich cen nie wpłynie na ograniczenie zakupu natomiast niewielki wzrost niskich podatków nakładanych na niektóre towary (żywność) wywoła silne reakcje w postaci zmiany ceny i wielkości sprzedaży)

• Szkoła wymiany fiskalnej (SWF)- przedstawiciel E. Lindahl. Nawiązywali do złotej reguły finansów publicznych

Zasady którymi należy się kierować przy konstruowaniu systemów podatkowych

1. Wprowadzenie kilku podatków ale tylko 3 lub 4 stanowią podstawę funduszy finansów publicznych

2. Sięganie do różnych przedmiotów opodatkowania

3. Podatki bezpośrednie i pośrednie

4. Podatki bezpośrednie ciężej się przerzuca i są pewne

5. Podatki pośrednie łatwo się przerzuca ale są wydajnym źródłem dochodów

6. Nadmierne dochody podmiotów gospodarczych ogranicza się poprzez progresywne skale podatkowe

8.1 Istota wydatków publicznych

Obszar rozważań związanych z wydatkami publicznymi

1. Uzasadnienie wydatków publicznych

2. Rozmiary wydatków publicznych

3. Rozłożenie ciężarów wydatków publicznych na poszczególny grupy społeczne

4. Udział poszczególnych grup w wydatkach publicznych

5. Racjonalność wydatków publicznych

6. Efektywność wydatków publicznych

Ekonomiczne sens wydatków publicznych polega na tym, że w ich wyniku następuje alokacja dóbr czyli wykorzystanie części PKB

Efekt wypychania zasobów przez wydatki publiczne poza obieg gospodarczy- klasyczne wydatki publiczne (na opiekę zdrowotną czy obronę narodową) nie zwiększają bezpośrednio PKB

8. 2 Rodzaje wydatków publicznych

Funkcje państwa

1. Klasyczne funkcje kubiczne państwa (obrona narodowa, sądownictwo itp.)

   1. Funkcje zewnętrzne- władze publiczne mają obowiązek zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa (wydatki na armię)

   2. Funkcje wewnętrzne- wydatki na utrzymanie administracji, sądownictwa itp

2. Socjalne funkcje władz publicznych

3. Ekonomiczne funkcje państwa

Struktura wewnętrzna wydatków np. na cele socjalne lub gospodarcze pozwala ustalić strukturę ekonomiczno-społeczną wydatków publicznych

Analiza wydatków w przekroju działowym pozwala określić rzeczywistą alokację środków pieniężnych na dany dział

Podział wydatków publicznych

• Wydatki realne- następuje zużycie elementów PKB a więc tworzą bezpośrednio popyt na dobra i usługi

• Wydatki transferowe- dokonywane na rzecz innych podmiotów

  • Transfery wewnętrzne- dokonywane wewnątrz systemu finansów publicznych. Oznaczają wydatki publiczne jednych gestorów funduszy publicznych na rzecz innych gestorów funduszy publicznych

  • Transfery zewnętrzne- na rzecz podmiotów znajdujących się poza sektorem publicznym. Oznaczają zasilanie podmiotów prywatnych pochodzących ze środków publicznych

Odmiany transferów

• Dotacja podmiotowa- ma charakter ogólny

• Dotacja przedmiotowa- wiąże ilość środków publicznych z konkretnymi potrzebami lub celami wydatkowania

Z punktu widzenia kryterium gospodarka krajowa-zagrania wydatki publiczne dzielą się

• Wydatki krajowe

• Wydatki zagraniczne

Ze względu na przeznaczenie

• Wydatki bieżące

• Wydatki majątkowe

Dzięki temu podziałowi można się zorientować jaka jest hierarchia potrzeb i preferencji władz publicznych

Możliwość oddziaływania na wydatkowanie środków

• Wydatki stałe

• Wydatki zmienne

Z tym wiąże się podział na

• Wydatki sztywne- związane z obsługą zadłużenia

• Pozostałe wydatki

Wydatki publiczne wg szczebla wydatkowania

• Szczebla centralnego

• Szczebla regionalnego

• Szczebla lokalnego

Wg kryterium formy funduszu publicznego

• Wydatki budżetowe

• Wydatki publicznych funduszy celowych

8.3.1 Dwie płaszczyzny racjonalizacji wydatków publicznych

Rozpatrywać to można w płaszczyźnie

• Makroekonomicznej- chodzi o ustalenie racjonalnego poziomu i racjonalnej struktury wydatków publicznych

• Mikroekonomicznej- bezpośrednie wykorzystanie środków publicznych poprzez jednostki sektora publicznego

Istota racjonalizacji wydatków sprowadza się do znalezienia form organizacyjnych i zasad gospodarowania pieniężnymi środkami publicznymi pozwalającymi na jak najlepsze wykorzystanie tych środków

8.3.3 Oszczędności w wydatkach publicznych

Podejście do oszczędności w wydatkach publicznych

• W wymiarze uniwersalnym- polega na takim wydawaniu pieniędzy aby osiągnąć jak największe korzyści

• W wymiarze specyficznym- wobec ograniczoności środków publicznych oszczędne gospodarowanie nimi sprowadza się do powstrzymania od wydatków na cele gospodarczo uzasadnione lecz przekraczające nasze możliwości

8.4.1 Metody kształtowania wydatków publicznych

Podstawowym narzędziem kształtowania wydatków jest planowanie

5 metod kształtowania wydatków

• Metoda historyczna- wydatki publiczne danego okresu fiskalnego determinowane są poziomem i strukturą wydatków publicznych w okresach poprzednich

• Metoda popytowa- opiera się na zgłaszanych przez korzystających potrzeb zaspokajanych z budżetu państwa (tyle że potrzeby są nieograniczone a posiadane zasoby tak)

• Metoda podażowa- środki publiczne mogą być alokowane zgodnie z istniejącą bazą materialną i kadrową

• Metoda rynkowa- państwo ma za zadanie tworzenie warunków rynkowych dla zużycia środków publicznych. Cel ten można osiągnąć przez system zamówień publicznych sprzyjających wyborowi jak najlepszej oferty

• Metoda ekspertów- specjaliści od danych dziedzin kształtują wydatki publiczne na podstawie swojej wiedzy oraz stanu danej dziedziny w kraju

8.4.2 Programowanie budżetowe- charakterystyka idei

Celem programowania jest ograniczenie arbitralności i woluntaryzmu decyzyjnego władców oraz eliminowania marnotrawstwa. Wydatkowanie publiczne powinno być poddane nowoczesnym procedurom a więc nie tyle planowanie co programowanie

Idea programowania budżetowego- kwantyfikacja i rangowanie zjawisk występujących w procesach budżetowych

Metody programowania budżetowego