Państwo

Pojęcie i nazwa

• U Greków – „polis“ = miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem

• Rzym – „civitas“:

  • Gmina pełnoperawnych obywateli

  • Państwo obywateli rzymskich

  • Rownież jako wspólnota wszystkich obywateli „res publica“ (= rzeczpospolita)

  • Póżniej „imperium“

• Średniowiek – nazwa państwa jako kraju (terra) → najważniejszy czynnik terytorialny

• Włochy XVI. wieku – „stato“ – Machiavelli

• Polska – „państwo“ – pan = możliwość panowania, czyli wykonywania władzy

Definowanie

• Okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politicznej („państwo“ jako kraj)

• Ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa (społeczeństwo zorganizowane w państwo)

• Organizację ludzi, rozpatrzywaną ze względu na łączącą ich więż zależności politycznej (państwo jako grupa społeczna organizowana)

• Tę część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności („państwo“ jako aparat państwowy)

• Podmiot własności państwowej („państwo“ jako fiskus, skarb państwa i podmiot prawa międzynarodowego)

• 5 typów definicji państwa:

1. Funkcjonalne – opisują państwo poprzez funkcje , jakie musí ono spełniać w danym układzie społecznym (np. Hugo Grotius)

2. Strukturalno-elementowe – bazują na teorii trzech elementów Georga Jellinka: ludność, terytorium, władza zwierzchna

3. Psychologiczne – Leon Petrażycki; państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich

4. Socjologiczne – państwo jako społeczność polityczna; Wesełowski, Arystoteles

5. Klasowe – odmianą definicji socjologicznych; Marks – państwo jest instrumentem klasowego panowania

• Państwo może być określone jako pewna zbiorowość tworząca grupę zorganizowaną:

1. Etniczny aspekt – stanowi z reguły określony szczebel rozwoju życia społecznego

2. Kulturowy aspekt – zbiorowość państwowa wytwarza bowiem wiele wspólnych elementów kultury, które są dziedzicone przez kolejne, dochodzące do władzy elity polityczne

3. Ekonomiczny aspekt – stanowi pewną jedność gospodarczą, zawiązaną w celu zaspokojenia potrzeb podmiotów wchodzących w skład organizacji państwowej

Cechy państwa

• Państwo jako organizacja polityczna

  • Państwo jest swoistym rodzajem organizacji, jest świadomym i celowym usystematizowaniem jego części w jednolitą całość

  • Władza państwowa gwarantuje funkcjowanie całości i realizowanie celów

  • państwo odnosi się do działalności społecznej, która wiąże się bezprośrednio ze sprawowaniem władzy

• Państwo jako organizacja przymusowa

  • Przymus jest immanentną cechą państwa

  • Lączy się z wymuszeniem posłuchu jednostek i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej

  • Przymus:

1. Fizyczny – polega na stosowaniu siły fizycznej wobec ludzi, jest zmonopolizowany przez państwo, nie mogą go stosować jednostki lub związki obywateli; stosowany jako kara (kara więzienia), aresz tymczasowy

2. Ekonomiczny – zastosowanie różnych form oddziaływań, które pozbawiają jednostki i inne podmioty, np. gospodarcze

3. Psychologiczny – np. istnienie monopolu na przekaz informacji (cenzura)

• Państwo jako organizacja terytorialna

  • Kryterium terytorialnego

  • Posiadanie własnego terytorium

  • Terytorium często stanowi czynnik konsolidujący społeczeństwa → wytwarza się stosunek uczuciowo-emocjonalny u ludzi zamieszkujących dane terytorium

  • Na terytorium państwowym władza wykonuje własne prerogatywy w sposób lączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń

  • Terytorium składa się z przestrzeni lądowej, morskiej, powietrznej

• Państwo jako organizacja suwerenna

  • „suwerenność“ = niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi; władza suwerenna obejmuje wszystkich czlonków państwa a także ma zdolność regulowania wszelkich spraw

  • Głównym przejawem jest wyłaczność prawodawcza

  • Suwerenne państwo:

    • Posiada zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością

    • Może dobrowolnie nawiązywać rownorzędne stosunki z innymi państwami i być członkiem wybranych organizacji międzynarodowych

    • Może swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa

Geneza państwa

1. Starożytność

• Arystoteles – państwo pochodziło z natury, co oznacza, że powstawało na drodze naturalnego rozwoju, syntezy mniejszych wspólnot rodzinnych w osady, które skupiając się, tworzyły koinonia – wspólnotę miasta-państwa

  • Polis = jedność rodów i osad, utworzoną w celu osiągnięcia doskonałego i samowystarczalnego istnienia

    • Miało być zapewnienie obywatelom szczęśliwego i cnotłiwego życia, co mogło być osiągnięte przez zachowanie umiaru w działalności politycznej

  • Postrzegał człowieka jako istotę polityczną (zoon politikon)

  • Idea podziału zadań w państwie – 3 podstawowe czynniki władcze:

1. Obradujący – najważniejszy; rozstrzygający o sprawach wojny i pokoju, zawierający i rozwiązujący przymierza, stosujący kary śmierci

2. Rządzący

3. Sądzący

   • Ustrój = określa bowiem porządek władz w państwie i sposób ich podziału; stwierdza co jest czynnikiem decydującym w państwie i jaki jest cel każde wspólnoty

     • 3 dobre ustroje: monarchie, arystokracje, politea

     • 3 ustroje zdegenerowane: tyranie, oligarchie, demokracje

1. Doktryny średniowiecza

• Spory wokól wzajemnego stosunku dwóćh władz: rządu świeckiego (regnum) i duchownego (sacerdotium)

1. Teologiczna

• Aureliusz Augustyn = filozof katastrofista

  • Przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury ludzkiej

  • Bóg dał człowiekowi państwo, ale zrobił to z powodu grzechu

  • Gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było

  • Wałka dwóch porządków: państwo boże (civitas Dei) x państwo ziemskie (civitas terrena) – wszyscy źli, grzeszni

  • Jedyną funkcją państwa – represja wobec przeważającej większości grzesznych

  • Bóg dawał władzę dobrym i złym – chrześcijanie winni byli tolerować władzę nawet wówczas, gdy była identyczna z bezkarnością

• Tomasz z Akwinu

  • Państwo przestało być dla niego instytucją ustanowioną przez Boga dla poskromienia grzesznego człowieka

  • Jak źródłem powstawania społeczności ludzkiej była ludzka natura, tak i władza państwowa pochodziła tylko pośrednio od Stwórcy, Boska była tylko sama zásada władzy (principium praelationis), natomiast każdy konkretny ustrój tworzyli ludzie

  • Podstawową zasadą porządku naturalnego była hierarchia – musiała istnieć zawsze i wszędzie

  • Tomizm, akcentujący konieczną zgodność polityki z naturą, uzasadnił hierarchiczną strukturę feudalizmu

  • Najlepszym rządem była monarchia

  • Gdy władca stawał się niepoprawnym tyranem, można było czynnie wystąpić przeciw niemu

  • Tyranem jest władca, który:

1. Nielegalnie zdobył władzę (uzurpacja, gwałt, symonia)

2. Też władca legalny, władzy źle używający (prywata)

• Doktryna teologiczna, poza wyjaśnieniem boskiego charakteru władzy państwowe, miała utrwalić w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy, o jego legitymacji do podejmowania najbardziej istotnych decyzji

1. Patriarchalna

• Robert Filmer, XVII wiek – obronca absolutizmu królewskiego; traktat „Patriarcha, albo przyrodzona władza krolów

  • Państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia rodów w plemiona, plemion zas w większe całości, aż do państwa włącznie; przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej w ramach form pierwotnych

  • Król posiada władzę jako patriarcha swojego narodu i spadkobierca biblijnego Adama

  • Władzę państwową przyrównywał do władzy starszego rodu sugerując, że jest ona sprawowana w interesie całego społeczeństwa

  • Najlepszym ustrojem była monarchia absolutna, gwarantująca silę, porządek i stabilność społeczeństwa

    • Osoba panująca posiada pozycję ojca w rodzinie

1. Patrymonialna

• Ludwig von Haller – XIX wiek

  • U źródeł powstania władzy państwowej leżała właśność ziemi (patrimonium = ojcowizna, majątek rodowy)

  • Państwo jako dziedziczna własność dynastii panującej

1. Doktryny nowożytne

• Cechy wg. Turowskiego

  • Następuje oddzielenie własności prywatnej księcia, króla, władcy politycznego od własności publicznej państwowej

  • Następuje wytworzenie się trwałych instytucji administracji państwowej, instytucji politycznych i sądowniczych

  • Powstają różne formy partycypacji doradztwa, wnioskowania czy współdecydowania obywateli

1. Doktryna umowy społecznej

• Grocjusz - twórca nowożytnej szkoły prawa natury; „Wolność mórz“, „O prawie wojny i pokoju“

  • Człowiek posiadał naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia

  • Niestety nie ma ustrojów idealnych

• Baruch Spinoza

  • Stan natury był stanem trwogi i wzajemnej wrogości ludzi, bo granicą praw naturalnych ludzi była tylko ich siła, a natura nie podlegała prawom rozumu

  • W interesie przeto ludzi leżało, aby poprzez umowę społeczną dla własnego pożytku stworzyć państwo gwarantujące im pomyślność i wolność

  • Umowa polegała na tym, że jednostki zrzekały się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa

  • Najlepszy ustrój → demokracja

• Thomas Hobbes

  • Pesymistyczne twierdzenie o egoistycznym, a wręcz antyspołecznym charakterze natury człowieka

  • Stan naturalny, w jakim żyl człowiek, stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi (nieustanny stan napięcia)

  • W stanie bezustannego strachu panowała naturalna wolność, ale prowadziło to do całkowitej anarchii i zagrożenia bytu ludzi

  • Człowiek był istotą rozumną → ten instynkt nakazywał człowiekowi rezygnować z wojny naturalnej swobody na rzecz dążenia do pokoju i porozumienia z innymi ludźmi → potrzeba ograniczenia wolności i zawarcia umowy społecznej na rzecz ogółu w celu przekazania suwerenowi prawa rządzenia

• John Locke – przedstawiciel doktryny liberalizmu politycznego i ekonomicznego

  • Okres stanu natury traktował jako epokę pomyślności, w której ludzie rozwijali się w dobrobycie, korzystali z wolności, własności i równości

  • Każdy miał prawo bronić swych naturalnych praw i karać tych, którzy je naruszali → ludzie stawali się sędzami we własnych sprawach → potrzeba ustanowienia władzy państwowej

  • Składała się z dwóch aktów:

1. Umowa pomiędzy jednostkami powołującymi społeczeństwo

2. Umowa społeczeństwa z władzą tworzącą rząd

• Podstawowymi funkcjami państwa:

1. Tworzenie praw pozytywnych

2. Ich egzekwowanie

3. Obrona społeczeństwa przed zewnętrznym wrogiem

• Potrzeba wyodrębnienia władzy ustawodawczej, wykonawczej i federacyjnej (polityka zagraniczna)

• Jean Jacques Rousseau

  • Stan natury nie przysparzał ludziom problemów, żyli bowiem w harmonii z naturą i siąsiadami

  • Znaczenie miały klęski żywiołowe → zmuszały one człowieka do lączenia się z innymi i zakładania skupisk – np. rodzina → nastąpil szybki rozwój cywilizacji → podział na bednych i bogatych → dorga ke konfliktom i stanowi wojny → utworzenie instytucji – państwa → rezultat paktu zrzeszenia, który miał bronić słabych i ubogich przeciwko ambicjom bogatych

  • Bogacze oszukali lud i władza przekształciła się w rządy despotyczne

  • Istotą umowy była równość wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności, wolności cywilnej i politycznej chronionych przez prawo i instytucje państwa

1. Doktryna podboju

• XIX wiek

• Przeważały nastroje nacjonalistyczne i prowojenne → liczna działania zbrojna o charakterze lokalnym i transnarodowym

• Eugen Dühring

  • Polityka określa rozwój ekonomiczny i powstanie państwa

  • Powstanie państwa wiązał przede wszystkim z działaniami sił zewnętrznych

• Ludwik Gumplowicz

  • Podstawowymi kategoriami socjologicznymi są walka i rasa

  • Państwo stanowi instrument panowania jednych – silniejszych, nad drugimi – słabszymi

  • Każde państwo zostało utworzone wyłącznie w drodze podboju

1. Doktryna procesu rozwarstwienia klasowego

• Frederyk Engels

  • Państwo pojawia się, gdy w wyniku wzrostu wydajności pracy powstaje własność prywatna, która powoduje rozpad pierwotnych społeczeństw rodowo-plemiennych na nierówne klasy

  • Podstawowe przyczyny powstania państwa

1. Wzrost wydajności pracy i wielkie społeczne podziały pracy, nieznane społeczeństwom pierwotnym

2. Ukształtowanie się własności prywatnej

3. Rozpad społeczeństwa na klasy i powstanie w związku z tym sprzeczności klasowych

• 3 drogi (swoiste formy powstania państwa):

1. Klasyczna – przeszło państwo ateńskie, powstałe bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej

2. Droga jaką przeszło państwo rzymskie, na którego powstanie miał wpływ istniejący między patrycjuszami a plebejuszami konflikt; zastąpił on rodowy podział ludności podziałem terytorialnym i ekonomicznym

3. Droga, jaką przeszły plemiona germańskie, które zajęły tereny byłego imperium rzymskiego, gdzie panował rozpadający się ustrój niewolniczy

1. Doktryny socjologiczne

• Wyjaśniają genezę państwa przede wszystkim interakcjami pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi

• Léon Duguit – teoria solidarystyczna

  • Obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności

  • Państwo polega na normom mającym wytłumaczenie w zasadzie solidarności

• A.Comte, Gierke, Spencer – doktryna organiczna

  • Zjawiska społeczne uważają za rodzaj zjawisk biologicznych

  • Gierke – organizm państwowy = związki ludzkie posługujące się specjalnymi organami, których funkcje spełniane są w sposób analogiczny do funkcji części ciała człowieka

  • Spencer – organiczna struktura społeczeństwa

  • Comte – wizja nowej religii – miejsce Boga miała zająć Ludzkość – bezkonfliktowa, zorganizowana naukowo i pracująca w celu utrwalenia rodziny, własności i państwa

1. Doktryna psychologiczna

• Leon Petrażycki

  • Państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej

  • Państwo jest projekcją psychologiczną

1. Powstanie państwa w doktrynie prawa międzynarodowego

• L. Antonowicz – 4 sposoby powstania państw:

1. Zjednoczenie dwóch lub więcej państw, prowadzące do powstania nowego państwa

2. Rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państw

3. Secesja części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu

4. Uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa

Typ i forma państwa

Geneza typów państwa

1. Typ państwa niewolniczego

• 5000lat p.n.e nad Eufratem a Tygrysem – kultura sumerska → ataki plemion semickich → przekursorzy nowego typu państwa – monarchii despotycznej – rządy prowadzące politykę podboju i całkowitego uzależnienia od siebie podbitych terytoriów → mieszkańcy zajętych terenów stawali się niewolnikami

• 2 klasy: właściciele niewolników i niewolnici

1. Typ państwa oparty na systemie feudalnym

• Najczystszy typ w średniowiecznej Europie we Francji od X do XIII wieku

• Systém hierarchicznej zależności jednostek

1. Państwo kapitalistyczne

• Twórca: Adam Smith

• Dwa podstawowe okresy:

1. Państwa liberalnego – kapitalizm wolnokonkurencyjny

2. Wspólczesne państwo kapitalistycznego – rozwijającego działalność zarówno w sferze gospodarczej w formie interwencjonizmu państwowego, jak i socjalnej (oświata, ochrona zdrowia, ubezpieczenia społeczne itd.)

1. Państwo socjalistyczne

• Babeuf, de Saint-Simone, Fourier, Owen, Marks, Engels

• Stworzenie społeczeństwa harmonii, pokoju, równości i sprawiedliwości

Pojęcie typu państwa

• Przez typ państwa rozumiemy jednostkę klasyfikacyjną państwa w ujęciu historycznym wyróżnioną przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze wzgłedu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych, które dane państwo umacnia i chroni

Klasyfikacja typów państwa

1. Państwo niewolnicze

• Niewolnictwo = jest to jedna z form wyzysku, polegająca na tym, że pewna grupa ludzi, wraz z narzędziami pracy, stanowi własność innych ludzi bądź instytucji, mogących nimi swobodnie rozporządzać

• Od rozpadu formacji wspólnoty pierwotnej, przetrwało w wielu państwach feudalnych czy nawet kapitalistycznych

• Niewolnictwo patriarchalne – niewolnicy usługiwali przede wszystkim w gospodarstwach domowych (práce o charakterze służebnym); raczej dobrze traktowani; łatwa droga do stania się ludźmi wolnymi

• Starożytna Grecja – wzrosła liczebność i znaczenie produkcji ludzi niewolnych (jeńcy wojenni, osoby schwytane przez piratów ale i z powodu zaciągniętych zobowiązań czy chcący sprzedać samych siebie; wykorzystywani głównie w rzemiośle, kamieniołomach i kopalniach

• Starożytny Rzym – niewolnicy stanowili podstawę siły produkcyjnej; w rolnictwie i w domach patrycjuszy

• Średniowiek – państwa barbarzyńska → niewolnictwo odgrywało jeszcze znaczną rolę w produkcji

• Gwałtowany rozwoj kapitalizmu (kolonizacja Afryki, obu Ameryk, Azji)

• Dziś niewolnictwo nie istnieje

1. Państwo feudalne

• Przesłanki powstania systemu feudalnego

1. Słabość władzy centralnej

2. Dezintegrację administracji Rzymu

3. Prowadzenie niezliczonych działań wojennych i potyczek, które pochłonęły rzeszę ludzi

4. Zmianę technik militarnych

• Feudalizm = systém społeczno-polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek

• Pojawił się już w czasach plemiennych

• Immuniter = pełnia władzy sądowniczej na terenach należących do feudała

• Feudal był panem życia i śmierci na obszarze podlegającym jego jurysdykcji

• Parowie = warstwa najbardziej zamożna (oprócz samego władcy)

  • Byli lennikami króla

  • Użytkowali znaczne połacie gruntu, sprawowali władzę sądowniczą w imieniu monarchy

• Najpotężniejsi feudałowie nadawali lenna wasalom niższego rzędu → zjednywano sobie wiernych stronników i próbowano prowadzić efektywną politykę administracyjno-gospodarczo-militarną

• Obowiązki wasala:

  • Utzrymywanie seniora podczas jego podróźy przez ziemię lennika

  • Permanentna gotowość zbrojna na wypadek wezwania seniora

  • Służenie radą

  • Ofiarowywanie w razie potrzeby środków materialnych

• Własność podzielona

1. Państwo kapitalistyczne

• Oparte na doktrynie liberalizmu gospodarczego

• w XIX. wieku → przemysł fabryczny

• kapitalizm = systém gospodarczy zorientowany na rynek, tj. miejsce, w którym spotykają się popyt, a także podaż dóbr i usług oraz glie odbywa się wspólzawodnictwo

• Zásada wolnej konkurencji, samoregulacji gospodarki

• Dominującym systémem pracy jest praca najemna

• Kapitalista x osoba, która zobowiązana jest pracy wykonawać – pracownik

1. Państwo wczesnokapitalistyczne

• W końcu XVIII wieku

  • Rewolucyjna zmiana mentalności znacznej części społeczeństwa

  • Era stabilności i równowagi pomiędzy mocarstwami

  • Mobiłność społeczna = migracje ludności ze wsi do miast, możliwość szybkiego awansu społecznego

  • Wzrost demograficzny

  • Rewolucja przemyłowa

  • Rewolucja burżuazyjna → państwa oparte na systemie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego

Liberalizm gospodaczy	Liberalizm polityczny
Polega na wolności pracy, produkcji i handlu Opiera się na założeniach klasycznej ekonomii Wierzy w samoczynne i optymalne funkcjowanie nieskrępowanej konkurencji na wolnym rynku	Określa sposób sprawowania władzy państwowej Definuje stosunek władzy państwowej do obywatelskich wolności politycznych Opowiada się za demokratycznym ustrojem państwa, kierującego się konstytucyjnymi zasadami mającymi na celu ochranę swobód obywatelskich

• Warunki pracy stawały się nie do zniesienia

• Szybki prorost kapitalu → gwałtowana ekspansja kolonialna

Kapitalizm monopolistyczny

• Zwiększenie skali inwestycji, zmianę metody sporządzania planów finansowych

• Rynki zewnętrzne → wyrastały sprzeczności pomiędzy poszczególnymi państwami

Kapitalizm państwowomonopolistyczny

• Bardziej monopolizujący

1. Państwo liberalno-demokratyczne

• Związane z demokratyzacją

• Państwa więcej przyjazne dla obywateli, którzy zaczęli otrzymywać wiele praw publicznych

• Przemiana miała charakter ewolucyjny

• Współistnienie wolności z równością

• Zmiany w strukturze społecznej → ewolucja stosunków produkcji

  • coraz większe i wysoce zmechanizowane gospodarstwa agrarne

  • inteligencja i rzemieślnicy zaczęli zakładać własną działalność gospodarczą a wykonywać zajęcia związane z szeroko pojętymi usługami

  • zapotrzebowanie na określony typ pracowników na coraz elastyczniejszych rynkach pracy

• możliwość wpływania na politykę państwa za pomocą instrumentów przewidzianych przez demokrację bezpośrednią

• ustabilizowana sytuacja społeczno-polityczna; ukształtowane mechanizmy ochrony i kontroli

• administracja państw → funkcja bezstronnego arbitra

• koherentność

• stosunki społeczno-gospodarcze → dobrze rozwinięta forma ustawicznego postępu; wysoki stopień zorganizowania

  • społeczeństwo zorientowane na konsumpcję i dąży do polepszenia warunków bytowych

  • państwo nie blokuje inicjatyw prywatnych → ułatwia obywatelom bogacenie się poprzez wprowadzenie szerokiego katalogu ulg i preferencji

  • administracja powinna:

    • regulować nadmierny wzrost gospodarczy

    • stymulować gospodarkę

    • zorganizować szkolnictwo

    • zapewnić bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne

    • ściągać podatki

    • popierać szeroko zakrojoną prywatyzację

    • przeciwdziałać konfliktom społecznym

    • wspierać najuboższą część społeczeństwa

• polityka socjalna → koncepcja państwa opiekuńczego opiera się na teorii ekonomicznej Johna Keynesa – państwo powinno przeciwdziałać bezrobociu

  • w państwach z wysoce rozwiniętą gospodarką kapitalistyczną

  • poważny sektor → przedsiębiorstwa znacjonalizowane

  • welfare state → szeroki zakres usług socjalnych

  • utrzymanie podstawowych zdobyczy zarówno liberalizmu i demokracji

• ważna rola samorządu → w pełni oddaje wartości i idee wyrażone w założeniach idei decentralizacji władzy państwowej

• środki masowego przekazu → technologia z ilością informacji znajdujących się w siecach teleinformatycznych „społeczeństwo informacyjne“

1. Państwo faszystowskie

• Połączenie narodu, władzy i partii poprzez struktury aparatu państwowego z partyjnym, wyrażającym wolę i interesy narodu

• Wyeksponowany aparat przymusu: policja, administracja państwowa, częściowo wojsko

• Łączenie kultu państwa z kultem wodza

• „faszyzm“ = fasces = pęk rózg liktorskich = siła jedności politycznej

• Przeciwko wielu koncepcjom i postawom społecznym (brak pozytywnych idei w jego założeniach)

  • Antykomunizm, antyliberalizm, antyintelektualizm, antydemokratyzm, antyindywidualizm, antysemityzm, antyfeminizm, antyhumanitaryzm, antyparlamentaryzm, antypluralizm, antyregalitaryzm, antyinternacjonalizm, antypacyfizm

• Powstanie państwa faszystowskiego → po I wojnie światowej kryzys ekonomiczny, społeczny i polityczny → frustracja społeczeństwa, bezrobocie → demokracja nie miała pozycji

  • Rewolucja w Rosji → strach przed ekspansją komunizmu → ludzie byli skłonni zaakceptować pewne ograniczenia wolności i demokracji, w zamian za jednoczesną poprawę warunków bytowych

• Włochy – Mussolini, w Niemczech – Hitler

• Wałka = naturalny mechanizm kreowania elit

• Wzory człowieka twardego, brutalnego, agresywnego, wyzbytego wszelkich subtelnych reakcji i odczuć

• Władza w rękach wodza – legislatywa, egzekutywa i sądownictwo

  • Totalna kontrola nad państwem

  • Idea sprawedliwości społecznej → znesienie podziałów klasowych; powszechna i bezpłatna oświata; likwidacja bezrobocie; wsparcie drobnych firm; rozkwit świadczeń socjalnych

• Odgórna kontrola nad gospodarką, ale nie zlikwidowano własności prywatnej

  • Na celu przeciwdziałać kryzysom, powstrzymać bezrobocie, pobudzać gospodarkę

  • Nacisk na pomoc socjalną

• Działalność innych ruchów i partii była zakazan

1. Państwa trzeciego świata

• „państwo rozwijające się“, „państwo nowe“, „państwo powstale na terenach dawnych kolonii lub terytoriów zależnych“

• Stanowią grupę państw o swoistych cechach, które powstały do niepodległego bytu po rozpadzie kolonializmu po II wojnie światowej

  • Wiele znamion wspólnych:

    • Wyzwoliły się z panowania kolonialnego

    • Posiadają stosunkowo niski stopień rozwoju gospodarczego

    • Prezentują strukturę społeczną niezwykle zróżnicowaną

    • Wykształciły strukturę polityczną słabo rozwiniętą

    • Przyjmują zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich

• Uzyskanie niepodległości wiązało się z utratą „opieki“ ze strony imperium kolonialnego → brak ugruntowanego ustroju politycznego → wojny domowe, pucze, przewroty, zamachy stanu i konflikty graniczne

• Część nie może wyłonić rządu, który by reprezentował kraj na arenie międzynarodowej

• Wieloukładowość ekonomiczna, niejednorodość stosunków społeczno-ekonomicznych

• Cztery systemy ekonomiczne

  • System patriarchalnej wspólnoty i gospodarki naturalnej

  • System drobnotowarowy, z dominacją indywidualnej gospodarki rolnej, opartej na prywatnej własności ziemi

  • System prywatno-kapitalistyczny

  • System państwowy → państwo jako główny właściciel środków produkcji

• Struktura społeczna

  • Chłopi i ludzie w rolnictwie → najliczniejsza grupa, najuboższa, słabo wykształcona

  • Robotnicy → Indie, Egipt, Algeria → gdzie proces industralizacji postępuje dość szybko

  • Burżuazja → osoby dysponujące znacznym kapitałem

• Problem analfabetyzmu → ludność jest słabo wykształcona

  • Brak szkół, nauczycieli, ośrodków naukowych

• Gwałtowny przyrost naturalny

• Konflikty na tle ideowym, kulturowym, etnicznym

1. Państwo socjalistyczne

• Ideologia socjalizmu powstała jako sprzeciw wobec idei indywidualizmu, liberalizmu, konserwatyzmu, kapitalizmu = źródło wszelkiego zła i niepowodzeń

• 2 nurty:

1. Rewolucyjny → wokól Międzynarodówki Komunistycznej; koncepce głoszone przez Lenina; rewolucja od państw, gdzie są sprzeczności największe; użycie przemocy i w drodze rewolucji (np, Komuna Paryska)

2. Reformistyczny → wokól Międzynarodówki Socjalistycznej; reprezentowany przez Lassalle´a i Bernsteina; tylko stopniowe zmiany o charakterze socjalnym i gospodarczym

• Grupy społeczne:

  • Robotnicy → siła przewodnia

  • Chłopi

  • Inteligencja

• System polityczny

  • Monopartyjny → na czele hegemonicznej partii stał pierwszy sekretarz

  • Wertykalny system rad → organy uchwałodawcze; wybierane w wyborach powszechnych

  • Opozycja była niszczona przez nomenklaturę partyjną

• Zásada równości

• Kolektywizm

• → ograniczenia wolności jednostki

• Próby stworzenia „idealnego człowieka“

• Dominującą formą własności ma być własność państwowa → eliminacja własności prywatnej, zlikwidowanie kapitalistycznych stosunków społeczno-ekonomicznych

• Propagowano kolektywizację, nacjonalizację, industrializację

Geneza form państwa

• Wybór formy państwa był uwarunkowany:

  • Występowaniem i dostępnością prądów ideowych, atrakcyjnych z punktu widzenia większości społeczeństwa

  • Całokształtem zadań, które ma dane państwo realizować

  • Dominującym stylem produkcji

  • Dominującą formą własności

  • Strukturą społeczną

  • Ogólną sytuacją międzynarodową

  • Położeniem geograficznym

  • Dziedzictwem kulturowym i historycznym danego narodu

Pojęcie formy państwa

• Związane z kategorią władzy państwowej

• Początek XX wieku → Jellinek → 2 główne formy państwa: monarchie, republika

• A. Łopatka → na formę państwa składa się całokształt sposobów i metod sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których należych władza państwowa

• J. Kowalski → forma państwa to sposób, w jaki jest urzeczywistniane państwowe kierownictwo społeczeństwem

• W. Lang → przez formę państwa rozumie się najogólniej sposób sprawowania władzy politycznej

• Na formę państwa składają się 3 elementy:

  • Forma rządów (ogól organów naczelnych)

  • Reżim polityczny (ogól metod)

  • Ustrój terytorialny państwa

• Forma państwa = sposób zorganizowania naczelnych organów państwa, ich kompetencje oraz wzajemne zależności polityczne i prawne, następnie sposób wyznaczania stosunku organów centralnych do terenowych na odpowiednich zasadach centralizacji i decentralizacji, koncentracji i dekoncentracji

Klasyfikacja form państwa

• Podział ze względu na kryterium reżimu politycznego

  • Demokratyczne

    • systemy parlamentarno-gabinetowe=zespół zasad polityczno-ustrojowych, określających wzajemny stosunek między trzema naczelnymi organami władzy państwowej – parlamentem, głową państwa (prezydent albo monarcha) i rządem w taki sposób, że rząd powoływany przez głowę państwa musí posiadać zaufanie parlamentu

    • parlamentarno-komitetowe = 3 naczelne organy – parlament, głowa państwa i rząd w taki sposób, że parlament jako najwyższy organ państwowy, bezpośrednio powołuje i kontroluje zarówno głowę jak i rząd, który jest niejako komitetem wykonawczym parlamentu (np. w Konfederacji Szwajcarii)

    • prezydenckie = zespół zasad prawnoustrojowych; prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu (np. Stany Zjednoczone)

    • półprezydenckie = prezydent posiada szerokie kompetencje osobiste, jest powoływany niezależnie od parlamentu w wyborach powszechnych, on to powołuje następnie rząd, który jest odpowiedzialny zarówno przed nim, jak i przed parlamentem (np. V Republika Francuska)

  • Autokratyczne → systemy dyktatorskie

• Monarchia

  • 2 rodzaje:

    • Ograniczone (konstytucyjne)

    • Nieograniczone (absolutne)

  • Monarchie stanowa = władcy dążyli do umocnienia swej pozycji wobec przedstawicielstwa trzech stanów – rycerstwa, duchowieństwa i mieszczaństwa

  • Kryterium sposobu wyłonienia władcy:

    • Monarchia dziedziczna → władza przechodzi na najstarszego syna, który nie musí być dorosły

    • Monarchia elekcyjna → władca jest po prostu powoływany w drodze wyborów na określoną kadencję

  • Zmiana monarchii w czasie:

    • Monarchia despotyczna → władca i jego działalność była pozbawiona kontroli społeczeństwa

    • Monarchia wczesnofeudalna → mocna pozycja monarchy w państwie; właściwość istoty transcendentnej

    • Monarchia stanowa

    • Monarchia absolutna → w końcowym okresie feudalizmu;skupienie całej władzy w rękach monarchy, który wydaje prawa, mianuje urzędników, kieruje sprawami państwa nie podlegając absolutnie żadnej kontroli

      • Przyczyny upadku absolutizmu:

        • Powstanie państw kapitalistycznych

        • Gwałtowny rozwój i popularność republikańskiej formy państwa wśród społeczeństwa

        • Przemiany społeczne, gospodarcze, polityczne

• Republika

  • Res publica = rzecz publiczna

  • Głowa jednoosobowa najczęściej

  • Powstała w opozycji do monarchii

  • Jest państwem wszystkich obywateli zamieszkujących to państwo

  • Suwerenem politycznym jest cały naród

  • Zasady:

    • Władza pochodzi z demokratycznych wyborów

    • Organy władzy publicznej wybierane są na określony czas

    • Głowa ponosi polityczną i prawną odpowiedziałność za swoją działalność

    • Legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawedliwości są od siebie niezależne, ale wzajemnie się uzupełniają

    • Poszczególne akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki

  • Kryterium zakresu wpływu obywateli na wybór naczelnych organów:

    • Demokratyczne → udział w wyborach szerokiemu gronu

    • Arystokratyczne → udział tylko wąskiej grupie obywateli, spełniających warunki społeczne lub majątkowe

  • Kryterium reżimu politycznego:

    • Demokratyczne

    • Autokratyczne → Chile w czasie Pinocheta

  • Kryterium zakresu władzy głowy państwa:

    • Parlamentarne

    • Prezydenckie

    • Mieszane

• Państwo federalne

  • Składają się z części posiadających przymioty państwowości → pewny stopień samodzielności, jakie te części posiadają w ramach całości

  • Części składowe federacji mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, budżety, hymny, flagi, godła, symbole itd.

  • Czynniki wpływające na powstawanie i kształtowanie się federacji

    • Narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijne, polityczne, pragmatyczne

  • Uprawnienia państwa federalnego

    • Ustalenie i prowadzenie polityki zagranicznej i obronnej

    • Zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, kierowanie armią

    • Przyjmowanie państw w poczet nowych członków federacji

    • Zagwarantowanie jednolitości ustawodarstwa

    • Bicie monety

    • Ustalenie podatków i opłat

    • Czuwanie nad zgodnością konstytucji federalnej z konstytucją części składowych

    • Nadawanie obywatelstwa

  • O zakresie samodzielności decyduje węzeł federacyjny = umowa o zawarciu federacji

• Państwo unitarne

  • Jedność struktury organizacyjnej

  • Brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy państwowości

  • Dzielą się na pewne jednostki terytorialne, różniące się wielkością, zakresem kompetencji, charakterem ustrojowym, nazwą i ważkością

  • Podział dokonywany w celu lepszego wydatkowania funduszy, sprawniejszego zarządzania państwem, ułatwienia obywatelom dostępu do odpowiednich urzędów i instytucji państwowych

  • Winno posiadać samorząd terytorialny

Funkcje państwa

Funkcje państwa - analiza, metody i techniki badawcze

• Metoda funkcjonalna → służy opisowi i wyjaśnieniu powiązań pomiędzy określonymi zjawiskami i procesami → powiązania mają charakter przyczyno-skutkowy (polegający na współprzyczynianiu się do zaistnienia jakiegoś stanu rzeczywistości społecznej

• Funkcje jawne i ukryte

• Funkcje zamierzone i niezamierzone

• Funkjce uświadomione i nieuświadomione

• Funkcje faktycznie realizowana = stwierdzalnej poprzez skutki określonych zjawisk czy procesów x funkcje zamierzone (odnoszonej do celu danego działania bądź zespołu działań)

• Funkcja = ukierunkowana społecznie realizacja, jakiegoś założonego przez dany podmiot społeczny (jednostkę, grupę) celu

• Funkcja ujmowana jako skutek jest ograniczona do następstw społecznych określonych działań, w oderwaniu od przypisywanych celów czy zadań

• Funkcja rozumiana jako relacja → ukierunkowanie danego ciągu zjawisk (procesów, działań) → może mieć postać relacji logicznej (np. wynikania), przyczynowo-skutkowej bądź aksjologicznej

• Funkcja rozumiana jako rola nawiązuje do potocznego pojmowania tego terminu jako sposobu sprawowania określonego urzędu, zespołu obowiązków lub zadań przypisywanych jakiemuś podmiotowi

• System polityczny (SP) – podstawowe ujęcia:

  • Instytucjonalne → SP stanowi uporządkowany układ organów władzy publicznej oraz sformalizowanych instytucji państwowych

    • Przedmiotem zainteresowania są funkcje pełnione przez poszczególne elementy systemu w stosunku całości SP

  • Behawioralno-funkcjonalne → SP to układ powiązanych wzajemnie działań podmiotów politycznych oraz ich wytworów, skupionych wokół władzy politycznej

    • Funkcje organów w procesach podejmowania oraz implementacji decyzji politycznych → instytucjonalno-normatywne wzorce

  • Systemowe → SP jako układ działań politycznych oraz ich wytworów jest analizowany poprzez pryzmat funkcji pełnionych przez system polityczny wobec otoczenia społecznego

  • Racjonalne → SP jako układ celowych, racjonalnych działań podmiotów politycznych

    • Działania współpracy (w realizacji przyjętego celu), konfliktu (rywalizacja bądź walki o daną wartość) bądź neutralności

• Termin „państwo”

  • Państwo jako swoista organizacja społeczna o globalnym zasięgu

    • Organizacja odznacza się szczególnymi cechami i obejmuje najszerszą wspólnotę ludzką (naród lub grupę narodów), do której kryterium przynależności jest instytucja obywatelstwa

  • Państwo jako system organów władzy państwowej lub władzy publicznej stanowiący centralny element państwa rozumianego jako globalna organizacja społeczna

    • Trwałe relacje pomiędzy systemem władzy państwowej a innymi elementami organizacji

Klasyfikacja funkcji państwa

• Funkcje:

1. Adaptacyjne → polega na dostosywaniu struktury i zasad funkcjonowania organizacji do ujawnionych w innych systemach potrzeb oraz interesów różnorodnych podmiotów społecznych

2. Regulacyjna → tworzenie wzorów zachowań pozwalających na optymalizację wewnętrznej struktury i zasad funkcjonowania organizacji, a przez to na zachowanie intergralności w stosunku do innych podmiotów międzynarodowych

3. Innowacyjna → wprowadzanie nowych elementów do powiązań pomiędzy organizacją i innymi systemami w rezultacie do przeobrażania struktury i zasad funkcjonowania systemów

• Funkcja:

1. Wewnętrzna → osiągnięcie i utrzymywanie ładu społecznego w ramach organizacji; wprowadzenie i utrzymanie porządku publicznego oraz bezpieczeństwa wewnętrznego

2. Zewnętrzna → działania organów skierowanych na osięgnięcie stanu bezpieczeństwa zewnętrznego

• Naturalne funkcje organizacji państwowej

1. Hierarchizacja i selekcja ujawnionych we wspólnocie potrzeb i dążeń

2. Opanowanie najbardziej istotnych konfliktów społecznych

3. Organizowanie działań jednostkowych i zbiorowych

• Funkcje pełnione przez system władzy publicznej:

  • Normotwórcza → tworzy złożony układ wiążących wzorów zachowań w ramach organizacji

    • Decyduje o przewidywalności zachowań w makroskali społecznej, o kształcie ładu społecznego w danej wspólnocie oraz o poczuciu bezpieczeństwa

  • Rozdział pożądanych dóbr i wartości, występujących w ograniczonej ilości w stosunku do ujawnionych potrzeb społecznych

  • Organizatorska → organizowanie życia zbiorowego w ramach organizacji

  • Ochronna (gwaracyjna) → gwarantowanie bezpieczeństwa publicznego oraz sankcjonowanie naruszeń obowiązującego prawa

  • Represyjna → realizowana przez aparat przymusu

PAŃSTWO PRAWA

1. Pojęcie

• Koncepcja „państwo prawa” → ukształtowała się w niemieckiej myśli ustrojowej pierwszej połowy XIX stulecia

• Związanie państwa i jego organów przepisami stanowionego prawa, prymat norm prawnych nad regułami działania celowego oraz samo ograniczenie władzy państwowej i jej działań granicami gestii państwa i kompetencji jego organów

• Aspekt formalny → związanie państwa i organów w działaniu wobec obywateli i mieszkańców państwa normami i zasadami prawa

1. Cechy

• Zagwarantowanie obywatelom pewności prawa stanowionego przez organy państwowe → żadne nagłe zmiany, który mogłyby powodować niepewność sytuacji prawnej

  • Zasada niedziałania prawa wstecz → przepisy kreowane po podjęciu określonych działań nie pozbawiły ich następstw prawnych, kojarzonych z konkretnymi działaniami w momencie ich podejmowania

• Adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne

  • Ingerencja winna być uwarunkowana względami na ochronę interesów państwa lub ważnych wartości akceptowanych społecznie (zdrowia, bezpieczeństwa, pokoju społecznego, moralności publicznej

• Ochrony praw słusznie (legalnie) nabytych

• Konstytucjonalizacja ustroju oraz zasad systemu prawnego stabilizującym regułom o nadrzędnej mocy prawnej oraz dużej trwałości obowiązania

• Konstytucjonalizacja relacji pomiędzy państwem a jednostkami

• Kontrola przestrzegania konstytucji i ochrony porządku konstytucyjnego

• Zasada legalizmu działania aparatu państwowego

• Zasada prymatu ustawy

• Określanie granic korzystania wolności

• Podział władzy