Czym jest osobowość?
W literaturze psychologicznej istnieją dziesiątki, jeśli nie setki, definicji osobowości. Każda z nich opisuje osobowość od innej strony, bądź prezentuje ją jako trochę inny konstrukt psychiczny. Osobowość jest często mylona z temperamentem, stąd wiele teorii przedstawia ją jako hybrydę czystej osobowości (zespołu cech) i temperamentu. Najpopularniejszą definicją osobowości jest ta, która przedstawia ją jako zespół cech wzajemnie wpływających na siebie, które manifestowane są poprzez ludzkie zachowania.
Wielu psychologów uważa, że jedną z najbardziej specyficznych własności teorii osobowości jest to, że spełnia ona funkcję teorii integrującej. Oznacza to, że dzięki zrozumieniu czym jest osobowość, łatwiej jest zrozumieć czym jest temperament, inteligencja, czy emocje. Każdy z wymienionych konstruktów jest w pewien sposób „pod wpływem” osobowości.
Teorie osobowości zostały podzielone na osiem głównych części (nurtów), które powiązane są z różnymi koncepcjami rozumienia człowieka (jako całości).
Teorie typów,
Teorie cech,
Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne,
Behawioryzm,
Humanizm,
Teorie uczenia się społecznego,
Sytuacjonizm,
Interakcjonizm.
Teorie typów
Teoria Hipokratesa – wyodrębnia cztery podstawowe typy temperamentu:
Sangwinik - aktywny, ruchliwy, jego reakcje są adekwatne do sytuacji, dobrze przystosowuje
się do zmian
Flegmatyk - powolny, mało podatny na zmiany, spokojny
Choleryk - wybuchowy, zmienny, szybki, niezrównoważony, emocje rozładowuje
prawie natychmiast niejednokrotnie wybuchowo
Melancholik - powolny, pesymistyczny, zahamowany, uczucia u niego zalegają
Teoria W.H. Sheldona – typy budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości.
Teorie cech
Zakładają one, że osobowość człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, czy reagowania. Pierwsze teorie opierają się na listach przymiotników (np. otwarty, miły), które tworzą lingwistyczny obraz charakteru. Współczesne teorie wykorzystują metodę analizy czynnikowej w próbach wyodrębniania podstawowych wymiarów osobowości.
Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta
Allport traktując osobowość jako realną organizację psychofizyczną zdefiniował cechę jako strukturę neuropsychiczną mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.
Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowania w określony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. dyspozycję osobistą, którą zdefiniował tak samo, jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości – uniwersalnemu i indywidualnemu.
Tak więc cecha jest wspólna dla wszystkich a dyspozycja osobista jest specyficzna dla jednostki.
Istnieją trzy rodzaje cech i dyspozycji osobistych:
Dominujące,
Centralne,
Wtórne.
Cechy/dyspozycje dominujące wpływają na całe zachowanie (np. makiawelizm, osobowość autorytarna);
Cechy/dyspozycje centralne najczęściej ujawniają się w działaniu (np. pewność siebie, towarzyskość);
Cechy/dyspozycje wtórne dotyczą wąskiego zakresu bodźców i są nieistotne dla opisu osobowości.
Allport w roku 1936 w celu opisania osobowości wypisał ze słownika około 18000 wyrazów opisujących jednostkę. Wyrazy te poklasyfikował, wyodrębniając kategorie słów, które opisują stałe i powtarzające się tendencje w zachowaniu (osobowość), talenty i zdolności, aktualne stany emocjonalne i zachowania – w ten sposób narodziły się badania leksykalne nad osobowością.
Czynnikowa teoria osobowości Cattella
Cattell, podobnie jak Allport, uznawał cechy, ale badał osobowość za pomocą analizy czynnikowej. Zrezygnował on także z podejścia indywidualnego. Cattell za najważniejszy cel badań nad osobowością uznał ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachowają się w różnego rodzaju sytuacjach i środowiskach. Cattell wyodrębnił następujące rodzaje cech:
Cechy powierzchniowe – wnioskujemy o nich na podstawie zachowań, a ponadto służą do wyjaśniania międzysytuacyjnej i międzyczasowej spójności tego zachowania.
Cechy źródłowe – podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość. Do cech źródłowych dochodzimy poprzez analizę czynnikową.
Wśród cech powierzchniowych i źródłowych wyodrębnił trzy kategorie:
Cechy zdolnościowe – jak dobrze jednostka radzi sobie z rozwiązywaniem zadań (np. inteligencja).
Cechy temperamentalne – charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim dana osoba wykonuje dowolne czynności.
Cechy dynamiczne – opisują motywacyjny aspekt zachowań oraz rodzaje celów istotnych dla jednostki.
Analiza czynnikowa, która dostarczyła Cattellowi danych, potrzebnych do stworzenia tej teorii, oparta była na analizie trzech podstawowych źródeł informacji:
Obserwacji zachowania w codziennych sytuacjach życiowych (l-data),
Samoopis polegający na wypełnianiu kwestionariuszy (q-data),
Samoopis polegający na udziale w specjalnie aranżowanych sytuacjach eksperymentalnych (t-data).
Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne
Wspólną cechą wszystkich teorii psychodynamicznych i psychoanalitycznych jest charakteryzowanie osobowości jako „integracji”. Silny nacisk kładziony jest na czynniki rozwojowe, przy domniemanym założeniu, że osobowość dorosłego człowieka stopniowo rozwija się w czasie, w zależności od sposobu, w jaki integracja różnych czynników zachodzi.
Klasyczne teorie Freuda i Junga,
Społeczne teorie Adlera, Fromma, Sullivana i Horney,
Nowoczesne teorie Lainga i Perlsa.
Według Freuda, nasza osobowość składa się z trzech elementów: id, ego i superego. Każdy z nich ma własną dynamikę, mechanizmy i funkcje, jednak działają one tak blisko siebie, że trudno je rozdzielić. Upraszczając, oznacza to że na każde nasze zachowanie wpływ ma zarówno id jak i pozostałe elementy.
Id to pierwotna energia, która zasila pozostałe systemy. Jego celem jest zachowanie optymalnego poziomu energii w organizmie. Jeśli więc jest jej zbyt dużo, id dąży go tego aby ją rozładować. Id bywa nazywane naturalnym popędem, albo też wewnętrznym dzieckiem, działa bowiem właśnie jak dziecko, które chce unikać przykrości i dążyć do przyjemności.
Ego to element kontaktujący się ze światem zewnętrznym. To ego wie co trzeba zrobić aby osiągnąć zadowolenie i obniżyć poziom energii. Ego jest w stanie odróżnić to co jest rzeczywiste i istnieje w świecie zewnętrznym od tego co znajduje się jedynie w wyobraźni człowieka. Ego decyduje o działaniu i o tym na jakie bodźce nastąpi reakcja organizmu. Można je przyrównać do dorosłego, który wie co trzeba zrobić i w jaki sposób, aby osiągnąć dany cel.
Superego nazywane jest sumieniem lub poziomem społecznym. Przechowuje ono wszystkie nakazy i zakazy społeczne, moralne, prawne. Superego hamuje nieakceptowane społecznie impulsy id i dąży do doskonałości w rozumieniu wpojonych człowiekowi wartości i zasad.
Wszystkie trzy elementy osobowości współpracują ze sobą, tworząc jedną spójną strukturę, która powoduje że jesteśmy tacy jacy jesteśmy.
Behawioryzm
W centrum zainteresowania behawiorystów leży rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Chociaż w behawioryzmie nie istnieją żadne teorie osobowości, taki kierunek rozumowania jest popularny wśród psychologów, gdyż stałość zachowania ludzkiego może wynikać z typów, cech i dynamiki osobowości lub ze stałości środowiska i różnego rodzaju wzmocnień.
Humanizm
Zakłada on, że z punktu widzenia osobowości, najważniejsze są subiektywne doświadczenia psychiczne jednostki.
Piramida potrzeb Maslowa,
Teorie Rogersa, Maya i Frankl.
Teorie uczenia się społecznego
Większość tworzonych w obrębie tego podejścia teorii wywodzi się z problemu równoważenia oddziaływań środowiska i właściwości danych w sposób naturalny. Pojęcie osobowości jest traktowane tutaj jako te aspekty zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście.
Teoria społecznego uczenia się Bandury.
Sytuacjonizm
Jest pochodną behawioryzmu i teorii społecznego uczenia się. Sytuacjonizm głosi, że każda obserwowalna stałość zachowania jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli od wewnętrznych typów, czy cech osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w tym przypadku rozumiane jest jako umysłowa konstrukcja obserwatora, który stara się zrozumieć zachowania innych i istnieje tylko w umyśle osoby postrzegającej. Podobieństwo zachowań przypisywane jest podobieństwom sytuacji.
Teoria Mischela.
Interakcjonizm
Łączy w sobie wszystkie przedstawione wcześniej podejścia. Osobowość wyłania się z interakcji między poszczególnymi cechami i predyspozycjami a tym, jak środowisko wpływa na sposoby przejawiania się tych cech i skłonności w zachowaniu. Osobowość nie jest tu rozumiana jako osobny konstrukt psychiczny, lecz jako termin ogólny, obejmujący złożone wzorce interakcji.
Teoria PEN Eysencka (Psychotyczności, Ekstrawersji, Neurotyczności)
Koncepcja Eysencka przedstawia osobowość jako temperament i inteligencję. Jeżeli zatem usuniemy z rozważań inteligencję, to zasadniczą częścią osobowości jest temperament – tak też zrobił autor.
Eysenck, drogą analizy czynnikowej, wyodrębnił trzy podstawowe wymiary osobowości:
Psychotyczność – wymiar, który charakteryzuje się tym, że na jednym jego biegunie mamy cechy takie jak altruizm, empatia, czy uspołecznienie a na drugim przestępczość, psychopatia, czy schizofrenia.
Ekstrawersja – osoba ekstrawertywna przejawia cechy takie jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań.
Neurotyczność (emocjonalność) – osoba wysoce neurotyczna posiada cechy takie jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie.
Psychotyczność, rozumiana ogólnie jako zdrowie psychiczne, jest cechą nadrzędną w odniesieniu do ekstrawersji i neurotyzmu, co oznacza, że osoba o wysokiej psychotyczności ma zaburzone także wymiary ekstrawersji i neurotyzmu.
Pięcioczynnikowy model osobowości
Powstała ona na bazie badań leksykalnych Allporta, czyli jej podstawą jest analiza wyrazów (najczęściej przymiotników).
Najbardziej znana jest typologia Costy i McCrae, która wylicza pięć czynników:
Neurotyczność – lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość.
Ekstrawersja – towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna.
Otwartość na doświadczenie – wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości.
Ugodowość – zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się.
Sumienność – kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga.