VERA F. BIRKENBIHL KOMUNIKACJA NIEWERBALNA. SYGNAŁY CIAŁA
Wprowadzenie
Kinezyka: wiedza zajmująca się komunikacją niewerbalną.
Kinon: element sygnału
Dwa rodzaje sygnałów:
* analogowe: bezpośrednie, obrazowe, przedstawiające jakąś analogię
płaszczyzna relacji, emocjonalna (przeważa niewerbalna mowa ciała)
* digitalne: abstrakcyjne, symboliczne, specyficznie ludzkie, tych sygnałów trzeba się nauczyć
płaszczyzna zawartości, rzeczowa (przeważają słowa)
- nie potrafimy przesłać tylko treści oraz rejestrować tylko sygnałów analogowych
Sygnały płaszczyzny rzeczowej dostarczają informacji, a sygnały płaszczyzny emocjonalnej dostarczają informacji o informacji.
- jeśli relacja jest zła, to powstaje „psychologiczna mgła”, informacje płaszczyzny rzeczowej zanikają w niej
- w interpretacji sygnałów analogowych również łatwo o nieporozumienia
Sygnały płaszczyzny rzeczowej i emocjonalnej mogą być z sobą spójne lub niespójne.
Spójność przekonuje.
Niepewność często prowadzi do niespójności, która może być fałszywie interpretowana.
Efekt Pigmaliona: zmieniamy postrzeganą osobę na taką, jaką ją odebraliśmy na podstawie naszej interpretacji sygnałów przez nią wysyłanych.
Pierwsze wrażenie - jeśli jest negatywne, to działanie efektu Pigmaliona może doprowadzić do wielu nieporozumień i krzywdzących opinii.
Metoda naukowa badająca zachowania pozawerbalne jest metodą indukcyjną. Prawa, które tworzy, nie muszą być stuprocentowo prawdziwe. Teza tak długo uchodzi za udowodnioną, jak długo nie udowodniono jej niesłuszności.
Część I - Postrzeganie sygnałów ciała
Podstawy sterowanego postrzegania
Wrażenie
- człowiek postrzega szybko po sobie następujące bodźce nie jako ciąg stymulacji, lecz jako obraz całości
- nie wiadomo, w jakiej kolejności postrzegamy bodźce
Budowa ciała i postawa
- wyższą praktyczną wartość mają te informacje, które się szybciej zmieniają, a więc postawa
- wiedza o budowie ciała może wywołać efekt Pigmaliona (np. grubi są mili i spokojni)
Pomyłka jest zawsze możliwa
Kiedy ktoś, kto jest wytrenowany, uważa, że zrozumiał sygnały ciała, stara się o skontrolowanie sukcesu, zamiast przyjąć, że przejrzał rozmówcę.
- już pojedynczy niezauważony sygnał może zmienić cały obraz sytuacji
- obraz sytuacji zależy też od kontekstu kulturowego
- sygnały mogą też nie zawierać żadnej informacji
Metody kontroli sukcesu
Pytania otwarte
- Jak pan to widzi?
- Co pan o tym sądzi?
- Jakie jest pańskie zdanie?
2. Pytania zamknięte
- Wyglądasz na zdenerwowaną.
- Mam wrażenie, że coś ci nie odpowiada, prawda?
- Wygląda na to, że cię to ucieszyło.
3. Milczenie
- większość ludzi zaczyna mówić dopiero wtedy, gdy ich rozmówca milczy
- aktywne milczenie: niedokończone zdanie pozostawiamy zawieszone w przestrzeń
- gra-w-drapanie-się-piórem, gra-w-chrząkanie: analityk wydaje od czasu do czasu jakiś dźwięk, żeby zasygnalizować, że nie zasnął, podczas gdy pacjent ciągle mówi
Kryteria sterowanego postrzegania
Postawa
- postawa oraz ruchy
- np. nachylenie się do przodu lub odchylenie do tyłu; kołysanie się na poduszkach palców, założenie nogi na nogę itp.
Mimika
- to, co można zaobserwować na ludzkiej twarzy
- również procesy psychosomatyczne, np. zaczerwienienie się
Gestyka
- ruchy ramion, mowa dłoni
- działania, np. otwarcie drzwi, zgaszenie papierosa itp.
Dystans
- odstęp oraz nagłe ruchy mające na celu zmianę odległości
Ton
- analiza nie koncentruje się na zawartości wypowiadanych słów
- ton, melodyka zdania, przerwy w mówieniu, głośność, rytm mowy
- dźwięki bez zawartości werbalnej, np. mlaśnięcie, westchnienie, jęczenie
Ćwiczenie na przyporządkowywanie sygnałów
Krzyczał: „Raz w życiu chciałbym zobaczyć, że robisz to, co ci kazano!”: TON
Cofnęła się o krok: „A więc tak to sobie wyobrażasz?”: DYSTANS, POSTAWA
Stał niedbale oparty o bufet, opierając stopę prawą o kostkę lewej.: POSTAWA
Czekała, aż urzędniczka wypełni formularz, kołysząc się na poduszkach palców.: POSTAWA
Podszedł do okna i otworzył je.: GESTYKA
Uśmiech - mimika
Tupnięcie nogą - postawa
Mówienie z wahaniem - ton
Przyjęcie pozycji siedzącej - postawa
Uniesienie brwi - mimika
Zbliżenie się do kogoś - dystans
Pochylenie się i podniesienie - gestyka
Zwinięcie pięści - gestyka
Przerwanie kontaktu wzrokowego - mimika
Milczenie - ton
Wyprostowanie się - postawa
Zrobienie gniewnej miny - mimika
Podrapanie się po głowie - gestyka
Pojedynczy sygnał nie ma sam w sobie żadnej wymowy. Wyjątek stanowią gwałtowne zmiany postawy.
Część II - Interpretacja sygnałów mowy ciała
Postawa
- im bardziej ktoś jest wyprostowany, tym bardziej asertywna jest jego wewnętrzna postawa
- ktoś pochylony do przodu jest niepewny
- ktoś odchylony do tyłu jest zarozumiały
- wiele osób wysokich przyjęło postawę pochyloną do przodu po to, by nie patrzeć na innych z góry
- otwartość / zamknięcie postawy (szyja i klatka piersiowa)
- ochrona tętnic szyjnych w niebezpieczeństwie - podniesienie barków, wciągnięcie głowy
- postawa wyprostowana jest otwarta, bo jest elastyczna, można łatwo przejść z niej do obu pozostałych
- stanie swobodnie, szukanie podpórki (u nauczycieli i mówców)
O chodzie
- kierunek patrzenia idącego:
* ekstrawertyk patrzy do przodu, obserwuje drogę i wszystko dookoła
* introwertyk patrzy do środka siebie, ma głowę opuszczoną, nic nie zauważa
- bocian w sałacie, następowanie na całą stopę: sygnał ostrożności albo niepewności (jak żołnierz na polu minowym; ktoś idący w ciemności)
- palce u stóp z przodu, mocne następowanie na piętę: mocny, zdecydowany, biorący w posiadanie przestrzeń, ma jasny cel albo po prostu mu się spieszy
O siedzeniu
- pozycja pochylona: postawa ucieczki, spięcie, niepewność (gabinety dentystyczne), nogi są w pozycji do chodzenia, można szybko wstać i odejść
- pozycja wyprostowana: postawa otwarta, gotowość do wystąpienia z własną inicjatywą oraz do przyjęcia propozycji z zewnątrz, postawa wyczekująca, uważna (w szkołach); mniej otwarta - przez podparcie się ręką, trzymanie dłoni na ustach
- różnica między postawą ucieczki a pochyleniem wskutek zainteresowania: w postawie ucieczki głowa skierowana jest w dół, a wzrok do góry; druga postawa łączy się z prostym spojrzeniem
- postawa prawie leżąca: oparcie daleko do tyłu, noga na nogę lub na oparciu: arogancja lub chęć wygodnego siedzenia
Kontakt N-N
- klatka piersiowa mówi czasami więcej niż oczy, jeśli obie te części wskazują na wspólny kierunek
- Nose-Nable (nos-pępek)
- jeśli kogoś akceptujemy i szanujemy, to będziemy mieć i nos i pępek zwrócone w ich kierunku
O leżeniu
- pozycja embrionalna: potrzeba poczucia bezpieczeństwa, tęsknota za rdzeniem, siłą, wokół której moglibyśmy zbudować swe życie
- na brzuchu: zmuszeni decydować o wszystkich wydarzeniach, które ich dotyczą, nie lubią niespodzianek
- na plecach: królowe i królowie, poczucie bezpieczeństwa, wiara we własne siły
- pozycja pół-embrionalna: rozsądna, pewna siebie, zrównoważona, bez stresu akceptuje wydarzenia codziennego dnia
Mimika
- utrzymywanie kontroli nad muskulaturą twarzy jest szczególnie trudne
strefa czoła (włącznie z brwiami)
- odbicie procesów myślenia i analizowania
część środkowa (oczy, nos, policzki)
- sposób, w jaki odbieramy świat zewnętrzny
usta i część szczękowa
- dolna szczęka (z dolną wargą): życie uczuciowe i instynkty
- szczęka: siła przebicia
Czoło
- poziome zmarszczki idą w parze z uniesieniem brwi: coś nas silnie zaabsorbowało; ale też: przerażenie, strach, niezrozumienie, zdziwienie, zdumienie, dezorientacja, zaskoczenie
- poziome zmarszczki + otwarcie oczu i ust: wyczekiwanie
- poziome zmarszczki + przymrużenie oczu: wytężanie słuchu, chęć zrozumienia
- eksperyment: poproszenie o pomoc w tłumaczeniu piosenki angielskiej
- pionowe zmarszczki: skupienie całej uwagi na czymś (kimś)
- eksperyment: kto potrafi jedną ręką wyjąć z pudełka zapałkę i zapalić ją, nie opierając pudełka o stół albo o inny przedmiot
Część środkowa twarzy
- ponad 80% bodźców z otoczenia odbieramy za pomocą wzroku
- mocne spojrzenie nie jest stałe, kontakt wzrokowy nawiązujemy patrząc od źrenicy do źrenicy, a nie w jedno oko czy na nasadę nosa
- dobry kontakt nie jest ciągły: słuchacz patrzy na mówiącego prawie cały czas, ale mówiący spogląda na słuchacza rzadziej
Usta i część szczękowa
- chęć postrzegania wiąże się z otwartymi ustami
- ściskamy wargi, kiedy nie chcemy postrzegać lub nie chcemy wypuścić czegoś
- nie da się podnieść albo opuścić kącików ust, nie poruszając mięśni twarzy
- Chińczycy mówią: „Kto się nie potrafi uśmiechać, nie powinien otwierać sklepu”
- kiedy będziesz wkurzony, uśmiechnij się i utrzymaj ten stan ok. 20 sekund: uśmiech ten wyda się śmieszny, potem zmieni się w śmianie się z samego siebie, lekko wymęczone, uspokoisz się i będziesz potrafił jaśniej myśleć
- zamknięcie ust jest stanem wyuczonym, a nie naturalnym
- otwarcie ust: zdziwienie, przestrach, gotowość do podzielenia się informacją, stan ducha przyjmujący informacje, zaborczość
Gestyka
- mowa ciała - skóry:
* zblednięcie (strach)
* nietypowe odcienie (szare) między nosem a górną wargą (choroby ukł. trawiennego)
* zmiany koloru pod oczami (choroby ukł. krążenia)
* kolor fioletowy pod oczami (gruźlica)
* ciemny obszar wokół oka, gł. gdy skóra nosa i warg jest sucha (problemy z sercem)
Strefa i dystans
- ćwiczenie
Ton
- jeśli mowa ciała jest sprzeczna z werbalną zawartością wypowiedzi, należy wierzyć mowie ciała
- zamiast: Jak miło cię widzieć!, powiedz: Jak głupio cię widzieć!, większość tego nie zauważy
Zabijanie czasu jest formą komunikacji, w której nie werbalna zawartość, lecz ton jest nośnikiem informacji.
- nie chcę ci zagrażać, jakkolwiek zmuszony jestem siedzieć bliżej, niż jest to nam obu miłe (np. samolot, pociąg)
Rytm - akcent
- nie dostrzegamy go dopóki jest spójny z naszymi oczekiwaniami
- w wypadku cudzoziemców lub ludzi mówiących z akcentem charakterystycznym dla jakiejś gwary zaskakuje nas inny rytm mowy
- przyczyna trudności komunikacyjnych między kulturami i powód, dla którego obce języki wydają się nam czasami śmieszne
- gry słowne: Kro wabiegua aszpa dua; Małyszo winieta
- wskazówka co do j.obcych: dopóki potrafisz naśladować rytm mowy, dopóty małe błędy w wymowie poszczególnych głosek nie będą zauważalne
Melodia - intonacja
- melodia definiuje sposób, w jaki podnosimy i opuszczamy głos
Rytm zdania ma bardzo niewielką zawartość informacyjną, ale daje się od razu zauważyć (negatywnie), jeśli nie odpowiada oczekiwaniom. Melodia zdania natomiast zawiera liczne jednostki informacji, zarówno na płaszczyźnie rzeczowej, jak i na płaszczyźnie emocjonalnej.
Szybkość mówienia
- Francuzi czy Włosi przyzwyczajeni są do szybszego tempa mówienia niż np. Niemcy (niemiecki dubbing jest wyjątkowo trudny do synchronizacji przy filmach francuskich czy włoskich)
- człowiek tym szybciej mówi, im częściej powtarza jakąś wypowiedź (telefonistki) na podstawie szybkości odpowiedzi można szybko stwierdzić czy dane pytanie należy do rutynowych
- podczas mówienia człowiek koordynuje pracę ponad stu mięśni, liczy się więc trening
- im mniej znane są słuchaczom informacje, jakie przekazujemy, tym wolniej i uważniej trzeba je prezentować
Pauzy
- aby nadać słowom większe znaczenie
- aby mówić z naciskiem, ale bez podnoszenia głosu
- aby coś przemyśleć
- aby dać innym możliwość wypowiedzenia się
- bo coś odwróciło uwagę mówcy
- z nieśmiałości
Głośność i wyraźność
- głośność: siła w obliczu zagrożenia, podkreślenie zaangażowania
- im większy jest energetyczny potencjał danego człowieka, tym większe jest niebezpieczeństwo, że oddziałuje on na spokojnych ludzi z naciskiem
- wyraźność: skierować uwagę na dane słowo można wypowiadając je szczególnie cicho, ale jeśli ktoś cicho i niewyraźnie wypowiada pojedyncze słowa, to znaczy, że wstydzi się (dzieci) lub jest niepewny co do ich poprawności (uwaga, egzamin!!!)
Śmiech
- czynnik antystresowy
- niepisane prawo, które pozwala się śmiać tylko w grupie
- ha ha: siła życiowa, energia, napięcie, które się rozładowuje
- he he: z kogoś, z czyjejś szkody, z czegoś, czego nie rozumiemy; lekceważenie, niegrzeczność; ci, którzy nie mają odwagi śmiać się głośno, nie chcą otwierać ust do dźwięku „a”
- hi hi: chichot, ukryta radość ze szkody; „i” często się połyka, gdy chce się utrzymać uczucia pod kontrolą, ale nie do końca się to udaje
- ho ho: zaskoczenie, drwina; nie jest to prawdziwy śmiech; gdy nie wierzy się zapewnieniom rozmówcy
Dźwięki bez werbalnej zawartości
- wzdychanie: wszystko jest dla ludzi smutne, głęboki, prawdziwy ból
- kaszel: chęć pozbycia się czegoś
Różnice kulturowe
- w Indiach „tak” oznacza kręcenie głową na boki (frustracja profesora)
- w Japonii w czasie wykładów siedzi się z zamkniętymi oczami, ale prosto
- w krajach arabskich respektuje się nieobecne spojrzenie jako wycofanie do swego wnętrza
- na Zachodzie, jeśli mężczyzna spogląda dłużej na innego (milcząc), to ten czuje się niepewnie
- Włoch będzie miał wrażenie, że Niemiec unika jego spojrzenia
- dzieci portorykańskie spuszczą oczy z szacunku dla starszych (można to zinterpretować jako oznaka przyznania się do winy)
- Amerykanie inaczej liczą na palcach ręki do 5 (kciuk na końcu)
- dystans od najmniejszego: Arabowie, Meksykanie, Niemcy
- Południowec trzyma głowę ukośnie, gdy słucha uważnie, Niemiec - gdy wyraża zwątpienie, a Amerykanin - gdy chce flirtować
- menedżer niemiecki: drzwi zamknięte; stukanie, czekanie na „proszę”
- menedżer amerykański: drzwi otwarte; stanie w drzwiach z ręką na futrynie
- znak „ok” (złączenie kciuka z palcem wskazującym) w Niemczech jest uważany za wulgarny
- starsi Amerykanie uważają znak „V” za wulgarny
6