Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8

Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych

Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska

Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.

STANISŁAW KOZICKI

HISTORIA LIGI NARODOWEJ

(OKRES 1887 — 1907)

„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964

CZĘŚĆ I

LIGA POLSKA (1887—1893)

ROZDZIAŁ SZÓSTY

ZAŁOŻENIE LIGI POLSKIEJ

Liga Polska powstała na wychodztwie; inicjatywa do jej nałożenia wyłoniła się wśród grona uczestników powstania roku 1863, którzy przebywali w zaborach pruskim i austriackim i w krajach obcych. Z korespondencji ich, zachowanej w Bibliotece Rapperswilskiej, widzimy, że do grona tego należeli: płk Zygmunt Miłkowski, Ludwik Michalski, zamieszkały w Szwajcarii, inż. Maksymilian Hertel, szef sekcji ministerstwa robót publicznych w Paryżu, dr Henryk Gierszyński i Stani­sław Olewiński, zamieszkali w Paryżu, Roman Soczyński z Filipopola w Bułgarii, Artur Wołyński, pisarz i historyk za­mieszkały w Rzymie, Aleksander Hirszberg, kustosz Ossolineum we Lwowie, Teofil Szumski, współpracownik Gazety Lwowskiej, Zbigniew Chądzyński, zamieszkały najpierw w Pakości pod Inowrocławiem, a później w Sztandarówce (poczta Dawidów) pod Lwowem i inni.

Kto właściwie rzucił myśl zawiązania Ligi? Trudno na to odpowiedzieć. Trzeba stwierdzić, że „wisiała ona w powietrzu”, ujawniła się równocześnie w wielu miejscach. Być może, że wymienieni powyżej ludzie — wszyscy lub niektórzy z nich — należeli do rozpowszechnionych wówczas w Europie stowa­rzyszeń tajnych międzynarodowych, bardziej lub mniej zależ­nych od masonerii. Dowodów na to nie znaleźliśmy. Piszący te słowa słyszał od J. L. Popławskiego (potwierdza to Dmowski), że było zebranie jakichś wyższych kół wolnomularskich w Brukseli, na którym zapadła uchwała wyzyskania patriotyzmu Polaków dla rozszerzenia w Polsce lóż i użycia Polski dla celów polityki masońskiej. Notuję to opowiadanie Popławskiego, nie znaleziono dotychczas żadnych danych, które by potwierdzały bez wątpliwości masońską inicjatywę w założeniu Ligi Polskiej. Jeśli się weźmie pod uwagę atmosferę polityczną w Europie w latach osiemdziesiątych i ludzi, z których grona inicjatywa wyszła, to jest dużo w tym prawdopodobieństwa.

Pierwsze próby utworzenia organizacji robili bodaj Hertel i Chądzyński. „Z nim to (z Chądzyńskim) — pisał Hertel do Jeża (8.III.1888) — zaczęliśmy klecić Ligę, kiedy jeszcze mieszkał w Poznańskim”. Gdy Chądzyński przeniósł się do Galicji, starał się prawdopodobnie zyskać tam ludzi chętnych do pracy patriotycznej. Potwierdzenie tego przypuszczenia znajdujemy w listach Chądzyńskiego do Artura Wołyńskiego.

„Projekt nasz przed rokiem jeszcze założenia w Paryżu Komitetu Obrony Narodowej — pisał Chądzyński (7.II.1887) — albo inaczej Narodowego Związku tamtejszych jezuitów pogrzebany...”.

„Wielu z moich znajomych z różnych krajów wobec naglących potrzeb i groźnego niebezpieczeństwa proponuje sekretną organizację, może się co i sklei — ma się rozumieć, że dzia­łanie byłoby przeciwko Moskwie a z pewną pomocą Austrii — która by musiała w miejsce dualizmu stworzyć trializm”. A w dwa miesiące później (13.IV.1887) przesłał Chądzyński Wołyńskiemu odezwę Centralizacji Ligi Polskiej, przeznaczoną tylko dla ludzi zaufanych „na zdaniu których... nam zależy”, lub też przystępujących do organizacji.

Odezwa opatrzona jest pieczęcią z orłem, w otoku u góry — „Obrona praw narodowych”, u dołu — „Centralizacja Ligi Polskiej”. Rozpoczyna się wskazaniem na bezczynność poli­tyczną w kraju w ciągu ubiegłych lat 24, mówi o konieczności stworzenia siły i o powstaniu organizacji Ligi Polskiej. Na akcie zawiązania „Centralizacji Ligi Polskiej w obronie praw narodowych”, dokonanego w marcu 1887 r. we Lwowie, wid­nieją podpisy Zbigniewa Chądzyńskiego, Bronisława Deskura, Teofila Szumskiego, Zygmunta Miłkowskiego, Maksymiliana Hertla, Ludwika Michalskiego i Artura Wołyńskiego. Hertel wiedział bodaj o tym, może także Michalski (bardzo ze sobą bliscy, bo w korespondencji są na „ty”), lecz Wołyński i Miłkowski nawet nie wiedzieli, że ich podpisy położono. Wołyń­skiego to oburzyło, dał temu wyraz w liście do Jeża z 18.V.1888: „Panowie ci — pisał — w gruncie rzeczy zacni ludzie, ale niewielkiego sprytu i małych zdolności, mistyfikując przede wszystkim siebie, następnie pewne koło niepewnych patriotów, ogłosili Ligę dając do zrozumienia, że Pułkownik, Hertel, ja i inni jesteśmy inicjatorami dzieła i stanowimy Centralizację, a ponieważ nie szła robota rozpoczęta, najpierw starano się aktem zawiązania Ligi pokryć nielegalny sposób jej założenia, a raczej oryginalny sposób działania, a teraz w rozpaczliwych listach z 7 kwietnia żądają, abyśmy, star­szyzna emigracyjna, stanęli otwarcie na czele dzieła i ener­gicznie przemówili do kraju, narzucając każdemu właściwe mu stanowisko”.

Zbyt pośpieszne założenie organizacji i brak porozumienia z tymi, którzy mieli ją reprezentować na zewnątrz sprawiły, że robota utknęła na samym początku. Trzeba było naprawiać popełnione we Lwowie błędy. Podjęli się tego Hertel i Mi­chalski, którzy zajęli się przede wszystkim tym, ażeby pozyskać dla Ligi płk. Miłkowskiego, cieszącego się poważaniem nie tylko na wychodztwie, lecz także w kraju, autora świeżo wy­danej broszury O obronie czynnej..., która duże wszędzie zrobiła wrażenie.

Rolę decydującą odegrał zarówno w stosunku do Jeża, jak później w sprawie powołania do życia Centralizacji Ligi Pol­skiej i w zorganizowaniu jej działalności Ludwik Michalski.

Spotkał się z Miłkowskim w Genewie, lecz obecność innych osób przeszkodziła w omówieniu sprawy organizacji, wyłożył ją więc listownie (4.VI.1887) :

„Wskutek broszury Pańskiej O obronie czynnej zawiązała się w kraju tajna organizacja mająca na celu zrealizowanie a przynajmniej przyczynienie się do wprowadzenia w życie myśli w broszurze zawartych. Zebrała się garstka ludzi czynu, która coraz szersze koła roztacza tak w Kongresówce, jak Litwie, Galicji i Poznańskim ma swoich zwolenników biorących się szczerze do pracy. Nie zapomniano i o emigracji, i zakomunikowano i życzenie i prośbę nie będąc osobiście; znanym Sz. Panu, aby Go zawiadomić o formowaniu się 'Centralizacji Ligi Polskiej' — tę nazwę przyjęto i zaproszeniu Go do przystąpienia do tej Centralizacji jako członka. Oso­biście nie znam nikogo biorącego w tej sprawie udział, wyjąwszy Maksymiliana Hertel, inżyniera emigranta z r. 1863, mającego posadę w ministerstwie dróg i mostów w Paryżu, a któren zapewne i Sz. Panu jest znany... Otóż do tego człowieka mam zupełne zaufanie i dla tej przyczyny pozwalam sobie i Panu tę sprawę zakomunikować. Idzie inicjatorom o to, aby akt założenia był podpisany przez 5 z kraju a 4 z emigracji, do których Pana i mnie zaliczono. Odezwę, którą wczoraj odebrałem, załączam, jak mi ze Lwowa piszą odezwa ta nie jest jeszcze przeznaczona do ogłoszenia wszystkim w kraju, znają ją tylko komitety prowincjonalne oraz naczelnicy policji Ligi, a więc musi jeszcze pozostać w tajemnicy. Nazwę Ligi przyjęto według propozycji broszury...”.

Pojechał potem Michalski do Paryża, widział się tam z Hertlem i po tym widzeniu donosił Jeżowi (1.VII.1887), że obydwaj się zgodzili stanąć na czele nowej organizacji, a na­stępnie proponował, by do współpracy z nimi przystąpił. Płk. Miłkowski szybko się zdecydował, bo już 9.VII. mógł Michalski donieść, że zawiadomił Hertla o zgodzie pułkownika i zapowiedział zjazd w Hilfikonie, na którym miało być dokonane założenie Centralizacji Ligi.

Zjazd ten doszedł do skutku w Hilfikonie w pierwszych dniach sierpnia 1887. Wzięły w nim udział cztery osoby: Miłkowski, Michalski, Hertel i delegat z kraju — prof. Alek­sander Hirszberg, kustosz Ossolineum.

Hilfikon jest to zamek w okolicach Zurychu, koło Badenu i Aarau. Nabył go Michalski i tam stale mieszkał z rodziną. „Zamek — pisze pułkownik Miłkowski w swym pamiętniku — wznosi się na wzgórzu, u stóp którego płynie rzeczułka, wpadająca do upamiętnionej przez Słowackiego w poemacie 'W Szwajcarii' Aary... Niegdyś musiał być obronnym i służyć w domowych między kantonami wojnach, w których się lubo­wali praojcowie Szwajcarów nowoczesnych. Dziś znikły mury, blanki, baszty: miejsce ich na pochyłości wzgórza zajął roz­legły trawnik służący za ramy dla grządki kwietnej, złożonej z kwiecia czerwonego i białego. Czerwone kwiecie służyło za tło dla orła, utkanego z kwiecia białego. Miły też dla oka polskiego przy wjeździe do zamku widok dobrze o guście i uczuciach patriotycznych gospodarza świadczył...”.

Narady w tak miłym otoczeniu trwały trzy dni. Postanowiono utworzyć Centralizację Ligi Polskiej, weszli do niej: Michalski, Hertel i Miłkowski, postanowiono rozpocząć akcję organiza­cyjną w kraju i wydawać w Paryżu pismo polskie, służące propagandzie ideologii nowego ruchu.

„Mnie się redagowanie pisma dostało — pisze Jeż — Mi­chalski... wziął na siebie wydatkowanie na koszty instytucji organizacyjne i wydawnicze. M. H. w Paryżu z drukarzem rachunki prowadził i spółrodakom... informacji udzielał...”. Tak powstała Centralizacja Ligi Polskiej w początkach sierpnia 1887 roku. Tę datę uznać należy za znaczącą początek istnienia Ligi Polskiej, która w kwietniu r. 1893 została prze­kształcona na Ligę Narodową.

Protokół.

Michalski pochodził z Krakowa i nazywał się właściwie Matyasek. Urodzony w r. 1836 brał udział w powstaniu 1863 r., następ­nie emigrował do Szwajcarii, skończył politechnikę w Zurychu, w r. 1868 wyjechał na wyspę Sumatrę, gdzie dorobił się dużego ma­jątku. Powrócił do Szwajcarii w r. 1875; poznali się z Jeżem w r. 1876, był bardzo czynny w stowarzyszeniach polskich w Szwaj­carii, interesował się Muzeum Rapperswilskim i ideą Skarbu Naro­dowego. Jego nakładem wyszła w Paryżu broszura Jeża Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym. Zmarł 26.6.1888 r.

Skarb Narodowy...

Stanisław Kozicki Historia Ligi Narodowej

(Na podstawie wydania: „Myśl Polska”, Londyn 1964) Strona 3 z 3

---