3. Metody i formy realizacji celów działalności kulturalno-oświatowej

Metody i formy to dwa terminy, które funkcjonują powszechnie w in­struktażu pracy kulturalno-oświatowej i często wywołują wiele nieporozu­mień. Co prawda nieporozumienia te można zlikwidować, porzucając spory o znaczenie tych terminów, jeśli praktycy potrafią opanować sposoby -mniejsza o to: metody czy formy - skutecznego osiągania celów. Natomiast jeśli mają z tym trudności, refleksja nad drogami realizacji celów może się przydać.

Metodą w znaczeniu ogólnym nazywamy świadomie i konsekwentnie stosowany oraz dający się powtarzać sposób postępowania, prowadzący do założonego celu. Pedagogika społeczna wyróżnia trzy metody pracy środo­wiskowej i rozróżnienie to jest aktualne również na gruncie działalności kulturalno-oświatowej.

Są to metody;

- indywidualnych przypadków;

- pracy grupowej;

- organizowania społeczności lokalnej.

Dokładna charakterystyka metod pracy społeczno-wychowawczej zawarta jest w l części tej pracy. Tu natomiast dokonamy ich charakterystyki przede wszystkim z interesującego nas punktu widzenia.

W pracy kulturalno-oświatowej metoda indywidualnych przypadków wyraża się w opiece i kierowaniu rozwojem kulturalnym i wychowawczym jednostek. Może znajdować zastosowanie zarówno w stosunku do uczestników objawiających szczególne zainteresowania czy talen­ty, jak i wobec uczestników sprawiających szczególne trudności wychowaw­cze, wymagających rozbudzenia zainteresowań, zaspokojenia dominujących potrzeb. Sens i wartość tej metody tkwi w osobistym, zindywidualizowanym kontakcie pracownika kulturalno-oświatowego z każdym takim uczestnikiem z osobna, w dobieraniu oddziaływań najwłaściwszych dla osobowości danej jednostki. Praca wychowawcy przy zastosowaniu metody indywidualnych przypadków polega także na mediacji między jednostką a jej środowiskiem, na ułatwianiu zrozumienia jej problemów przez otoczenie, na organizowaniu w środowisku poza placówką warunków sprzyjających rozwojowi tej jed­nostki.

Metoda pracy grupowej polega na kierowaniu zbiorem osób zespolonych wspólnymi celami, zadaniami. Ta metoda, podobnie jak metoda indywidu­alnych przypadków, służy do pracy z uczestnikami o określonych zaintere­sowaniach kulturalnych oraz do pracy z uczestnikami nie mającymi takich zainteresowań. Aleksander Kamiński takie grupy nazywa rozwojowo-wychowawczymi. Często przed placówką kulturalno-oświatową staje konieczność pracy z młodzieżą sprawiającą trudności wychowawcze. Takie grupy według terminologii A. Kamińskiego nazywamy rewalidacyjnymi. Sporadycznie placówki kulturalno-oświatowe podejmują grupowe oddziały­wania psychoterapeutyczne, podobnie zresztą jak indywidualne, ale na pod­stawie dotychczas zebranych doświadczeń trudno jeszcze mówić o szerszej użyteczności psychoterapii na tym polu.

Metoda organizowania społeczności lokalnej do zadań kulturalno-oświa­towych polega na integrowaniu środków działań instytucji i aktywu społe­cznego funkcjonującego w środowisku w realizacji wspólnych planów.

W pracy kulturalno-oświatowej funkcjonują ponadto dwa sposoby działa­nia, które w żargonie zawodowym przywykło się określać jako metody. Jeden z tych sposobów powszechnie stosowany w placówkach kulturalno-oświa­towych określany jest często jako metoda otwartego uczestnictwa. Mamy z nią do czynienia wtedy, kiedy placówka stwarza sytuacje (imprezy jed­norazowe i cykliczne, miejsca i akcesoria wypełniania czasu wolnego) spontanicznego i nie wiążącego na przyszłość przebywania w placówce, w odróżnieniu od metod poprzednich, które zakładają mniej lub bardziej sformalizowaną, długofalową więź uczestników z placówką.

Zauważyć również można, znając dzisiejszą praktykę działalności kultu­ralno-oświatowej, że do klasyfikacji metod pracy socjalnej A. Kamińskiego trzeba dodać metodę pracy z rodziną. Prawda, że metoda indywidualnych przypadków zaleca uwzględnianie sytuacji wychowanka w rodzinie i oddzia­ływanie na rodzinę. Jednak w praktyce coraz częściej widzimy pracę z rodziną jako wyraźnie ukierunkowany i wyodrębniony nurt w poczynaniach społeczno-wychowawczych, edukacyjnych czy w pracy socjalnej.

Pamiętając, że można mówić o tego rodzaju działalności jako o oddzielnej metodzie pracy kulturalno-oświatowej, pomijamy ją dla uproszczenia dal­szych rozważań.

Łatwo znaleźć przykłady pracy z zastosowaniem poszczególnych metod, Praca instruktorów z utalentowanym recytatorem czy plastykiem amatorem, pozyskiwanie do współpracy stałych bywalców „stojących na uboczu" lub negatywnie nastawionych to metoda indywidualnych przypadków. Prowadze­nie wszelkiego rodzaju zespołów i kół zainteresowań to metoda pracy grupowej. Organizacja zabaw tanecznych, widowisk, festynów, występów arty­stycznych, prowadzenie kawiarni z grami stolikowymi i czasopismami to metoda otwartego uczestnictwa. Kierowników placówek pochłania uzgadnia­nie współpracy z innymi instytucjami, gromadzenie środków itp.; jest to metoda organizowania środowiska lokalnego.

Natomiast przez formy pracy kulturalno-oświatowej rozumiemy organizacyjne ramy wdrażania metod. Form można by wyliczyć dziesiątki. Odczyt, wystawa, dyskusja, koncert, gry zręcznościowe, spotkania z ciekawym człowiekiem, konkurs wiedzy lub umiejętności, giełda hobbistów, zajęcia plasty­czne, gry stolikowe, zabawa taneczna.

Te różnorakie formy można upo­rządkować w grupach:

- Formy usługowe. Jest to działalność polegająca na udostępnianiu po­mieszczeń i urządzeń placówki do dosyć swobodnego wykorzystania.

- Formy audytoryjne. Jest to działalność, w której uczestnicy są w zasa­dzie słuchaczami lub widzami, ewentualnie mogą zabierać głos w dyskusjach. Formy te przybierają charakter cykliczny, tzn. spotkania uczestników odby­wają się wielokrotnie i są powiązane wspólnym tematem lub osobami wykonawców, lub mają charakter sporadyczny, tzn. występują jednorazowo, okazjonalnie.

- Formy aktywizujące. Jest to działalność polegająca na uczestnictwie w grupowym lub indywidualnym tworzeniu dóbr kultury albo na kontaktach z wiedzą. W tej formie mieszczą się również zajęcia kolekcjonerskie i kształ­cenie umiejętności. Formy te mogą przybierać charakter stały, kiedy prowa­dzone są z tą samą grupą osób w trakcie regularnych spotkań, lub charakter sporadyczny.

Związek między metodami a tak rozumianymi formami działalności kulturalno-oświatowej obrazuje tabela 2.

W praktyce działalności kulturalno-oświatowej jest najczęściej niecelowe oddzielanie metod od form pracy. Warto jednak znać to rozróżnienie, zwła­szcza, że zarówno formy, jak i metody stosowane w pracy placówek w dużej mierze wyznaczają szansę oddziaływań kulturalno-oświatowych. Największe szansę tych oddziaływań stwarzają metody pracy grupowej i indywidualnych przypadków, ujęte w formy aktywizujące. Te same metody przy formach audytoryjnych zmniejszają szansę oddziaływań na uczestników. Metoda otwartego uczestnictwa, szczególnie zaś ujęta w formę usług, daje już tylko nieznaczne szansę oddziaływań kulturalno-oświatowych.

Formy i metody pracy kulturalno-oświatowej

Otwartego uczestnictwa

kawiarnie, kluby, czytelnie;

- wypożyczalnie sprzę­tu;

- zabawy taneczne;

- dyskoteki;

- gry stolikowe;

- udostępnianie TV;

- udostępnianie apara­tury;

- wypożyczanie ksią­żek;

METODY

Pracy grupowej

wypożyczalnie

sprzętu;

- udostępnianie pra­cowni i innych pomie­szczeń

- gry stolikowe;

Indywidualnych przypadków

- wypożyczalnie sprzę­tu;

- udostępnianie pra­cowni;

- udostępnianie apara­tury;

- odczyty;

- wystawy;

- koncerty;

- spektakle;

- projekcje filmowe;

- spotkania z ciekawy­mi ludźmi;

- zorganizowane oglą­danie TV;

- kursy;

- szkolenia;

- wykłady;

- pokazy umiejętności dla grup

przekazywanie wia­domości i umiejętności;

- konkursy wiedzy;

- konkursy umie­jętności;

- kiermasze i wystawy zbiorów hobby­stycznych;

- udzielanie informacji bibliotecznych;

- ćwiczenie umiejęt­ności/próby, zajęcia praktyczne;

- pokazy umiejętności i wytworów grup;

- narady problemowe grup;

- tworzenie (plenery, warsztaty)

- ćwiczenie umiejęt­ności;

- pokazy umiejętności i wytworów jednostek;

- działalność twórcza;

- samokształcenie jed­nostek;

- uczestnictwo jedno­stek w kształtowaniu polityki programowej placówki;

Uwaga: Tabelę wypełniają głównie praktyczne sposoby pracy - ich lista me jest zamknięta, placówki stale poszukują nowych sposobów.

4. Od pracy oświatowej do animacji społeczno-kulturalnej

W dziedzinie pracy kulturalno-oświatowej nie zdołano wypracować spój­nych podstaw teoretyczno-metodologicznych. Świadczy o tym między inny­mi fakt że w różnych ośrodkach akademickich sytuuje się ten zakres teorii i działania w ramach różnych subdyscyplin: od pedagogiki społecznej do andragogiki.

W początkach XX wieku i w okresie międzywojennym teoretyczne i praktyczne problemy pracy kulturalno-oświatowej podejmowali głównie reprezentanci pedagogiki społecznej. Interesujące nas zjawiska stanowiły ważny element szeroko pojmowanej pracy oświatowej. Założenia pracy oświatowej - a tym samym także pracy kulturalnej - akcentowały idee poszukiwania tożsamości jedno­stkowej, grupowej i narodowej upatrując w tym najbardziej efektywną drogę do minimalizowania deficytów ekonomicznych (materialnych) i edukacyj­nych (duchowych). H. Radlińska konstatowała, że „...najwię­kszą trudność stanowi ukazanie człowiekowi z «nizin», że jest dziedzicem kultury, ma być jej uczestnikiem czynnym, współtwórcą nie tylko dóbr materialnych, lecz także duchowych". Natomiast potrzebę modyfikacji poję­cia pracy kulturalnej postulował K. Komiłowicz w artykule o znamiennym tytule Pomoc w tworzeniu jako zadanie pracy kulturalnej: „Nie chodzi już tylko o szerzenie wartości kulturalnych, o ułatwianie dostępu do nich jednostkom i grupom - linią przewodnią staje się pomoc w tworzeniu.".

Idee te nabrały swoistej mocy w okresie powojennym, gdy w pracy kulturalno-oświatowej upatrywano możliwość osiągnięcia zmian w świado­mości społecznej zgodnych z obowiązującą wówczas ideologią. Doktrynalny punkt widzenia byt napędem, skądinąd przełomowych dla przyszłości działań takich jak np. walka z analfabetyzmem. Przed pracownikami kultury stawiano zadania agitacyjne i propagandowe.

Od 1956 roku następuje powolny okres powrotu do źródeł, który w róż­nych swoich odmianach trwał aż do końca lat osiemdziesiątych. Wprawdzie pracownicy i placówki kulturalno-oświatowe wchodzili w skład tzw. „frontu ideologicznego", to jednak śledząc uważnie i bezstronnie ich działalność, można było wyraźnie dostrzec dość powszechne dążenie do profesjonalizacji zawodowej, w której działania „ideologiczne" stawały się z czasem rytual­nym marginesem. Przejawem tych tendencji było coraz powszechniejsze w tym środowisku zawodowym przekonanie, że istotnym czynnikiem kreu­jącym program i treści działania placówek kulturalno-oświatowych nie są zadania o charakterze ideologicznym a przede wszystkim potrzeby i aspiracje środowiska.

W latach siedemdziesiątych poszerza się obszar inspiracji teoretycznych, które przyswajane są przez teorię i praktykę pracy kulturalno-oświatowej. W coraz większym zakresie teoria pracy kulturalno-oświatowej korzysta z osiągnięć psychologii społecznej czy teorii organizacji i zarządzania. Po­wstają prace, które dokonania z tych dziedzin przenoszą na grunt pracy kulturalno-oświatowej.

W wyniku zmian ustrojowych przełomu lat 1989/90 placówki kultural­no-oświatowe przekazane zostały samorządom terytorialnym w charakterze mienia komunalnego, co wraz z reformą gospodarczą i jej twardymi regułami gry rynkowej spowodowało zupełnie nowe warunki ich funkcjonowania. Jest sprawą przyszłości, jak dalece skutecznie uda się pracownikom i placówkom kulturalno-oświatowym odnaleźć swoje miejsce w życiu społecznym. Aktu­alnie można dostrzec, iż następuje okres, w którym zarówno pracownicy, jak i zarządzane przez nich placówki stają się maksymalnie otwarte na to wszy­stko, co zachodzi w otaczającym je środowisku społecznym. Coraz szerzej toruje sobie drogę i uzyskuje rezonans pojęcie animacji społeczno-kulturalnej, której główna funkcja postrzegana jest przez A. Nobisa jako „... ożywianie środowiska lokalnego doprowadzające do ujawnienia jego potrzeb oraz realizacji jego wartości kulturalnych, co należy przeprowadzić siłami samego środowiska".

Teoria pracy kulturalno-oświatowej czerpie bardzo wiele inspiracji ze swojej tradycji. Wiele z myśli i idei zabłysło w początkach lat dziewięćdzie­siątych nowym, aktualnym światłem. Jednocześnie zaś, współczesna cywili­zacja niesie nowe zjawiska i problemy (demokracja, prawa człowieka, sa­morządność, ekologia itp.), które w znacznym stopniu kształtują tematyczny obszar pracy kulturalno-oświatowej. Wraz z przemianami ekonomicznymi zachodzącymi w kraju, także i pracownicy kulturalno-oświatowi coraz czę­ściej odwołują się do mechanizmów i umiejętności, które do niedawna byty kojarzone przede wszystkim z pracownikami instytucji gospodarczych (prze­mysł, handel itp.). Coraz częściej w programach szkolenia i doskonalenia zawodowego pojawia się tematyka teorii i praktyki marketingu czy kształ­cenie umiejętności negocjacyjnych. Tak jak to można dostrzec w krajach wysoko rozwiniętych, także u nas dostrzeżono niezbędność tych zakresów wiedzy i umiejętności dostosowanych do działalności instytucji nie nasta­wionych na zdobywanie zysku (tzw. non-profit organizations). Nowe ocze­kiwania i wyzwania, jakie stawia przed działalnością kulturalną tak szybko zmieniająca się współczesność znajdą prawdopodobnie już w najbliższych latach także odbicie w teoretycznych przesłankach pracy kulturalno-oświa­towej.

Pytania:

1. Wymień instytucje upowszechniania kultury działające w Twoim środowisku lokalnym i określ ich zadania społeczne.

2. Scharakteryzuj metody i formy pracy kulturalno-oświatowej.

---