METODA GRUPOWA W PEDAGOGICE SPOŁECZNEJ
Metoda grupowa, wbrew kwalifikacji zawartej w tytule, nie ma zastosowań ograniczonych tylko do pracy socjalnej. Na gruncie pedagogiki społecznej została ona zdefiniowana przez Aleksandra Kamińskiego jako metoda pracy socjalnej a także wychowawczej, w której: wychowawca ( pracownik socjalny) ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie zbiór osób; wiąże go nie tylko dialog z pojedynczymi członkami tej zbiorowości - jego talent wychowawczy wyraża się w umiejętnościach przewodzenia lub przodowania w grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę - stał nie tylko on, lecz także członkowie grupy.
Typologia grup Aleksandra Kamińskiego
Grupy rozwojowo - wychowawcze - służą ludziom normalnie funkcjonującym społecznie w takich placówkach jak: domy kultury, instytucje edukacyjne, rekreacyjne, organizacje młodzieżowe. Grupy te mają wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się z celami i wartościami grupy.
Grupy rewalidacyjne - stosują pracę rozwojowo - wychowawczą wobec jednostki społecznie lub fizycznie niedostosowanej, celem usprawnienia ich społecznego funkcjonowania. Ten rodzaj pracy organizuje się w placówkach opiekuńczo - wychowawczych oraz kulturalno - edukacyjnych nastawionych na profilaktykę niedostosowań społecznych.
Grupy psychoterapeutyczne - służą usprawnianiu społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostek w oparciu o techniki z arsenału psychologii klinicznej w odniesieniu do lżejszych przypadków. Tego rodzaju praca realizowana jest w poradniach specjalistycznych i placówkach opiekuńczo - wychowawczych. W ostatnich latach napotykamy stosowanie elementów technik psychoterapeutycznych także w grupach rozwojowo - wychowawczych dla wzbogacenia empatii, umiejętności komunikacyjnych, nastawień twórczych, słowem potencjału rozwojowego jednostek.
Zasady pracy grupowej
Głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo. Zasadniczą sprawą jest przyswojenie członkom tej idei i uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy.
Wykorzystanie w pracy procesu grupowego, czyli dynamicznej sekwencji zdarzeń pojawiających się w życiu każdej grupy a polegających na wspólnym rozwiązywaniu problemów, wyrażaniu stosunku emocjonalnego do i wobec innych, kształtowaniu wzorów stosunków interpersonalnych, wpływaniu na innych. W przebiegu procesu grupowego pojawiają się zarówno czynniki korzystne jak i niekorzystne dla realizacji celów jednostkowych. W pracy grupowej należy dążyć do maksymalizacji czynników korzystnych i minimalizacji niekorzystnych oraz uczyć członków tego samego.
Dążenie do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako jednostki i jako grupy.
Nauczenie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do funkcjonowania w rożnych sytuacjach grupowych w życiu realnym.
Przykładowe typologie grup
Typologia Charlesa Zastrowa
Grupy rekreacyjne - ich celem jest organizacja zajęć dla rozrywki i wyżycia się fizycznego. Grupy takie powstają spontanicznie, często obywają się bez przywództwa. Przykładem są gry sportowe, lekkoatletyka, gry stolikowe.
Grupy umiejętności rekreacyjnych - w grupach tych większą rolę odgrywa instruktor czy trener posiadający przygotowanie zawodowe w danej dziedzinie. Przykłady zajęć to koszykówka, pływanie, golf, plastyka i rzemiosło. Z tych grup mogą powstawać stałe zespoły biorące udział w zawodach i współzawodnictwie z innymi.
Grupy socjalizacyjne. Wiele autorytetów za podstawowy cel pracy grupowej w ogóle uważa socjalizację, a więc kształtowanie lub zmianę postaw i zachowań członków, aby stały się bardziej społecznie akceptowane. W takich grupach bardziej specyficzne cele to: rozwijanie kompetencji interpersonalnych, zwiększanie wiary we własne możliwości, planowanie indywidualnej przyszłości. Przykładami będą grupy prowadzące działalność zapobiegawczą wśród młodzieży zagrożonej popadnięciem w przestępczość, grupa w zakładach poprawczych, ośrodkach dla samotnych matek, ośrodkach dla ludzi starszych. Są nastawione na budowanie wiary w siebie i umiejętność lepszego radzenia sobie w przyszłości. Przywódcami takich grup są najczęściej pracownicy socjalni.
Grupy terapeutyczne - gromadzą osoby, które mają problemy społeczne lub emocjonalne. Celem ich jest doprowadzenie swoich członków do głębokiego zbadania tych problemów i wypracowania strategii ich rozwiązania. Terapia grupowa, stawiając sobie cele podobne do terapii indywidualnej - metody indywidualnych przypadków, jest coraz częściej używana w pracy socjalnej. W stosunku do metody indywidualnych przypadków ma szereg zalet. Grupy pomagają swoim członkom w opanowaniu ich problemów bo pokazują, że inni też mają trudne problemy i jak sobie z nimi radzą. Podkreślić wypada ekonomiczny aspekt terapii grupowej - specjalista może służyć w danym czasie pomocą większej liczbie potrzebujących niż terapeuta pracujący z indywidualnymi przypadkami.
Grupy spotkaniowe, trening wrażliwości. Te grupy zapewniają doświadczenia grupowe, dzięki któremu uczestnicy wchodzą w bliskie stosunki interpersonalne z innymi. Takie grupy pomagają każdemu członkowi poznać samego siebie, poznać jak jest odbierany przez innych, poznać innych a następnie rozwinąć bardziej efektywne sposoby interakcji. Grupy te mogą jednak wywoływać szkodliwe efekty w psychice uczestników. Niebezpieczne są, gdy traktuje się je jako magiczny środek zmiany osobowości, przynoszący trwałe efekty, a pożyteczne wtedy, gdy są traktowane jako społecznie sankcjonowana droga poznania i autoekspresji.
Grupy edukacyjne skupiają się na zdobywaniu wiedzy i uczeniu się bardziej złożonych umiejętności. Przykłady tematów: opieka nad małym dzieckiem, przygotowanie rodziców adopcyjnych, treningi asertywności. Prowadzenie grup edukacyjnych wymaga wiedzy specjalistycznej dotyczącej przedmiotu edukacji oraz umiejętności dydaktycznych opartych na metodach aktywizacji uczących się.
Grupy samopomocy. Są tworzone przez ludzi i dla ludzi dzielących taki sam problem psychologiczny, społeczny czy zdrowotny. Tu najpełniej wykorzystuje się doświadczenie, uczenie się społeczne i zasadę wzajemnej pomocy właściwą każdej pracy grupowej. Pierwotnie powstały one w wyniku rozczarowań do służb profesjonalnych i niejako w opozycji do nich.
Grupy problemowe i decyzyjne. Ten typ występuje nie tylko w pracy z podopiecznymi służb socjalnych, ale także w pracy samych służb. W tym drugim przypadku praca grupowa służy realizacji takich celów jak opracowanie programów praktyki socjalnej, usprawnianie usług placówek, koordynowanie działań z innymi placówkami. W pracy z podopiecznymi rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji może odnosić się do ustalania sposobów zaspokajania ich potrzeb czy społeczności, z których grupy się wywodzą.
Typologia Leonarda Browna
Grupy terapeutyczne. Oddziaływanie takich grup nastawione jest na rozwiązywanie emocjonalnych czy społecznych trudności funkcjonowania jednostki. Zakłada się tu dzielenie informacjami i uczuciami dla lepszego zrozumienia własnego problemu. Terapeuta koncentruje się na wspieraniu zmian w zachowaniach jednostek, ale dba też o rozwój więzi grupowych, aby grupa stała się środowiskiem bardziej sprzyjającym zmianom. Brown zaleca tu podejście charakterystyczne skądinąd dla metody indywidualnych przypadków.
Grupy socjoedukacyjne. Tworzy się je dla celów wychowawczych, socjalizujących, dla udzielania wsparcia. Są one przeznaczone dla szczególnych kategorii uczestników. Autor podaje tu przykłady rzadko bądź wcale nie spotykane w naszych realiach jak grupy przymusowej reedukacji osób skazanych za prowadzenie samochodu pod wpływem alkoholu, grupy kobiet, które przeszły takie same sytuacje kryzysowe ( np. gwałt, owdowienie). Tu mieszczą się także grupy resocjalizacji młodzieży przestępczej. Istotą ich jest uczenie właściwych interakcji społecznych w miejsce tych zachowań, które utrudniają normalne funkcjonowanie społeczne.
Grupy akcji społecznej. Grupy te organizuje się wśród ludzi osobiście zainteresowanych osiągnięciem zmian w dyskryminacyjnej lub niepomyślnej polityce, sytuacji czy zachowaniach społeczności wobec nich. Autor podaje przykłady rodziców organizujących się do starań o poprawę warunków w szkołach, bezdomnych zamierzających poruszyć opinię publiczną. Ten typ wiąże się z metoda organizacji środowiska.
Grupy robocze. Ten typ uwzględnia grupy tworzone w placówkach służb socjalnych jako grupy zadaniowe do rozwiązywania określonych problemów lub jako stałe zespoły utworzone z różnych specjalistów i przeznaczone do udzielania pomocy określonym typom klientów, np. alkoholikom, samotnym matkom.
Proces grupowy i niektóre techniki jego usprawniania
Etapy procesu grupowego:
TWORZENIE GRUPY
Na tym etapie ludzie z różnymi oczekiwaniami, potrzebami, dotychczasowymi doświadczeniami społecznymi wkraczają do na ogół nie znanej sobie zbiorowości aby stworzyć grupę. Naturalne zjawiska zachodzące na tym etapie są potrzebne w kształtowaniu się grupy, ale ich przebieg może jej powstanie utrudnić lub nawet uniemożliwić. Oto najważniejsze z takich zjawisk:
Nowi uczestnicy szukają jednostek, do których czują sympatię i z którymi mogliby się „trzymać”. Ludzie ostrożnie badają jak dalece mogą zbliżyć się z innymi i zaangażować w cele grupowe. Znajdują się też antypatie. Jeśli grupa powstaje z ludzi znających się wcześniej np. w szkole, odtwarzają się w pewnym zakresie wcześniejsze więzy interpersonalne, czasem nawet w postaci podgrup lub klik. Te zjawiska utrudniają integrację.
Występować może skłonność uczestników do podporządkowania lub nawet zależności od osoby prowadzącej grupę, co sprzyja narzuceniu przez niego własnej koncepcji celów.
Uczestnicy starają się znaleźć dla siebie miejsce w formalnej strukturze grupy. Jednostki ekstrawertyczne w tym okresie mogą uzyskać autorytet tylko dlatego, że łatwiej im zabierać głos, a nie dlatego, że wnoszą wartości ważne dla grupy ze względu na jej cele.
Zadania osoby prowadzącej grupę zaczynają się jeszcze przed zgromadzeniem przyszłych członków na pierwszym spotkaniu. Decydujące oprócz spraw organizacyjnych jest poznanie środowiska, z którego rekrutować się będzie grupa.
STABILIZACJA STRUKTURY I NORMY GRUPY
Jest to czas kiedy uczestnicy nie mogą poświęcić swojej całej energii na współpracę bowiem grupa dopiero „dociera się”. Jest to etap krytyczny dla jej dalszego istnienia i rozwoju. Oto ważniejsze zjawiska zachodzące w tym etapie:
Poszczególni uczestnicy podejmą działania, które mają im zapewnić pożądane miejsca w strukturze grupy.
Członkowie grupy pokonawszy początkowe obawy przed odrzuceniem, zaczynają się obawiać o utratę własnej indywidualności. Pojawia się niepewność tego co jednostka może osiągnąć dzięki grupie i jak grupa może jej pomóc.
Reakcje członków na zachowania zgodne czy niezgodne z formalnymi normami zachowań w grupie.
Zjawiska te, nieuniknione w każdej grupie, wymagają reakcji ze strony prowadzącego, bowiem ich spontaniczny przebieg zagraża realizacji wcześniej założonych celów. Istnieje wiele technik pracy grupowej nastawionych na zminimalizowanie destrukcyjnych skutków tych zjawisk. Wymienimy sobie techniki podtrzymywania grupy i zwiększenia produktywności.
Technika odzwierciedlania uczuć - to zachowanie polegające na sygnalizowaniu przez prowadzącego, jak można rozumieć poszczególne zachowania werbalne czy niewerbalne uczestników. Reakcje typu: Zdaje mi się, że nie wierzysz w ten plan, Twoja mina mówi mi, że ta odpowiedź cię nie przekonuje nie tylko informują członków grupy, jak rozumiane są ich zachowania, ale przyciągają ich uwagę, angażują w aktywne działania.
Orientowanie na problem powinno przeciwdziałać naturalnej tendencji do osiągania szybkiego rozwiązania, nim przebadano dokładnie na czym problem polega i jakie są możliwe warianty jego rozwiązania. Orientację grupy na problem uzyskuje się „drążeniem” pytaniami jak np.: Czy moglibyśmy zastanowić się nad tym dłużej?, Co was uderza w tym problemie?, Czy jest ktoś, kto widzi te sprawy inaczej?
Supozycje czyli założenia przyjęte czasowo, hipotetyczne sugestie wyrażające się w A co, jeśli…? są następnym podejściem skłaniającym do przemyślenia różnych reakcji w stosunku do problemu i przemyśleniu konsekwencji danych zachowań. Używanie sformułowań warunkowych, trybu przypuszczającego, sygnalizuje grupie swobodę w podejmowaniu decyzji i odpowiedzialność za nie, a prowadzącemu umożliwia stymulowanie procesu.
Upowszechnianie wątpliwości czy uwag jednostkowych w całej grupie zwiększa wymianę informacji i poszerza pole danych, z których korzysta cała grupa.
Trudności czy konflikty w procesie grupowym mogą być rozładowywane przez zmianę czy odłożenie tematu. Nie można w takich sytuacjach zapominać o odprężającym działaniu humoru.
Posługiwanie się językiem grupy, który może być różny od języka ogólnego z powodu różnic kulturowych ( np. żargon profesjonalny: policyjny, lotniczy, wojskowy, informatyczny; gwara). Myślę, że takim językiem prowadzący może się posługiwać. Zupełnie inaczej wygląda sprawa jeśli grupa składa się z osób pielęgnujących podkulturę dewiacyjną. Tu prowadzący powinien raczej unikać żargonu a używać ogólnie zrozumiałego języka bez wyszukanego słownictwa. Żargon młodzieżowy: motywy roślinne: szczaw - młody, niedoświadczony człowiek, marchewka - nos, sosna - papieros, arbuziarz - człowiek wysportowany, dobrze zbudowany, M - 1 z ogródkiem pod brzozą - miejsce na cmentarzu, siać popelinę - powiedzieć coś głupiego.
Pismo w życiu grupy. Techniką pomocniczą wobec działań grupowych jest utrwalanie wszelkich efektów na piśmie. Nie mówimy tu o jakiejś biurokratycznej formalizacji życia grupy czy martwej sprawozdawczości. Nie mówimy też o „odświętnych” kronikach. Mówimy o roboczych zapisach w formie haseł, plakatów, ogłoszeń ujmujących zwięźle i - jeśli można - dowcipnie postanowienia, o zapisywaniu nawet na tablicy aktualnie ważnych uzgodnień. Mówimy też o stosowaniu papierowych technik rozwiązywania problemów np. burza mózgów.
Techniki inscenizacyjne. Techniki te: socjodrama, psychodrama, ćwiczeniowe wykonywanie zadań w sytuacjach symulujących rzeczywiste mają w pracy grupowej dwojakie zastosowanie. Po pierwsze służą osiąganiu celu. Po drugie - usuwaniu konfliktów i nieporozumień w procesie grupowym. W takich przypadkach psychodramy: Postaw się na jego miejscu, A co wy zrobilibyście w tej sytuacji? Mogą pogłębić zrozumienie i ułatwić komunikację.
Zabawy grupowe. Techniki te na poły zabawowe, na poły terapeutyczne ułatwiają poznawanie się ludzi, ośmielają ich względem siebie, uczą współpracy, wprowadzają podstawowe normy.
REALIZACJA CELU GRUPOWEGO
Po osiągnięciu względnej stabilizacji zaczyna się najbardziej produktywny etap procesu grupowego. Realizacja celu mogła zacząć się wcześniej, ale w tym etapie uczestnicy umieją już współdziałać, czują się dobrze. Sytuacja w grupie osiąga stan, w którym potencjał jej członków służy akceptowanemu przez nich celowi grupowemu. Grupę na tym poziomie rozwoju nazywa się demokratycznym mikroświatem. Jest to grupa doskonała, samorządna i odpowiedzialna.
OCENA EFEKTÓW DZIAŁANIA I DECYZJA O DALSZYM ISTNIENIU LUB ROZWIĄZANIU GRUPY
Przy ocenie wspomnianych efektów warto unikać zagrażających terminów takich jak: okresowa ocena, kontrola efektów. W to miejsce należy używać określeń neutralnych jak np. zobaczymy gdzie jesteśmy. Ocenę efektów należy przeprowadzać nie tylko w dyskusjach ale także na papierze, przez kwestionariusze, opinie uczestników.
Pozytywna ocena działalności grupy stawia pod znakiem zapytania sens jej dalszego istnienia, czy przynajmniej dalszego uczestnictwa tych członków, którzy już nie potrzebują pomocy w realizacji swoich celów. Zagadnienie finalizowania działalności zajmuje dużo miejsca w metodyce pracy grupowej. Praca ta, jak każda inna praca socjalna ma swój aspekt ekonomiczny i należy tu ograniczać niepotrzebne wydatki. Inne powody są równie oczywiste. Skoro celem pracy jest usprawnienie funkcjonowania ludzi w ich rzeczywistym środowisku, to nie należy ich przetrzymywać w grupach. Wręcz przeciwnie. Należy dążyć do tego, aby jak najszybciej zaczęli radzić sobie sami. Zakończenia są nieuniknionym zjawiskiem w życiu.
W efektywnej pracy grupowej wytwarzają się silne więzi emocjonalne, które trudno potem rozerwać. Powstać też może uzależnienie od grupy i lęk przed jej utratą. Prowadzący grupę powinien przygotować na to uczestników. Uświadomienie im czego dokonała grupa, co osiągnęli osobiście, wzmacnia ich przed opuszczeniem grupy, pozostawia w pamięci doświadczenia korzystne dla funkcjonowania w ich rzeczywistym otoczeniu. Ukształtowany w grupie etos wzajemnej pomocy powinien służyć rozbudowaniu więzów między opuszczającymi grupę, tak aby mogli pomagać sobie indywidualnie lub w mniejszych grupach radą, przykładem i wsparciem.
8