Jan Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii”

• zbiór społeczny - ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy

• kategorie somatyczne - antropologiczne, dotyczące ciała

• kategoria zawodowa - zbiory ludzi wykonujące ten sam zawód

• kategoria wieku - zbiory ludzi w tym samym przedziale wiekowym

• kategoria płci - ludzie tej samej płci

• kategoria wykształcenia - ludzie o tym samym wykształceniu

• kategorie społeczne - zbiory wyróżniane na podstawie cech ważnych dla życia społecznego (inaczej grupy statystyczne)

• kategorie społeczne mogą się przekształcić w zbiorowość, jeżeli wspólność cechy wyróżniającej staje się podstawą powstawania więzi między ludźmi tę cechę posiadającymi

• zbiorowość - dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, chociażby przez krótki czas, pewna więź społeczna

• grupa społeczna - przynajmniej trzy osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadające pewne wspólne wartości i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności

• czynniki istotne dla powstania grupy

• organizacja wewnętrzna, formy kontroli i wzory działania

• wartości niezbędne do funkcjonowania: ośrodek skupienia, symbole, idee wyrażające cele i przedmioty materialne

• niezbędne jest poczucie przynależności do grupy (poczucie „my-oni”)

• „zasada odrębności” - to, co różni grupę od innych grup i zbiorowości, i co członkowie uważają za podstawę cech wyróżniających ich od członków innych grup

• kręgi społeczne - zespoły osób (nieraz o zmiennym składzie), spotykające się stale i utrzymujące stałe styczności osobiste, lecz nie posiadające wyraźnej zasady odrębności ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej

• krąg wywiera mniejszy wpływ na postępowanie członków niż grupa, gdyż nie posiada rozbudowanego systemu sformalizowanej kontroli, a ponadto w kręgu brak stałych stosunków, a zatem i trwałych obowiązków członków wobec siebie

• społeczność (wspólnota) - zbiorowość terytorialna, w ramach której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane

• społeczności są zazwyczaj stosunkowo niewielkie, występuje w nich więź sąsiedzka

• zbiorowości oparte na wspólnej kulturze: naród, lud, plemię

• zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań: zbiegowisko, publiczność, audytorium, tłum

• rodzina - jedyna grupa społeczna rozrastająca się od wewnątrz i dostarczająca członków wszystkim innym zbiorowościom

• środowisko społeczne - układ przedmiotów i innych organizmów żywych, które otaczają człowieka i wywierają jakiś wpływ na procesy zachodzące pod naskórkiem jego organizmu

• relacja cech organizmu wyznaczonych genotypowo do podniet wychodzących od przedmiotów i procesów znajdujących się poza naskórkiem tego organizmu

• obiektywny układ przedmiotów i procesów otaczających organizm żyjący i pozostający z nim w stosunkach wzajemnych oddziaływań

• pary i dwójki - najmniej liczna zbiorowość, o najwyraźniej ograniczonej ilości członków

• więź między parą lub dwójką powstaje a gruncie styczności osobistych lub rzeczowych - jest to prawie zawsze więź o silnym zabarwieniu emocjonalnym

• organizacja społeczna pary lub dwójki sprowadza się do jednego stosunku społecznego

• grupa

• podstawowym elementem składowym grupy są jej członkowie

• zbudowana jest także z wielu innych elementów, nie będących ludźmi - przedmiotów materialnych, wartości kulturowych, symboli, trwałych wzorów zachowań i stosunków społecznych

• aby zostać jej członkiem trzeba choć częściową zinternalizować jej wartości

• każda grupa stawia swoim członkom różne wymagania i wymaga przystosowania się do jej wartości

• wzór fizyczny - wygląd zewnętrzny lub negatywne określenie, jaki człowiek nie powinien być

• wzór moralny - zespół cech moralnych, jakie członek powinien przejawiać w swoim postępowaniu - jego naruszenie spotyka się z surowszą represją niż naruszenie wzoru fizycznego

• funkcje członka - zakres czynności wykonywanych dla utrzymania ciągłości życia grupy i dla jej rozwoju

• podział ze względu na dopuszczanie członków do uczestnictwa:

• grupy ekskluzywne - stosujące bardzo wyraźne kryteria przyjęć

• grupy ograniczone - mniej surowe kryteria przyjęć

• grupy inkluzywne - przyjmujące wszystkich, bez żadnych ograniczeń

• zasada odrębności - zapewnia identyczność grupy, odróżnia ją od kręgu i społeczności lokalnych (wiadomo kto należy, a kto nie) - jej zmiana zmienia charakter grupy

• ośrodki skupienia - wszystkie materialne podstawy istnienia grupy (terytorium, lokale, siedziby władz itp.), a także jej wartości, symbole i idee, które identyfikują grupę

• są podstawą trwałości grupy w czasie

• są centrami skupiającymi aktywność grupy jako całości - ich brak powoduje rozproszenie grupy i przerwanie stosunków społecznych

• zadania grupy - ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągną lub wywołać

• są zawsze ustalone między członkami i zaakceptowane przez nich

• ustalenie zadania może przekształcić krąg w grupę, gdyż będzie wymagało ustanowienia instytucji i rozpoczęcia harmonicznego działania

• wzmagają aktywność i spoistość grupy, wywołując tendencje:

• do tworzenia nowych zadań

• podtrzymania wytworzonych stosunków między członkami w toku ich realizacji

• stanowią sens istnienia grupy w oczach innych grup i zbiorowości i w poczuciu jej własnych członków

• tradycja grupy - idealizowanie przeszłości, analizowanie przeszłych zadań grupy

• powstaje z konieczności wychowania owych członków przychodzących do grupy

• jest czynnikiem podnoszenia spójności wewnętrznej grupy, podnoszenia jej morale tzn. gotowości do intensywnego wykonywania swoich zadań grupowych przez poszczególnych członków

• uzasadnia czasem przedstawianie zadań grupy jako szczególnej misji - wymaga to także zdefiniowania jej członków i całej grupy ludzi, którzy osiągnęli pewien poziom doskonałości, posiadają jakieś cechy wyższości i na tej podstawie zostali powołani do przekazywania tej doskonałości innym

• tak grupa, jak i jednostka, muszą posiadać zespół wyobrażeń korzystnych o sobie i o swojej wartości, tak też każda grupa musi posiadać zespół wyobrażeń o własnej wyższości, chociażby tylko w ograniczonym zakresie

• wola zbiorowa grupy - suma lub synteza dążeń członków do realizowania zadania zbiorowego

• przejawia się konsekwentnym i efektywnym realizowaniem zadań grupy

• jest wywoływana przez realizację zadań grupy

• solidarność grupy - poczucie wspólności, identyfikacja poszczególnych jednostek należących do grupy z innymi członkami

• przejawia się w poczuciu i działaniu podobnym

• podział elementów składowych grup:

• członkowie, ich cechy, zasady określające identyczność grupy i ciągłość jej trwania

• zadania grupy i funkcje jej członków, środki służące realizacji zadań grupy i mechanizmy psychospołeczne wytwarzana dla realizacji zadań

• elementy utrzymujące spójność wewnętrzną grupy, tzn. instytucje, system kontroli społecznej, wzory wzajemnych oddziaływań i stosunków

• środki i instytucje regulujące styczności, wzajemne oddziaływania i stosunki z członkami innych grup

• elementy materialne, symbole i wartości stanowiące materialną podstawę trwania i integracji grupy

• te elementy sprawiają, że grupa jest układem zamkniętym, wydzielonym z całości rzeczywistości społecznej, oddzielonym wyraźnie od innych zbiorowości, a równocześnie włączonym w tę całość funkcjonalnie

• skład grupy - członkowie i ich cechy osobiste lub społeczne

• struktura grupy - układ wszystkich elementów, nie tylko członków, i zasada ich wzajemnego przyporządkowania - oznacza ona taki sposób ułożenia elementów składowych, aby mogły one wykonywać swoje funkcje uzupełniając się i harmonizując, tak aby grupa jako całość mogła się utrzymać i rozwijać

• mikrostruktura - ułożenie jednostek, ich ról i stosunków w całość mniej lub więcej zharmonizowaną, tzn. w taką, w której zasady wzajemnego przyporządkowania nie utrudniają funkcjonowania grupy

• każdy z członków pełni rolę społeczną, które są sobie przyporządkowane w taki sposób, by ich wykonywanie przez poszczególnych członków umożliwiało wykonywanie zadań grupy - stanowią one układ zhierarchizowany

• pozycja społeczna roli w grupie - miejsce określane przez zakres ważności, jaką dana rola posiada dla wykonywania zadań grupy, dla jej trwania i dla jej rozwoju

• dążenie do realizacji wartości nakłada na niektóre role szerszy zakres obowiązków, co z konieczności musi prowadzić do ustalenia wzorów wzajemnych oddziaływań i stosunków między poszczególnymi rolami

• status - pozycja plus prestiż wyznaczające pozycję jednostki w grupie

• małe zbiorowości łączą się w szersze (społeczności lokalne, zrzeszenia celowe)

• zbiorowości takie jak klasa społeczna, warstwa, kategoria zawodowa; mające swoje złożone struktury

• makrostruktura - przyporządkowanie tych wielkich elementów składowych

• budowa bardzo złożona - członkowie, grupy małe i średnie różnej wielkości, złożona organizacja, elementy materialne, symbole i wartości

• struktura ludnościowa - uwaga skierowana na członków i ich cechy demograficzne

• struktura zawodowa - skład zawody, poziom kwalifikacji, wykorzystanie występujących kategorii zawodowych

• struktura klasowo-warstwowa - układ klas i warstw społecznych, ich wzajemne przyporządkowanie i zachodzące między nimi stosunki

• pozycja społeczne wyznaczana jest przez więcej czynników niż w mikrostrukturze:

• zawód i stanowisko z zawodzie

• udział w dochodzie społecznym uzyskiwanym z płacy lub własności

• udział we władzy i możność podejmowania decyzji politycznych

• udział w kulturze i zakres uczestnictwa w utrzymywaniu czy też rozwijaniu wartości kulturalnych doniosłych dla grupy

• styl życia

• postawy i aspiracje, wyznawana ideologia, pogląd na świat

• struktura wykształcenia

• w wielkich społeczeństwach najważniejsza jest struktura klasowo-warstwowa - przynależność do klasy społecznej określa także w znacznym stopniu miejsce jednostki w strukturze zawodowej, wykształcenia, politycznej i innych, z wyjątkiem struktury demograficznej

• przynależność do grupy:

• ze względu na wolę uczestnictwa

• dobrowolna na podstawie świadomej decyzji

• narzucona

• ze względu na charakter przynależności:

• obiektywna - wplątanie w więź społeczną danej grupy

• subiektywna - subiektywna akceptacja wzorów zachowań, wzoru moralnego członka, identyfikacji z wartościami i celami grupy, solidarności z jej członkami, przywiązaniu emocjonalnym

• ze względu na charakter końcowy:

• realna - jednostka uczestniczy w więzi danej grupy, a równocześnie jest z nią związana subiektywnie, tzn. gdy realizowane są warunki przynależności obiektywnej i subiektywnej

• ideologiczna - spełnione są tylko niektóre warunki przynależności subiektywnej

• rodzaje grup:

• sposoby klasyfikacji według E.E Eubanka

• na podstawie przynależności etnicznej lub rasowej

• na podstawie poziomu rozwoju kulturalnego

• na podstawie typów struktury występującej w grupach

• na podstawie zadań lub funkcji spełnianych przez grupy w szerszych zbiorowościach

• na podstawie przeważających typów styczności między członkami

• na podstawie różnych rodzajów więzi występujących w grupach

• klasyfikacje na innych zasadach

• klasyfikacja grup społecznych:

• ze względu na typ struktury społecznej:

• małe (prosta struktura) - złożone są wyłącznie z członków i nie posiadają żadnych podgrup

• duże (nie wchodzą jako części składowe do większych podgrup)

• ze względu na typ więzi społecznej:

• pierwotne (więź oparta na stycznościach osobistych i podstawach emocjonalnych)

• wtórne (więź wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta na interesach)

• ze względu na zakres występowania sformalizowanych instytucji kontroli społecznej:

• formalne (występowanie instytucji sformalizowanych i kontroli społecznej formalnej)

• nieformalne (występowanie instytucji nieformalnych i kontroli społecznej nieformalnej)

• grupy celowe - grupy, które zostały organizowane planowo dla realizacji tylko jednego celu lub jednej grupy celów i w których istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie danego celu (brak więzi osobistej, uczuciowej, dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach rzeczowych)

• powstawanie grup celowych:

• potrzeby ludzkie i dążenie do ich zaspokojenia

• przekształcenie się potrzeb w interesy

• interes - przedmioty, ich kompleksy, stany rzeczy, których osiągnięcie jednostki i grupy uważają za pożądane, cenne, a czasami konieczne, i dla osiągnięcia których mobilizując swoją aktywność i środki, które są do dyspozycji

• interesy przekształcają się w cele (konkretyzacja interesu)

• cel - bardzo określony przedmiot lub stan rzeczy, który człowiek lub zbiorowość działająca chce osiągnąć

• kolejne realizacje celów są etapami na drodze realizacji interesów

• jak człowiek może osiągnąć stawiane cele

• samodzielnie

• eliminując konkurenta

• współpracując z innymi

• grupy celów:

• zrzeszenia - grupy celów powstające dobrowolnie, które mogą być rozwiązane decyzją wszystkich lub większości sowich członków

• grupy celowe przymusowe - członkowie są powoływani na mocy prawa czy przymusu, istnieją niezależnie od ich woli

• rodzaje celów

• cele podobne - cele indywidualne, których realizacja może być osiągnięta przez zbiorowość ludzi współdziałających, lecz dążących do indywidualnych interesów osobistych

• cele wspólne - takie, które nie są dzielone między jednostki

• więź w grupach celowych

• charakteryzuje się istnieniem rozbudowanego systemu instytucji i urządzeń sformalizowanych, pozwalających na współpracę ludzi, którzy nie spotykają się bezpośrednio, którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które są potrzebne dla osiągania założonych celów, i które pozwalają kierować dążeniami i działaniami członków w sposób koordynujący ich działania dla osiągania założonych celów

• organizacja musi prowadzić do wytworzenia hierarchii, kierownictwa, sformalizowanych form stosunków regulujących podział pracy i ustalający zasady kierownictwa

• wytworzenie „atmosfery impersonalności”, tzn. sposobu załatwiania spraw w sposób sformalizowany, określony przepisami w imię efektywności, uniezależniony od ingerencji osobistych postaw i dążeń indywidualnych członków

• tendencje w grupach celowych:

• tendencja do jedności, do jednoczenia się, konsolidacji zrzeszeń pokrewnych czy podobnych

• tendencja do koordynacji i centralizacji

• powstanie kategorii wyspecjalizowanych kierowników, ekspertów, organizatorów i techników wyspecjalizowany w wykonaniu zadań technicznych, w kierowaniu zrzeszeniem i osiąganiu wysokiej efektywności

• powstanie zamkniętej grupy wysokiego kierownictwa stojącego na czele

• te cztery tendencje nazywane są „imperatywem organizacyjnym”

• grupy celowe muszą rozwijać system bodźców zachęcających do wstępowania w ich szeregi i bodźców podtrzymujących uczestniczenie w ich działalności

• w celu wykonania zadania zrzeszenie musi wytworzyć system urządzeń spełniających następujące zadania:

• wytworzenie systemu kanałów obiegu informacji i sposobów porozumiewania się między członkami, między oddziałami, między władzami i członkami

• wytworzenie systemu kontroli sformalizowanej nad działalnością członków, zarządów lokalnych i władz centralnych

• wytworzenie systemu urządzeń dla kontaktów zewnętrznych z innymi grupami

• dla realizacji celów konieczna jest wysoce sprawna i efektywna organizacja pracy, która podnosi efektywność realizacji celów:

• podział pracy i specjalizacja czynności

• delegacja władzy, tzn. przekazywanie części uprawnień kierownictwa naczelnego w podejmowaniu decyzji do ogniw kierujących i kontrolujących - w ten sposób wytwarza się hierarchia władzy i odpowiedzialności

• wytworzenie stałych sposobów komunikacji i przekazywania decyzji, poleceń między instytucjami sprawującymi władzę

• wytworzenie specjalnych metod koordynacji czynności kierowniczych na różnych poziomach

• różne typy kierowników w różnych stadiach rozwoju grup:

• początek - wizjoner i działach

• rozwój - organizator

• faza końcowa - kierownik i administrator

• występuje zjawisko identyfikacji celów osobistych z celami zrzeszenia

• mechanizmy rozwiązywania konfliktów:

• ukrywanie rozbieżności i stwarzanie pozorów wewnętrznej jednolitości

• podnoszenie identyfikacji członka z całością poprzez uczestnictwo:

• rzucanie haseł i sloganów, które powtarzane stwarzają nastrój jedności

• uroczysty rytualizm postępowania

---