KLASYCYZM LAT XX- PABLO PICASSO, NEUE SACHLICHKEIT, TRADYCJONALIZM W SZTUCE POLSKIEJ I W EUROPIE ŚRODKOWEJ.
[z:]Kotula Adam, Krakowski Piotr- Malarstwo,rzeźba, architektura. Wybrane zagadnienia plastyki współczesnej, Wawa 1972
W roku 1918 w Berlinie zrodziła się Novembergruppe, do czego przyczynił się koniec I wojny światowej, klęska militarystycznych Niemiec oraz wybuch rewolucji w listopadzie 1918 roku. Łączyła ona w swych szeregach postępowych malarzy, rzeźbiarzy, architektów, muzyków oraz ludzi teatru. Byli to czołowi przedstawiciele niemieckiej awangardy, m.in.: W. Nolde, G. Kolbe, W. Gropius. Grupa ta dążyła do stworzenia ograniczonej więzi między artystami wszystkich narodowości oraz wszystkich awangardowych kierunków, nie miała ściśle określonego programu estetycznego, pozostawiając pod tym względem całkowitą swobodę działania swoim członkom. Byli tu ekspresjoniści, kładący w swojej twórczości nacisk na zagadnienia społeczne, jak i przedstawiciele konstruktywizmu i innych kierunków abstrakcyjnych. Łączyło ich jedno- przeciwstawianie się pruskiemu militaryzmowi, jak i mniej lub bardziej akcentowany społeczny radykalizm.
Wbrew nadziejom niemieckich ekspresjonistów wstrząs, jakim była I wojna światowa nie przyniósł odnowy, nie zrealizował braterstwa narodów. Pobite Niemcy znalazły się w katastrofalnej sytuacji ekonomicznej, również sytuacja polityczna i społeczna nie była ustabilizowana, wzrastało rewolucyjne wrzenie wśród robotników, co prowadziło do licznych strajków. Pewna stabilizacja polityczna i poprawa ekonomiczna nastąpiły dopiero w latach 1924-26, wraz z jednoczesnym osłabieniem wpływów lewicy.
Na tym właśnie podłożu zrodziła się w sztuce niemieckiej tendencja określana mianem NEUE SACHLICHKEIT- NOWA RZECZOWOŚĆ, która stanowiła reakcję na ekspresjonizm i byłą próbą artystycznego rozrachunku z zaostrzającą się sytuacją polityczną, społeczną i ekonomiczną w Niemczech, bezpośrednio po I wojnie światowej. Już w 1920 roku, kiedy ekspresjonizm znajdował się jeszcze w centrum powszechnego zainteresowania, Hartlaub- dyrektor Kunsthalle w Manheim omawiając aktualną sytuację w sztuce nazwał ekspresjonizm bankrutem. Wkrótce potem zwrócił uwagę na pojawienie się nowego kierunku, któremu nadał nazwę Neue Sachlichkeit, wyjaśniając w 1924 r. jego teoretyczne założenia. Kierunek ten ma także drugą nazwę Realizm Magiczny, którą wprowadził Franz Roh w książce wydanej w 1925r. pt. Nach- Expressionismus.
Pozytywną stroną nowego kierunku, zdanie Hartlauba było postulowanie 'bardziej przemyślanych zadań', negatywną było ogólne rozczarowanie artystów wobec świata: głosili, że są pokoleniem, które nie jest w stanie już w nic uwierzyć. Stąd rodzi się u nich cynizm, gorycz, świadomość beznadziejności sytuacji, w jakiej się znaleźli. Twórczość malarzy związanych z Neue Sachlichkeit cechuje więc w zasadzie oschły, szorstki, często nawet brutalny realizm, czasem nawet sentymentalizm, a także zamiłowanie do swojskości.
Początek postawy, którą określano później jako Neue Sachlichkeit dostrzec można już z końcem I wojny światowej, głównie w twórczości Otto Dixa, Georga Grosza i Maxa Beckmanna. W początkowo silnie zaangażowanej społecznie twórczości artystów związanych z Neue Sachlichkeit po stabilizacji politycznej i gospodarczej na początku lat dwudziestych, zabrzmiałą nuta beznadziejności, zauważono ucieczkę od aktualnych problemów, świata, którym artystom wydał się nikczemny. W przeciwieństwie do ekspresjonistów , artyści z Neue Sachlichkeit nie chcą przez skrajną deformację, czy rozbicie form wyrażać tego, co niewyrażalne, unikają także rytmiczno- dekoracyjnych kompozycji ekspresjonistycznych. Odtwarzają natomiast oglądane przedmioty z precyzyjną dokładnością, stosując przestrzenny iluzjonizm starają się ukazać rzeczywistość widzialną w sposób jasny i wyrazisty.
Sztuka Neue Sachlichkeit od ekspresjonizmu różni się nie tylko ogólnymi założeniami formalnymi, ale także doborem poszczególnych tematów. O ile w ekspresjonizmie poprzez egzotykę, erotyzm, czy wątki religijne twórcy pragnęli przenieść widza w sferę fantazji, symbolizmu, pewnych ponadczasowych uogólnień, o tyle Nowa Rzeczowość ściągała go z powrotem na ziemię, aczkolwiek też nigdy całkowicie z ekspresjonistycznej uczuciowości nie rezygnowała. Wizyjność zastąpiona zostaje przez obraz smutnej, powojennej rzeczywistości, z anatomiczną dokładnością odtworzony np. przez Dixa czy Grosza. Inni malarze, jak Georg Schrimpf, Kanoldt czy Mense byli bardziej dyskretni, w sposób mniej brutalny przekazywali treści zawarte w swoich obrazach. To niezwykle dokładne odwzorowywanie rzeczywistości prowadziło w niektórych przypadkach do powstawania nowych metaforycznych skojarzeń. To tłumaczy w znacznej mierze nazwę REALIZM MAGICZNY, używaną obok terminu NOWA RZECZOWOŚĆ.
Tak więc w obrębie Neue Sachlichkeit powstaje spokojna i opanowana sztuka, która nie rezygnując z psychologicznego pogłębienia stylu ukazuje świat w jego obiektywnej realności, równocześnie zaś mając do czynienia ze sztuką, która w postaci realizmu magicznego przekracza granice rzeczywistości i tworzy nowe asocjacje myślowe, bliskie surrealizmowi i malarstwu metafizycznemu.
W ramach Neue Sachlichkeit można wyróżnić 4 nurty, czy kierunki:
1/ werystyczny
2/ klasyczny (albo monumentalny)
3/ drobiazgowo- naiwny (nawiązujący w pewnej mierze do malarstwa Henri Rousseau)
4/ liryczny (chyba najmniej ważny)
ad.1/: Do werystów zalicza się przede wszystkim Grosza, Dixa, wczesnego Beckmanna, Eddy Smitha i George Scholza. Malarze ci byli w ogromnej większości aktywistami politycznymi, analitykami i krytykami ówczesnego społeczeństwa. Punkt szczytowy ich twórczości przypada na ostatnie lata wojny i okres bezpośrednio po jej zakończeniu. Cechuje ich bezkompromisowe dążenie do ukazania obiektywnych faktów. Obok wstrząsających w swoim realizmie grafik, akwareli i temper Grosza i Dixa, występuje bardziej alegoryczna forma weryzmu, w której artyści wprowadzają obok uproszczonej „bauhausowskiej' architektury elementy mechaniczne zaczerpnięte ze świata maszyn, symbolizujące zmajoryzowanie ludzkości przez cywilizację techniczną. Przykładem może być 'Gracz w diabolo' Grosza z ok. 1927r, gdzie pozbawiony twarzy robot umieszczony został w pustej, zgeometryzowanej przestrzeni, wśród bloków maszyn i cylindrów, czy bardzo cyniczny w swojej wymowie obraz „ Ciało i żelazo” Scholza, przedstawiający dwie nagie, naturalistycznie ukazane kobiety obsługujące metalicznie lśniące maszyny. Weryści nie gardzili też wywodzącą się z działalności dadaistycznej techniką kolażu, stosowaniem wycinków z gazet czy fotomontaży jako elementów kompozycji, np. kolaż Grosza, fotomontaże Johna Heartfielda.
ad.2/: Monumentaliści ujawnili się nieco później od werystów i nawiązywali w swoich statycznych, klasycznych formach przede wszystkim do artystów włoskich, związanych z malarstwem metafizycznym. Jednym z głównych przedstawicieli tego nurtu, a zarazem jednym z najbardziej charakterystycznych twórców Neue Sachlichkeit był Georg Schrimpf, którego prace cechuje bardzo klasyczna statyczność i nieruchomość. W tym kierunku poszła także twórczość innych artystó monachijskich aktywnych w 1923r., co w pewnym sensie było reakcją na działalność tamtejszej Neue Secession. Dzieła Schrimpfa i Kanoldta cechował nastrój poetycki, delikatny liryzm, zaś prace innych artystów były utrzymywane w nastroju bardziej tajemniczym. Do monumentalistów w pewnym sensie można także zaliczyć związanego z Bauhausem Oskara Schlemmera. Jego obrazy, jak 'Scena rzymska'( 'cztery postaci we wnętrzu') z 1925, czy '12 postaci we wnętrzu' z 1930 wykazują silne pokrewieństwa z malarstwem metafizycznym, cechuje je nieruchomość postaci ukazanych w odrealnionej przestrzeni, co stwarza specyficzny nastrój metafory poetyckiej, tak charakterystyczny dla realizmu magicznego.
ad.3/: Nurt naiwny skupiał przede wszystkim artystów interesujących się światem małych, drobnych rzeczy: zdaniem Franza Roha: traktowali oni świat jako mrowisko. Do tego nurtu należeli Walter Spiess oraz w swoich wczesnych pracach Max peiffer- Watenphul.
ad.4/: Nurt czwarty to liryczne, plenerowe sceny Hermanna Hubera, w znacznej mierze nawiązujące do impresjonizmu.
Grosz i Dix- dwaj najwybitniejsi przedstawiciele nurtu werystycznego wyszli bezpośrednio z ruchu DADA, który miał w Niemczech wielu zwolenników.
George Grosz (1893- 1959)studia artystyczne odbył w Dreźnie i Berlinie. Był przede wszystkim grafikiem, tematy współczesne poruszał już przed I wojną światową w swoich satyrycznych rysunkach zamieszczanych w czasopismach. W latach wojny w jego twórczości dominuje tematyka antywojenna. Ostre akcenty krytyki społecznej, gwałtowne satyryczne wystąpienia przeciw militaryzmowi i burżuazji przewijają się odtąd niemal we wszystkich dziełach artysty: obrazach, gwaszach, akwarelach, grafikach, rysunkach, kolażach. W jego malarstwie z lat 1917- 18 widoczne są wpływy futuryzmu: dynamiczna kompozycja, nieustanne zmienianie proporcji i kierunków, natłok domów, pojazdów, postaci, wśród których pojawiają się wojskowi, księża, tłuści i zadowoleni z siebie mieszczanie, prostytutki. Wszystko to miało uzmysławiać chaos panujący we współczesnym świecie, bankructwo religii, państwa, moralności, zachwianie się i upadek wszelkich ideałów, np.: „Metropolis” 1917, „Oskarowi Panizza” 1917, „Niemcy- bajka zimowa”1918. W 1918r. Grosz wiąże się z berlińską grupą dadaistyczną, zaczyna posługiwać się fotomontażem,a zwłaszcza kolażem, łącząc go z rysunkiem i akwarelą. Najbardziej charakterystyczny dla dadaistycznego stylu Grosza jest pochodzący z 1920r. Obraz „ Inżynier Heartfield”. W następnych latach powstają cykle o wymownych tytułach: „Rekiny” 1920, „ Bóg z nami” 1921, „ Oblicze klasy panującej” 1921, „Ecce Homo” 1923. Chcąc w jak najbardziej wyrazisty sposób oddać swoją myśl upraszcza do maksimum środki wyrazu: rysunek grosza staje się niezwykle prosty, oszczędny, ograniczony do samego tylko konturu,kompozycja przejrzysta, klarowna. OK. roku 1925 artysta zbliża się do naturalistycznego, drobiazgowego stylu charakterystycznego dla większości artystów z Neue Sachlichkeit. Prześladowany przez władze hitlerowskie wyjeżdża w 1933r. Do Stanów Zjednoczonych. Tworząc grafiki na temat obozów koncentracyjnych walczy odtąd przeciwko faszyzmowi. Obok akcentów satyrycznych w okresie amerykańskim pojawia się w jego twórczości nuta romantyczna i idylliczna, zwłaszcza w pejzażach, aktach i portretach. Po II wojnie światowej tworzy m.in. koszmarne, fantastyczne, bliskie surrealizmowi wizje, jak np. cykl „ Ludzie- pałki”. Najlepszy jednak okres jego twórczości przypada na lata dwudzieste- Grosz należał wówczas do najbardziej wnikliwych obserwatorów i zjadliwych krytyków stosunków, jakie zapanowały w republice weimerowskiej bezpośrednio po I wojnie światowej.
Otto Dix (1891-1969)- był synem robotnika kolejowego, od początku związany z proletariatem. Od 1910-14 studiował w drezdeńskiej Kunstgewerbeschule. Elementy weryzmu pojawiły się u niego już przed I wojną światową. W tym czasie silnie oddziaływuje na niego sztuka późnogotycka, potem widać też wpływy Hodlera („Autoportret z irysami” 1923). Wojna wycisnęła na nim podobnie jak na Groszu i wielu innych artystach silne piętno. Stąd też jego związek z ruchem Dada, który był na terenie Niemiec silnie zaangażowanym politycznie buntem przeciw wojnie. Po 1920 ostatecznie krystalizuje się w twórczości Dixa styl werystyczny. Obok ostrej krytyki istniejącego ustroju i jego skutków przemawia też rozczarowanie i zwątpienie, będące wynikiem ówczesnej sytuacji społecznej panującej w Niemczech. Obrazy Dixa nie mają charakteru ilustracyjnego: artysta posługuje się swoistą symboliką formy, kontrastem między tematem a kolorystyką. Tony nasycone, jasne pozostają często w sprzeczności z drastycznym tematem, ale pomagają przez to wydobyć zamierzony przez artystę nastrój, np. „Dziewczyna przed lustrem”1921, „Salon”1922, „ Sutener i prostytutki” 1922. W „ Portrecie rodziców” z 1921 grube spracowane ręce nabierają charakteru symbolicznego. Pochodzący z tego roku „Portret robotnika” przez zestawienie postaci samotnego człowieka z martwym, obojętnym blokiem budynków fabrycznych, przypomina nieco swoim nastrojem malarstwo de Chirica. Typowym przykładem weryzmu jest też podobny w nastroju „Portret Hansa Bredta”z 1925r.- gdzie widoczna jest nieruchoma, sztywna postać mężczyzny z psem w pustym wnętrzu z widokiem na zimną, geometryczną architekturę. Tematyce antywojennej poświęcony jest , przypominające „Okrucieństwa wojny” Goyi, cykl 50 sztychów „Wojna” z 1924r. Oraz obraz „Okopy” z lat 1920-3, zniszczony przez hitlerowców. W sposób równie bezpośredni Dix nadał wyraz swojej krytyce stosunków społecznych współczesnych Niemiec, w takich pracach, jak: „ Żebrak” 1920, czy „Dwie ofiary kapitalizmu” (rys. piórkiem) przedstawiający inwalidę i prostytutkę- temat podjęty potem w jednej części tryptyku „ Wielkie miasto” z lat 1927-8. Postępowa postawa Dixa ściągnęła na niego prześladowania w okresie hitlerowskim. W latach trzydziestych w jego twórczości pojawiają się tendencje romantyczne wraz z wpływami formalnymi starych mistrzów niemieckich, np.” Burza nad jeziorem” 1936, „Żniwa przy nadchodzącej burzy” 1944. Po drugiej wojnie zaznacza się u Dixa zwrot do swoistego ekspresjonizmu silnie zabarwionego mistycyzmem. Miejsce dawnej werystycznej drobiazgowości i wyraźnego modelunku zajmuje w tym okresie forma szkicowa, płaska plama barwna i silnie zaznaczony linearyzm. Dix maluje teraz gł. sceny religijne: „Ecce Homo” 1947, „ Ukrzyżowanie” 1956, „ Kuszenie św. Antoniego”, a także sceny rodzajowe: „Dziecko wśród ruin”1950 oraz pejzaże, autoportrety i portrety:„ Autoportret- autor jako jeniec” 1947.
Max Beckmann (1884- 1959)- jeden z największych ekspresjonistów niemieckich dwudziestolecia międzywojennego. W czasie studiów na Akademii w Weimarze, a potem podróży do Paryża i Florencji zainteresowął się zwłaszcza sztuką gotycką i malarstwem takich malarzy jak Rembrandt, Cezanne i van Gogh. Już we wczesnych pracach Beckmanna pojawiają się wątki symboliczne i alegoryczne, często z akcentami grozy. Artysta ukazuje m.in. wielkie klęski i katastrofy jako uogólniony obraz dramatu ludzkiego na ziemi, np. „Scena z trzęsienia ziemi w Messynie, 1909”, „Zatonięcie Titanica” 1912. Przeżycia z okresu wojny potęgują krytycyzm i ostrość spojrzenia artysty na świat. Pochodzące z 1915r. Sztychy „Towarzystwo”i „ Dom publiczny w Gandawie” są zapowiedzią pełnych ironii obrazów o tematyce społecznej z lat 1917-23. Obrazy takie jak „Chrystus” i „ Jawnogrzesznica” z 1917, pełna grozy „Noc” z 1918, „ Rodzina” 1920, świadczą o ostatecznym zerwaniu z tradycyjnym realizmem na rzecz symbolicznego ekspresjonizmu, w którym odzwierciedlają się pesymizm, gorycz i rozczarowanie. Nowa maniera Beckmanna charakteryzuje się ekspresyjnością linii, jasnym, świetlistym, ostrym kolorytem oraz wertykalną projekcją przestrzeni, podobnie jak ma to miejsce w sztuce gotyckiej, np. „Sen” z 1921r. Ukazujący przerażoną dziewczynkę otoczoną przez postaci symbolizujące zmory powojennej rzeczywistości: prostytutkę, kalekę, żebraka i przestępcę. Bardziej zgodne z obiektywistycznym style Neue Sachlichkeit są obrazy: „ Frankfurcki krajobraz z fabryką” z 1922, „ Autoportret z papierosem na żółtym tle” z 1923 oraz martwe natury z tego czasu. Około połowy lat dwudziestych Beckmann, pod wpływem współczesnej sztuki francuskiej, zaczyna zwracać coraz większą uwagę na problemy czysto malarskie- modelowanie światłem i cieniem, silne kontrasty barwne. Powściągliwa, zwarta forma takich obrazów, jak „ Portret starej aktorki” z 1926, „ Autoportret w smokingu” z 1927, „Cyganka” z 1928 utrzymana w silnych żółtych barwach- wiąże je z werystycznym nurtem Neue Sachlichkeit. W tym czasie zaczyna Beckmann wprowadzać do swoich obrazów czarne, mocne kontury. W latach 30. wzmaga się ekspresja formalna jego obrazów: cechują je silne kontrasty barwne i bardzo wyraziste, czarne konturowanie poszczególnych form. Kompozycje te mają często charakter symboliczny, jak np. „Podróż na rybie” z 1934, gdzie artysta podkreśla psychoanalityczne naświetlenie związków między mężczyzną a kobietą, tryptyk” Odjazd” namalowany w latach 1932-35- symbolizujący wyjazd z ojczyzny, którą Beckmann opuścił w 1933, udając się najpierw do Paryża, a potem do Amsterdamu. Z okresu II wojny światowej pochodzą obrazy o dość skomplikowanej symbolice postaci, głównie ze świata teatru i cyrku: „Wóz cyrkowy” 1940, tryptyk „Aktorzy” 1941-2. W latach czterdziestych Beckmann maluje również szereg tryptyków o tematyce mitologicznej.
Georg Schrimpf (1889-1938)- Związany z ruchem anarchistycznym, w czasie pobytu w kolonii anarchistów nad Lago Maggiore zaczął kopiować, jako samouk, akty Michała Aniołą i Rafaela. Po powrocie do Niemiec osiadł najpierw w Monachium, a w 1915 przeniósł się do Berlina, gdzie zetknął się ze sztuką nowoczesną. Początkowo malował płasko, silnie zaznaczając kontur. Jego odrębny styl- bardzo monumentalny i przestrzenny w formie,a dyskretny w swoim ogólnym melancholijnym czy nawet elegijnym nastroju skrystalizował się ok. 1918. W jego malarstwie widoczne były wpływy Marca, potem bardzo silne zaznaczyło się oddziaływanie włoskich artystów związanych ze sztuką metafizyczną. Do najbardziej znanych jego obrazów należą: „Portret pani S.”1922 „Matka z dzieckiem na podwórku” 1923, „Dziewczyna w oknie”1925. W dziełach swoich artysta silnie podkreśla kontakt człowieka z naturą. Prace Schrimpfa cechuje dążenie do upraszczania formy w duchu malarstwa wczesnorenesansowego oraz do syntetycznego ujęcia koloru, przy czym artysta z zasady używa silnie nasyconych barw- czerwieni, błękitów, brązów i szarości, które wiążą się organicznie z monumentalnymi założeniami obrazu.
Neue Sachlichkeit- choć w swej odmianie określanej jako Realizm Magiczny zapowiadał w pewnej mierze surrealizm, nie wywarła jakiegoś decydującego wpływu na malarstwo niemieckie. Związani z nią wybitniejsi artyści uznani przez hitlerowców za 'artystów zdegenerowanych' albo opuścili Niemcy, albo otrzymali zakaz wystawiania. W twórczości wielu drugorzędnych artystów przerodziła się w poprawne, bezproblemowe malarstwo akademickie i stała się pomostem prowadzącym do oficjalnej sztuki narodowego socjalizmu.
Jeśli chodzi o Picassa.. to myślę,że warto zwrócić tu uwagę na jego twórczość z lat 1925-35- którą zwykło się określać jako surrealistyczną, chociaż nie nosi ona takiego charakteru w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jest to raczej malarstwo oscylujące w kierunku swoistego ekspresjonizmu, operujące fantastycznymi formami, pełnymi drapieżnego wyrazu: polipy, larwy, formy najeżone zębami, szczęki, oczy i zdeformowane głowy, tkwiące w pustych, tajemniczych przestrzeniach. Ten nowy styl zapoczątkowała kompozycja z 1925r. „Trzech tancerzy”- całkowicie płasko potraktowane, zniekształcone, konwulsyjne postaci. W niektórych obrazach z tzw. okresu z Dinard przeobrażają się one w niemal abstrakcyjne, zrytmizowane kontrasty form i jaskrawych barw, np.” Na plaży w Dinard”1928. Natomiast w „Pracowni” z 1927-8 dynamizm zanika zupełnie. Surrealistyczna halucynacyjność zostaje tu ściśle podporządkowana geometrycznej dyscypliny, a statyczne formy i akcenty przeciwstawione wewnętrznej, pełnej poetyckiej wizji pasji. Z tego też okresu pochodzą abstrakcyjne rysunki przecinających się linii prostych z zaznaczonymi w miejscach przecięcia kropkami. Są to szkice do nieco późniejszych rzeźb- gdyż Picasso zaczął w 1928 znów uprawiać rzeźbę, tworząc kompozycje z drutu, a potem razem z Gonzalezem z kutego żelaza. Wiąże się z tym rzeźbiarski charakter jego obrazów z lat 1929-31- „metamorfoz”, dziwacznych, schematycznych form w abstrakcyjnej przestrzeni oraz demonicznych tworów o niby- ludzkich kształtach, malowanych z silnie przygaszonych barwach, np.: „ Kobieta siedząca nad brzegiem morza”1929.