SYSTEMY PRAWA
System prawa jest to ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie w danym odcinku czasu
Elementami systemu prawa są normy prawne. Normy prawne są uporządkowane i zhierarchizowane. Pomiędzy normami, jako elementami systemu, zachodzą różne związki. Związki pomiędzy normami przybierają co najmniej dwojaką postać:
związki o charakterze hierarchicznym, tzn. podstawą obowiązywania norm niższego szczebla są normy wyższego szczebla.
związki treściowe, które wynikają z tego, że system prawa oparty jest na wspólnych zasadach i wspólnej terminologii.
Zasady systemu prawa:
O zasadach systemu prawa można mówić:
w znaczeniu opisowym - są to pewne idee, postulaty, które nie są bezpośrednio wyrażone w tekście prawnym, np. zasada „lex retro non agit - prawo nie działa wstecz”.
w sensie normatywnym - są to normy bezpośrednio wyrażone w tekście prawnym, które w systemie prawa odgrywają szczególnie ważną i istotną rolę.
Wszystkie normy wyrażone w Konstytucji tworzą ogólne zasady systemu prawa.
System prawa powinien spełniać dwie podstawowe cechy, tzn. powinien być niesprzeczny i zupełny.
System prawa jest niesprzeczny, jeżeli nie występują w nim trojakiego rodzaju sprzeczności:
sprzeczność merytoryczna, która polega na tym, że np. jedna norma coś nakazuje, a druga tego zakazuje.
sprzeczność prakseologiczna polega na tym, że realizacja jednej normy uniemożliwia realizację drugiej normy.
sprzeczność celowościowa, tzn. normy nie są sprzeczne co do treści, ale są sprzeczne co do realizacji celów.
Sprzeczności merytoryczne czy prakseologiczne usuwamy przy pomocy reguł kolizyjnych:
reguła chronologiczna wyrażająca się w rzymskiej paremii „norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą”, przy założeniu, że mają co najmniej równą moc prawną.
reguła hierarchiczna, zgodnie z którą norma późniejsza nie uchyla wcześniejszej, o ile ta ma wyższą moc prawną.
reguła merytoryczna wyrażająca się w rzymskiej paremii „norma szczególna uchyla normę ogólną”.
Zupełność systemu prawa:
System prawa jest zupełny jeśli nie występują w nim luki.
Zupełność kwalifikacyjna systemu prawa polega na tym, że o każdym zachowaniu można powiedzieć, że jest nakazane, zakazane, dozwolone lub indyferentne (obojętne prawnie).
Czasami wyróżnia się zupełność proceduralną systemu prawa, która polega na tym, że w systemie obowiązuje reguła generalnego nakazu rozstrzygania. Zgodnie z tą regułą sprawa trafia do sądu lub innego organu publicznego, a organ ten musi tą sprawę rozstrzygnąć.
Wyróżniamy trzy rodzaje luk w prawie:
luki konstrukcyjne, tzn. prawodawca nie dokończył procesu legislacyjnego.
luki pozorne wynikają z nieznajomości prawa.
luki aksjologiczne (świadomościowe) wynikają z różnych ocen prawa.
Luki, przede wszystkim konstrukcyjne, usuwamy przy pomocy analogii.
analogia legis, czyli analogia z ustawy - stosujemy przepis, który w sposób najbardziej podobny reguluje dany stan. Analogia legis jest w Polsce dopuszczalna, z wyjątkiem prawa karnego.
analogia iuris, czyli analogia z prawa, kiedy to sięgamy do całego porządku prawnego, a w szczególności do ogólnych zasad systemu prawa.
Podziały w systemie prawnym:
Od czasów rzymskich znany jest podział na „ius” - prawo ludzkie i „fas” - prawo boskie.
Również od czasów rzymskich znany jest podział na prawo publiczne, czyli działające w interesie państwa i prawo prywatne działające w interesie obywateli. Prawo publiczne wyraża stosunki subordynacji i podporządkowania. Naruszenie prawa publicznego powoduje ściganie z urzędu. Prawo prywatne charakteryzuje się prawną równorzędnością stron. Naruszenie tego prawa powoduje ściganie na wniosek.
Podział ten sformułował rzymski prawnik Ulpian.
podział na prawo materialne i formalne:
prawo materialne reguluje pierwotne uprawnienia i obowiązki adresatów.
prawo formalne - dzieli się z na prawo ustrojowe, które reguluje strukturę, kompetencje i zadania organów publicznych, i prawo procesowe, które reguluje sposób dochodzenia pierwotnych uprawnień i obowiązków. Prawo materialne bez prawa procesowego byłoby tylko martwą literą. We współczesnym świecie rola prawa procesowego rośnie. O formie prawne decyduje prawo procesowe.
Podział prawa na gałęzie (działy prawa):
Gałąź prawa jest to ukształtowany historycznie zespół norm prawnych regulujących daną dziedzinę stosunków społecznych według określonej metody prawnej regulacji.
Kryterium uzupełniającym jest metoda prawnej regulacji. Wyróżniamy trzy takie metody:
metoda cywilistyczna, która charakteryzuje się prawną równorzędnością podmiotów. Podstawowym sposobem nawiązywania stosunku prawnego jest umowa.
metoda administracyjna, która charakteryzuje się prawną nie równorzędnością podmiotów. Głównym sposobem nawiązywania stosunku prawnego jest ustawa lub decyzja administracyjna.
metoda karna jest to system nakazów i zakazów obwarowany sankcjami.
Rodzaje systemów prawnych - Rene David wyróżnił następujące systemy prawne:
systemy romańsko-germańskie wywodzące się z Europy, przede wszystkim systemy prawa stanowionego.
system „common law” narodził się w Wielkiej Brytanii i występuje w byłych koloniach brytyjskich.
systemy prawne państw socjalistycznych obecnie m.in.: Chiny, Kuba, Korea Północna. Cechą charakterystyczną jest daleko posunięta ochrona tzw. gospodarki uspołecznionej.
systemy prawne oparte na religii, dotyczy to głównie państw muzułmańskich: Arabia Saudyjska, Jemen, Iran i inne państwa ortodoksyjnego islamu. Tradycyjne prawo islamskie nosi nazwę „szariat”. Główne źródła szariatu to Koran, sunna (spisane opowieści z życia proroka i jego towarzyszy), idżma (zgodna opinia uczonych) i analogia, czyli kia. Tradycyjne prawo religii arabskiej reguluje kwestie związane z wymianą dóbr i usług, kwestie rodziny i opieki oraz kwestie prawa karnego. Szariat nie rozwinął norm procesowych, a sędzia arabki nie kieruje się prawami procesowymi. Szariat nie zna prawa do odwołania się od wyroku.
Formy porządkowania sytemu prawa:
kompilacja, czyli uporządkowanie prawa według treści lub daty wydania.
unifikacja, czyli ujednolicanie prawa (np. prawa polskiego po rozbiorach) - podstawowym środkiem unifikacji prawa w ramach państw członkowskich Unii Europejskiej są rozporządzenia organów Wspólnot Europejskich.
harmonizacja, czyli zbliżanie prawa - środkiem harmonizacji prawa Unii Europejskiej są dyrektywy.
wydanie tekstu jednolitego (jeżeli akt był wielokrotnie zmieniany) w formie obwieszczenia jednego ministra w Dzienniku Ustaw. Wydanie tekstu jednolitego nie jest działalnością prawotwórczą, jest to tylko działalność techniczna.
kodyfikacja:
Kodeks jest to ustawa, która w sposób możliwie wyczerpujący reguluje daną dziedzinę stosunków społecznych. Przygotowanie kodeksu jest bardzo trudne i zajmuje niekiedy wiele lat. Z natury swojej kodeks nastawiony jest na to, że będzie obowiązywał w pewnej dłuższej przestrzeni czasowej. Kodeks przygotowują specjalne komisje kodyfikacyjne.
1