Przedmiot fleksji: fleksja to dział morfologii opisujący budowę i funkcję wyrazów tekstowych reprezentujących określone leksemy (nauka o odmianie leksemów). Działy fleksji: deklinacja (odmiana wyrazów przez przypadki) i koniugacja (odmiana wyrazów przez osoby, czasy, tryby i strony)

Kategoria gramatyczna: zespół funkcji językowych określonej klasy leksemów wyrażanych za pomocą odpowiednich wykładników formalnych (końcówki fleksyjne). Kategorie gramatyczne dzielą się na:

• syntaktyczne - kategoria podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika

• morfologiczne:

1. kategorie fleksyjne: np. przypadka, liczby, osoby, czasu, rodzaju, trybu, aspektu, stopnia. Charakteryzuje się sobie właściwym zespołem wykładników formalnych (morfemów formotwórczych, czyli fleksyjnych: flektywy i końcówki fleksyjne)

2. kategorie słowotwórcze: np. kategoria nazw wykonawców czynności, miejsc, deminutywów

• selektywne (klasyfikujące) - uwzględnione niezależnie od podziału na morfologiczne i syntaktyczne. wyrazy nie odmieniają się wg nich, tzn. że dana kategoria selektywna przysługuje wszystkim formom danego leksemu. Dla rzeczownika jest to np. kategoria rodzaju, bo każdy rzeczownik we wszystkim formach danego leksemu jest rzeczownikiem określonego rodzaju.

Kategoria przypadka: służy do wyrażania stosunków syntaktycznych zachodzących między składnikami wypowiedzenia; do odróżniania podmiotu od dopełnienia, okolicznika czy przydawki. Każdy przypadek ma wykładnik formalny w postaci końcówki fleksyjnej, która symbolizuje jego funkcję składniową. Kategorię przypadka mają:

1. rzeczownik

2. przymiotnik

3. liczebnik

4. zaimek

5. imiesłowy przymiotnikowe

Kategoria liczby: służy do oznaczania ilości desygnatów i charakteryzuje wszystkie odmienne części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i czasowniki. Formalnymi wykładnikami kategorii liczby są odpowiednie końcówki (morfemy) fleksyjne, które najczęściej kumulują kilka funkcji. Kategoria liczby może być:

1. fleksyjna: dla wszystkich wyrazów, które odmieniają się przez liczby

2. selektywna: dla leksemów, które nie odmieniają się przez liczby:

1. pluralia tantum

2. singularis tantum (stal, wiedza)

3. zaimków (wyjątek: on, ten, tamten, ów)

4. liczebników głównych i zbiorowych

3. syntaktycznie niezależna: dla leksemów, których użycie w lp. lub lmn. jest uzależnione od ilości oznaczanych przedmiotów (rzeczowniki, zaimki)

4. syntaktycznie zależna: dla leksemów, w których jest ona wykładnikiem zgody między nimi a określonym przez nie rzeczownikiem lub zaimkiem (przymiotniki, liczebniki porządkowe, czasowniki)

Temat wyrazowy (leksykalny): część wyrazu, która pozostaje po odcięciu końcówki, i która jest wykładnikiem znaczenia leksykalnego danego wyrazu. Wyraz tekstowy składa się z tematu i końcówki; leksem = temat + paradygmat (zbiór końcówek fleksyjnych wszystkich wyrazów tekstowych danego leksemu). Tematy fleksyjne i tematy formotwórcze wyrazów tekstowych stanowią jednostki analizy fleksyjnej.

Temat fleksyjny: część wyrazu tekstowego pozostała po odcięciu końcówki fleksyjnej przypadkowej lub osobowej. Może być:

• równy morfemowi leksykalnemu (rdzeniowi); dom, kosz, biały

• połączeniem rdzenia z morfemem lub morfemami słowotwórczymi (przyrostkami albo przedrostkami); domek, koszykarz, białawy

• połączeniem rdzenia z morfemami słowotwórczymi lub/i formotwórczymi; bielszy, wyniesiony

Tematy oboczne: Tematy fleksyjne we wszystkich wyrazach tekstowych określonego leksemu mogą występować w identycznej postaci - wyrazy niezmiennotematowe. Tematy fleksyjne poszczególnych wyrazów tekstowych określonego leksemu mogą się różnić wskutek zachodzących w nich wymian morfonologicznych spółgłoskowych lub/i samogłoskowych (las-u, lesi-e) - wyrazy zmiennotematowe (różne ich postaci to tematy oboczne

Temat podstawowy i tematy poboczne: tematy oboczne są tematami pobocznymi, podstawowym tematem rzeczownika jest temat D lp. , w przypadku pluralia tantum - temat, po którym występuje końcówka z nagłosową samogłoską tylną.

Tematy supletywne: formy fleksyjne reprezentowane przez wyrazy tekstowe oparte na różnych tematach, których odrębności nie można wyjaśnić obocznościami morfonologicznymi np. człowiek-, ludź-. To zjawisko nosi nazwę supletywizmu.

Końcówka fleksyjna: morfem formotwórczy, który różnicując wyrazy tekstowe określonego leksemu wskakuje na ich funkcje składniowe. Dzielą się na przypadkowe i osobowe.

Końcówki oboczne (morficzne) i równoległe (synonimiczne): końcówki fleksyjne mogą się realizować w postaci allomorfów. M. lp. -i : (-y); po spółgłosce funkcjonalnie miękkiej wskutek wymiany automatycznej, l. mn. -y: (-i), y po k, g przechodzi w i. Końcówki fleksyjne realizowane przez różne allomorfy to końcówki oboczne (morficzne). W niektórych przypadkach mogą występować dwie lub więcej końcówek synonimicznych, współfunkcyjne. Nie są one allomorfami jednego morfemu fleksyjnego, lecz samodzielnymi morfemami, a ich dobór jest uzależniony od czynników semantycznych, zwyczajowych, słowotwórczych.

Synkretyzm: występowanie w różnych przypadkach identycznych końcówek. Pełny synkretyzm wszystkich form jednego wyrazu oznacza, że jest on wyrazem nieodmiennym

RZECZOWNIK

Charakterystyka rzeczownika: obejmuje on klasę leksemów o prymarnej funkcji podmiotu, oznaczających przedmioty i odmieniających się przez przypadki i liczby (nie przez rodzaje). Sekundarnie może pełnić funkcję:

• przydawki (mąż siostry)

• dopełnienia (śpiewam piosenkę)

• orzecznika (Piotr jest lekarzem)

• okolicznika (spojrzał na nią ze smutkiem)

Wyjątki stanowią rzeczowniki oznaczające:

• cechy (biel, jasność, głupota)

• procesy, czyli czynności i stany (czytanie, zdziwienie)

• nieodmienne (tabu, konklawe)

• nie odmieniające się w l. mn. (Polska, wiedza, żelazo)

• nie odmieniające się w lp. (sanie, widły)

i nigdy nie dotyczą kryterium składniowego.

Ze względu na oznaczane przez rzeczowniki przedmioty dzieli się je na:

• konkretne - oznaczają przedmioty postrzegane za pomocą zmysłów (kot, dąb, człowiek)

• abstrakcyjne (oderwane) - desygnaty nie mają odpowiedników w otaczającym nas świecie (barwa, myśl, elf)

• żywotne - oznaczają przedmioty żywe (człowiek, żółw, trup)

• nieżywotne - oznaczają przedmioty nie będące istotami żywymi (naród, jasność, krew)

• osobowe - oznaczają ludzi (człowiek, Dorota, nauczyciel)

• nieosobowe - oznaczają przedmioty nie będące nazwami ludzi (ból, ciało, mąka)

• jednostkowe - oznaczają pojedyncze przedmioty (kot, czoło, Zeus)

• zbiorowe - oznaczają zbiory jednorodnych przedmiotów (lud, nauczycielstwo, szlachta)

• materialne - są nazwami substancji (cukier, masło, piasek)

• pospolite - oznaczają całe klasy przedmiotów (człowiek, las, żyrafa)

• własne - nazywają jednostkowe przedmioty (Belgia, Jan, Mruczek)

Rodzaj gramatyczny rzeczownika:

• rodzaj naturalny - dotyczy osób oraz niektórych zwierząt i pokrywa się z ich płcią. Rodzaj nijaki w tym przypadku oznacza istoty niedojrzałe, niedorosłe. Rodzaj naturalny nie może być kategorią gramatyczną, gdyż ma zastosowanie tylko do niektórych rzeczowników.

• rodzaj gramatyczny - rzeczownik pełniąc prymarną funkcję podmiotu może być określany przez czasownik w funkcji orzeczenia, równocześnie jako podmiot może być określany przez przydawki. We wszystkich swych funkcjach może być określany przez przymiotniki w funkcji przydawek, tworząc wraz z nimi tzw. grupę imienną, której jest członem głównym. Rodzaj gramatyczny rzeczownika jest właściwością polegającą na tym, że rzeczownik wymaga użycia określanego go wyrazu w odpowiedniej formie (związek zgody). Dla rzeczownika rodzaj gramatyczny jest kategorią selektywną, ponieważ każdy rzeczownik ma stały rodzaj gramatyczny we wszystkich formach. Rodzaj gramatyczny to właściwość rzeczownika do wywoływania odpowiednich form określających go wyrazów. Rodzaje gramatyczne rzeczownika:

1. rodzaj męskoosobowy - końcówka M lp. y||-i (dobry, tani), synkretyzm form D-B lp. i l.mn. (dobrego, dobrych)

2. rodzaj męskożywotny - końcówka M lp. -y||-i , synkretyzm D-B lp. oraz M-B l.mn.

3. rodzaj męskonieżywotny - końcówka M lp. -y||i, synkretyzm M-B lp. i l.mn.

4. rodzaj żeński - końcówka M lp. - a, synkretyzm C-Ms lp. oraz M-B l.mn.

5. rodzaj nijaki - końcówka M lp. -e, synkretyzm M-B-W lp. oraz l.mn.

Rzeczowniki twardo- i miękkotematowe: ze względu na jakość wygłosowej spółgłoski tematu podstawowego (tematu D) rzeczowniki dzielą się na:

• rzeczowniki twardotematowe: mają temat podstawowy zakończony na spółgłoskę morfonologicznie twardą.

• rzeczownik rzeczowniki miękkotematowe: mają temat podstawowy zakończony na spółgłoskę morfonologicznie miękką.

Rzeczownik niezmiennotematowy: to taki, którego temat w trakcie odmiany żadnym wymianom morfonologicznym. Tematy wyrazów tekstowych reprezentujących niezmiennotematowy leksem rzeczownikowy zawsze występują w takiej samej postaci.

Rzeczownik zmiennotematowy: to taki, w którego temacie w trakcie odmiany dokonują się różne wymiany morfonologiczne.

Podział rzeczowników na deklinacje: podstawą podziału rzeczowników na deklinacje, czyli typy odmian o wspólnych cechach, jest ich rodzaj gramatyczny.

Deklinacja męskożywotna: oprócz rzeczowników r. m. żyw., należą do niej również:

1. nazwy osób martwych

2. marek wytworów przemysłowych pochodzących od nazw osobowych (Fiat, Star)

3. tańców

4. jednostek monetarnych

5. papierosów

6. grzybów

Deklinacja męskonieżywotna: oprócz rzeczowników r. m. nież. należą do niej również rzeczowniki oznaczające zbiory osób.

Deklinacja żeńska: w zależności od postaci M lp. dzielą się na samogłoskowe i spółgłoskowe. (paradygmat)

Osobliwości w odmianie rzeczowników: nie mieszczą się w żadnej deklinacji:

1. Rzeczowniki r. m.os. o temacie zakończonym na -anin- ; mają w formach lp. temat pełny, a w formach l.mn. skrócony o -in-

2. Rzeczowniki r. m.os. z końcówką M. lp. -a lub -o (kolega, poeta, Matejko); w lp. odmieniają się wg deklinacji żeńskiej, a w l.mn. wg męskoosobowej

3. Rzeczowniki r. n. zapożyczone, o temacie zakończonym na -um; w formach lp. są nieodmienne, w formach l.mn. mają temat skrócony o -um i końcówki l.mn. deklinacji nijakiej z wyjątkiem D l.mn., w którym przybierają końcówkę -ów\

4. Rzeczowniki rok, człowiek mają formy lp. i l.mn. oparte na dwóch tematach supletywnych - w l.mn. rok odmienia się jak lato, a człowiek jak gość

5. Rzeczowniki brat, ksiądz w M-W l.mn. mają formy bracia, księża, a w pozostałych przypadkach odmieniają się jak gość

6. Rzeczowniki oko, ucho w znaczeniu narządów zmysłu w l.mn. mają osobliwą odmianę.

7. Rzeczownik ręka w MS. lp. obok regularnej formy może też mieć postać ręku. W N l.mn. obok formy rękami pojawia się też rękoma.

8. Rzeczownik szlachcic w M l.mn. ma postać zbiorową (szlachta), która odmienia się wg deklinacji żeńskiej samogłoskowej

9. Rzeczownik przyjaciel i nieprzyjaciel mają osobliwe formy l.mn.

10. Rzeczownik dziecko w l.mn. odmienia się wg deklinacji żeńskiej spółgłoskowej

11. Rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej

CZASOWNIK

Charakterystyka czasownika: obejmuje on klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej orzeczenia, oznaczających procesy (czynności i stany) i odmieniających się przez czasy, osoby oraz liczby. Sekundarnie czasownik może pełnić funkcje składniowe:

• podmiotu (pływać jest przyjemnie)

• przydawki (ogień płonący w kominku)

• dopełnienia (lubię pływać)

• okolicznika (idę kupić chleb)

Wyjątki:

• formy odmieniające się też przez rodzaje

• formy odmieniające się reż przez rodzaje i przypadki (piszącemu, przeczytanego)

• formy nieodmienne czasownika (widać, ukryto)

• czasowniki niefleksyjne (trzeba, można, niepodobno, gotów, rad); tradycyjnie opisywane jako rzeczownikowe formy przymiotnikowe, jednak ze względu na funkcję składniową (orzeczenia, a nie przydawki) zaliczane są do czasowników.

Podział czasowników pod względem znaczeniowym:

• czasownik czynnościowy: oznacza czynność podmiotu lub wyraża jego ruch (ptak leci, krawiec szyje ubranie)

• czasownik stanowy: oznacza stan, w jakim znajduje się podmiot, oznacza proces wymagający aktywności podmiotu (dziecko śpi, zboże dojrzewa)

• czasownik przechodni: „rządzi” tzw. dopełnieniem bliższym, wymaga użycia dopełnienia w B (przy orzeczeniu zaprzeczonym w D) i może występować w stronie czynnej lub biernej (uczeń odrabia zadanie - zadanie jest odrabiane przez ucznia)

• czasownik nieprzechodni nie „rządzi” dopełnieniem bliższym i nie ma form strony biernej (pracować, rozmawiać)

• czasownik kauzatywny: oznacza czynność, która powoduje powstanie pewnej sytuacji, pewnego stanu (usypiać dziecko, wieszać obraz)

Kategorie fleksyjne czasownika: czasownik odmienia się przez:

1. czasy

2. osoby

3. liczby

4. tryby

5. strony

6. niekiedy także przez rodzaje

Kategoria czasu: jest kategorią fleksyjną czasownika syntaktycznie niezależną, która oznacza stosunek momentu mówienia do momentu procesu. Stosunek ten może być:

• czas teraźniejszy: moment mówienia pokrywa się z momentem procesu.

• czas przeszły: moment mówienia następuje po momencie procesu

• czas przyszły: moment mówienia wyprzedza moment przebiegu procesu.

Formy czasu teraźniejszego mogą być sekundarnie użyte w funkcji:

1. czasu przeszłego

2. czasu przyszłego

3. ponadczasowo

Kategoria osoby: jest kategorią fleksyjną czasownika syntaktycznie zależną od podmiotu, która oznacza stosunek nadawcy, odbiorcy lub kontekstu aktu mowy do podmiotu wypowiedzenia.

• pierwsza osoba: oznacza podmiot identyczny z nadawcą komunikatu lub z grupą osób, wśród których znajduje się nadawca

• druga osoba: oznacza podmiot identyczny z odbiorcą komunikatu lub z grupą osób, wśród których znajduje się odbiorca

• trzecia osoba: oznacza kontekst aktu mowy, czyli przedmiot nie uczestniczący w komunikacji językowej, tj. nie będący ani nadawcą, ani odbiorcą.

Kategoria trybu: jest kategorią fleksyjną czasownika syntaktycznie niezależną, za której pomocą jest wyrażana modalność wypowiedzenia. Modalność oznacza stosunek mówiącego do treści wypowiedzenia, która może być traktowana jako prawdziwa, konieczna, możliwa lub wątpliwa. Wykładnikami modalności są:

1. modulanty (może, że, by, chyba)

2. formy trybu czasownika

Tryby czasownika:

• tryb oznajmujący: służy to wyrażania procesu rozumianego jako rzeczywisty

• tryb przypuszczający: czyli warunkowy służy do wyrażania procesu, który rozumiemy jako hipotetyczny, tj. możliwy do urzeczywistnienia po spełnieniu określonego warunku, lub nierealny, czyli nierzeczywisty. W związku z tym formy trybu przypuszczającego przyjmują dwie postaci:

1. typu byłbym przyszedł - oznacza proces nierealny, czyli niezrealizowany, nie spełniony; są to formy trybu przypuszczającego nierzeczywistego

2. typu przyszedłbym - nie wyraża informacji o niezrealizowaniu proces, lecz przedstawia go jako możliwy - są to formy trybu przypuszczającego potencjalnego. Za pomocą form trybu przypuszczającego można wyrazić życzenie, prośbę, powątpiewanie lub złagodzony rozkaz.

3. tryb rozkazujący: pełni funkcję impresywną, służąc do wyrażania polecenia, zakazu lub życzenia.

Kategoria rodzaju: dla czasownika rodzaj jest kategorią fleksyjną. Czasownik w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym odmienia się przez trzy rodzaje w lp. (męski -ø, żeński -a, nijaki -o) oraz przez dwa w l.mn. (męskoosobowy -i, niemęskoosobowy -y)

Kategoria strony: jest kategorią fleksyjną czasownika syntaktycznie niezależną, która wyraża stosunek między podmiotem i dopełnieniem a orzeczeniem. Agens oznacza sprawcę (wykonawcę) czynności wyrażonej orzeczeniem, pacjens - odbiorcę czynności. Zarówno agens jak pacjens mogą być wyrażone podmiotem lub dopełnieniem.

• strona czynna: oznacza proces, którego podmiotem jest agens (wykonawca) a dopełnieniem - pacjens (odbiorca) - Nauczyciel chwali ucznia

• strona bierna: oznacza czynność, której podmiotem jest pacjens a dopełnieniem agens - Uczeń jest chwalony przez nauczyciela.

• strona zwrotna: oznacza czynność, której pacjens i agens są tożsame - Jaś myje się.

• strona wzajemna: ma miejsce w wypowiedziach, w których podmioty (podmiot szeregowy) i dopełnienie (się) są równocześnie agensami i pacjentami - Jaś i Staś biją się.

Kategoria aspektu (postaci czasownika): jest kategorią czasownika, która wyraża opozycję semantyczną tzw. dokonaności lub niedokonaności

• czasownik niedokonany: przedstawia proces jako rozwijający się w czasie teraźniejszym (dziecko śpi), przeszłym (dziecko spało) lub w przyszłym (dziecko będzie spało)

• czasownik dokonany: oznacza proces zakończony w czasie przeszłym (dziecko usnęło) lub przyszłym (dziecko uśnie)

1. czasownik, którego formy czasu teraźniejszego mają znaczenie czasu teraźniejszego jest czasownikiem niedokonanym

2. czasownik, którego formy czasu teraźniejszego mają znaczenie czasu przyszłego jest czasownikiem dokonanym

Ze względu na aspekt można wyróżnić czasowniki:

• tworzące pary aspektowe: dawać - dać, robić - zrobić

• jednoaspektowe: mieć, musieć, dopisać

• dwuaspektowe, np. pochodzenia obcego: abdykować, awansować, rodzime: kazać

Aspekt jest kategorią fleksyjną dla tych czasowników, które różniąc się postacią nie różnią się znaczeniem. Reprezentantem czasownika jako leksemu jest postać niedokonana. (kupują - kupiły, rozrywają - rozerwały)

Aspekt jest kategorią selektywną dla czasowników jednoaspektowych: tylko dokonanych lub tylko niedokonanych. Tego typu czasowniki - najczęściej o identycznych morfemach leksykalnych - łączą się w pary aspektowe leksem niedokonany - leksem dokonany (czytać - przeczytać, pisać - przepisać, brać- wziąć)

Podstawowe tematy formotwórcze czasownika:

• Podstawowy temat formotwórczy czasu teraźniejszego: temat 3 os. l.mn . czasu teraźniejszego. Są na nim oparte formy czasu teraźniejszego trybu rozkazującego; imiesłowu przymiotnikowego czynnego i imiesłowu przysłówkowego współczesnego

• Podstawowy temat formotwórczy czasu przeszłego: temat 3 os. l.mn. czasu przeszłego rodzaju niemęskoosobowego. Są na nim oparte formy czasownika przeszłego trybu przypuszczającego, tzw. czasu zaprzeszłego, imiesłowu przymiotnikowego biernego oraz przysłówkowego uprzedniego i bezokolicznika.

Różnice:




Część wspólna obu porównawczych tematów jest rdzeniem lub rdzeniem połączonym z przedrostkiem, części różniące oba te tematy to przyrostki tematyczne.

Temat fleksyjny czasownika: zawiera w sobie również flektywy, ale nie końcówki fleksyjne:

czytając-ego

Temat formotwórczy nie zawiera flektywów ani końcówek fleksyjnych: czytaj-ąc-ego

Czasownik równotematowy: ma podstawowy temat formotwórczy czasownika teraźniejszego równy podstawowemu tematowi formotwórczemu czasu przeszłego (nios-ą, nios-ły)

Czasownik różnotematowy: ma temat podstawowy czasu teraźniejszego różniący się od tematu podstawowego czasu przeszłego (pior-ą, pra-ły)

Czasownik niezmiennotematowy: to taki, którego temat formotwórczy w trakcie odmiany w określonym czasie gramatycznym nie ulega wymianom morfonologicznym (bij-ę, biji-esz, bij-e, bij-emy itd.)

Czasownik zmiennotematowy: to taki, w którego temacie w trakcie odmiany zachodzą wymiany morfonologiczne spółgłoskowe lub/i samogłoskowe (nios-ą, niesi-esz itd.)

Formy czasu teraźniejszego: w formach wyodrębnia się temat czasu teraźniejszego oraz końcówki osobowe. Temat podstawowy czasu teraźniejszego otrzymujemy przez odcięcie w 3 osobie l.mn. czasu teraźniejszego końcówki osobowej -ą.

Podział na koniugacje: Podstawą podziału czasownika na koniugacje są formy czasu teraźniejszego, zwłaszcza postać końcówek 1 i 2 osoby lp. W oparciu o te końcówki dzielimy czasowniki na trzy koniugacje:

• Koniugacja -ę, -esz

• Koniugacja -ę, -isz (:-ysz)

• Koniugacja -m, -sz

Formy czasu przeszłego: składają się z tematu fleksyjnego czasu przeszłego oraz z końcówek osobowych. Temat fleksyjny czasu przeszłego oraz z końcówek osobowych. Temat fleksyjny czasu przeszłego składa się z rdzenia lub z rdzenia połączonego z przedrostkiem oraz z flektywów:

1. przyrostka tematu czasu przeszłego

2. przyrostka czasu przeszłego ł:l

3. przyrostka rodzajowego: r.m. -ø-, r.ż. -a-, r.n. -o-, r.m.os. -i-, r.niem.os. -y-


Formy czasu przyszłego: Formy cz. przysz. czasowników niedokonanych składają się z form odmiany czasownika BYĆ w czasie przyszłym połączonych z 3 os. czasu przeszłego lub bezokolicznikiem odmienianego czasownika (będę pisał). Są to formy złożone czasu przyszłego.

Czasowniki dokonane nie tworzą złożonych form czasy przyszłego. Funkcje czasu przyszłego tych czasowników pełnią ich formy czasu teraźniejszego (napiszę). Są to formy proste.

Formy tzw. czasu zaprzeszłego: mają znaczenie czasu przeszłego i są niekiedy używane jako jego stylistyczne warianty. Składają się z form czasu przeszłego odmienianego czasownika połączonych z 3 os. czasu przeszłego czasownika BYĆ w odpowiednim rodzaju: męskim, żeńskim, nijakim, męskoosobowym lub niemęskoosobowym (czytałem był).

Formy trybu rozkazującego: Formy trybu rozkazującego składają się z podstawowego tematu czasu teraźniejszego oraz końcówek osobowych. Dobór jednej z końcówek równoległych jest uzależniony od postaci wygłosu tematu (z tem. zakończonym jedną spółgłoską łączą się końcówki -ø, -my, -cie; z tem. zakończonym zbitką spółgłoskową łączą cię końcówki -ij, -ijmy, -ijcie)

Formy trybu przypuszczającego:

• potencjalnego - są syntetyczne (niezłożone). Składają się z tematu fleksyjnego i końcówek osobowych czasu przeszłego rodzaju żeńskiego w lp. Temat fleksyjny trybu przypuszczającego składa się z tematu fleksyjnego czasu przeszłego i przyrostka -by- (napisałbym)

• nierzeczywistego - są analityczne (złożone). Składają się z osobowych form trybu przypuszczającego czasownika BYĆ oraz tematu fleksyjnego czasu przeszłego odmienianego czasownika (byłbym napisał)

Imiesłów przymiotnikowy czynny: temat fleksyjny składa się z formotwórczego tematu czasu teraźniejszego czasownika niedokonanego i przyrostka -ąc- (czytając). Imiesłów ten odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje tak jak przymiotniki miękkotematowe.

Imiesłów przymiotnikowy bierny: temat fleksyjny składa się z formotwórczego tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników niedokonanych i dokonanych oraz przyrostków;

• od tematu czasu przeszłego tworzy się ten imiesłów za pomocą przyrostków -n- lub -t-

1. przyrostek -n- dodaje się do tematów zakończonych na -a (czytany)

2. przyrostek -t- dodaje się do tematów zakończonych na -i, -u, -y, -r, -e (ę), -en (bity)

• od tematu czasu teraźniejszego tworzy się ten imiesłów za pomocą przyrostków -on-, -ęt- wówczas, gdy temat czasu przeszłego kończy się na -i nie należące do rdzenia (będące przyrostkiem tematu czasu przeszłego) lub na spółgłoskę

1. przyrostek -on- dodaje się do tematów czasu teraźniejszego z przyrostkiem -ø- zakończonych na spółgłoskę (bawj-ø-ą)

2. przyrostek -ęt- dodaje się do tematów z przyrostkiem tematu czasu teraźniejszego -n- (pchn-ą, pchni-ęt-y). Od niektórych czasowników o temacie z przyrostkiem -n- można tworzyć ten imiesłów za pomocą przyrostka -et- lub -on- (dźwigni-ęt-y, dźwigni-on-y).

Imiesłów ten odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje tak jak przymiotniki twardotematowe.

Imiesłów przysłówkowy współczesny: tworzy się od tematu czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ąc. Jest nieodmienny. Oznacza czynność odbywającą się równocześnie (współcześnie) z inną czynnością wyrażoną osobową formą czasownika.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni: tworzy się od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrosktów -wszy, -łszy.

1. przyrostek -wszy dodaje się do tematów zakończonych na samogłoskę

2. przyrostek -łszy dodaje się do tematów zakończonych na spółgłoskę

Imiesłów przysłówkowy uprzedni oznacza czynność, która odbyła się wcześniej od innej czynności wyrażonej osobową formą czasownika.

Formy strony biernej: składają się z imiesłowy biernego odymianego czasownika oraz z osobowych form słów posiłkowych BYĆ, ZOSTAĆ. formy słów posiłkowych wskazują czas, osobę, liczbę (czas przeszły też rodzaj), a formy imiesłowów - rodzaj i liczbę. (czas zaprzeszły: byłabym była chwalona)

Bezokolicznik: jest nieodmienną formą czasownika, która oznacza proces nie wskazując, kto go wykonuje, ani w jakim czasie. Składa się z tematu czasu przeszłego oraz z przyrostków -ć lub -ø

1. przyrostek -ć dodaje się: do tematu czasu przeszłego zakończonego na samogłoskę oraz spółgłoskę inną -k, -g lub do tematu bezokoliczniku czasownika typu drzeć, mieć, trzeć

2. przyrostek -ø dodaje się do tematu czsau przeszłego zakończonych na -k, -g

Nieosobowe formy czasownika: dano, napisano, otrzymano - tworzą się od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników dokonanych i niedokonanych za pomocą przyrostków -ono, -no, to,

-ento. Zasady doboru są takie same jak przy imiesłowie przymiotnikowym biernym.

Formy afleksyjne czasownika i czasowniki afleksyjne: bezokolicznik i imiesłów przysłówkowy; nieosobowe (trzeba, można) i osobowe - najczęściej onomatopeje (ciach, smyk)

PRZYMIOTNIK

Charakterystyka przymiotnika: obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej przydawki, oznaczających cechy i właściwości określanych rzeczowników i odmieniających się przez przypadki, liczby oraz rodzaje. Sekundarnie przymiotnik może pełnić funkcję:

• orzecznika (Marek jest wysoki)

• podmiotu (bogaty biednego nie zrozumie)

• dopełnienia (wiódł ślepy kulawego)

Wyjątek: przymiotniki nieodmienne: bordo, brąz, mini

Podział pod względem znaczeniowym:

• przymiotnik jakościowy: oznacza cechy i właściwości przedmiotów przysługujące im z natury. Są to przymiotniki prymarne.

• przymiotnik relacyjny: oznacza cechy i właściwości przedmiotów ze względu na ich stosunek (relację) do innych przedmiotów, czynności lub stanów (brodaty człowiek = człowiek z brodą). Są one derywowane od odpowiednich rzeczowników lub czasowników.

Kategoria rodzaju przymiotnika: rodzaj gramatyczny jest kategorią fleksyjną. Przymiotnik odmienia się przez cztery rodzaje w lp. i przez dwa w l.mn.

Kategoria stopnia: stopień jest kategorią fleksyjną syntaktycznie niezależną przymiotnik i przysłówka, która oznacza różne stopnie natężenia właściwości i cech wyrażanych przez przymiotnik lub przysłówek. Stopniowaniu ulegają wyłącznie przymiotniki i przysłówki jakościowe. Decyduje kryterium historyczne.

• stopień równy: nienacechowane określenie właściwości lub cechy

• stopień wyższy: cecha występuje w większym w stosunku do równego stopniu natężenia

• stopień najwyższy: największe (w stosunku do stopnia równego i wyższego) natężenie cechy w występującej w określanym przedmiocie.

Formalnymi wykładnikami form stopniowania regularnego (prostego) są flektywy:

1. przyrostek tematu stopnia wyższego -sz-: dodaje się do tematów zakończonych jedną spółgłoską, -ejsz-: do tematów zakończonych na dwie lub więcej spółgłosek.
   Przymiotniki o tematach zakończonych na -k, -ek, -ok. tworzą formy stopnia wyższego od tematu skróconego o -k, -ek, -ok

2. przedrostek stopnia najwyższego naj-

Stopniowanie regularne i supletywne jest stopniowaniem względnym - względem innego przedmiotu.

Stopniowanie bezwzględne: tworzenie za pomocą morfemów słowotwórczych nowych leksemów przymiotnikowych, które oznaczają większe lub mniejsze natężenie jakiejś cechy niezależnie od występowania jej w innych przedmiotach (białawy)

Stopniowanie opisowe (analityczne):

• stopień wyższy: połączenie formy stopnia równego z przysłówkiem BARDZO lub MAŁO w stopniu wyższym

• stopień najwyższy: połączenie formy stopnia równego z przysłówkiem BARDZO lub MAŁO w stopniu najwyższym.

Stopniowanie nieregularne (supletywne): tylko w przypadku przymiotników typu dobry, zły, mały, duży.

Podział przymiotników relacyjnych ze względu na formy stopniowania:

• przymiotniki oznaczające materia, z jakiego są zrobione określane przedmioty nie stopniują się, wyjątkiem jest ich użycie w znaczeniu przenośnym.

• grupa przymiotników typu barczysty, gliniasty, rycerski i in. ulegają stopniowaniu opisowemu.

• niektóre przymiotniki relacyjne (rozumny, serdeczny) mają formy stopniowania prostego i opisowego)

O tym, jakie formy stopniowania mają przymiotniki inne niż wymienione w grupie pierwszej decyduje zwyczaj językowy.

Podział czasowników ze względu na wygłos tematu:

• twardotematowe: z końcówką M. lp. r. m. (męskożywotny i męskonieżywotny) -y (:-i)

• miękkotematowe z końcówką M lp. r. m. -i (:-y)

LICZEBNIK

Charakterystyka liczebnika: obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej przydawki, oznaczających liczbę lub kolejność przedmiotów i odmieniających się przez przypadki oraz rodzaje. Nieodmienne liczebniki: niektóre ułamkowe (półtora)

Podział liczebników ze względu na znaczenie:

• ilościowe - oznaczają ilość przedmiotów

1. główne: określają ilość przedmiotów w liczbach całkowitych

2. zbiorowe: określają ilość przedmiotów w liczbach całkowitych, ale łączą się z rzeczownikami oznaczającymi osoby różnej płci (dwoje), oznaczającymi osoby niedorosłe (pięcioro), pluralia tantum, występującymi w parach, związki frazeologiczne (na dwoje babka wróżyła). Liczebniki zbiorowe zanikają.

3. ułamkowe: oznaczające ilość przedmiotów w liczbach niecałkowitych

4. wielokrotne: wskazujące ile razy występuje lub powtarza się jakaś cecha w określonym przedmiocie (wielokrotne)

5. wielorakie: oznaczające liczbę odmian lub gatunków określanych przedmiotów (dwojaki)

6. mnożne: wskazujące na ilość jednorodnych części składowych określanego przedmiotu (podwójne)

• porządkowe - oznaczają kolejność następujących po sobie przedmiotów

• określone - ściśle oznaczają liczbę lub kolejność przedmiotów

• nieokreślone - określają ilość przedmiotów ogólnikowo

Podział liczebników ze względu na ich sposób łączenia się z rzeczownikami:

• liczebnik główny: pozostaje w stosunku wzajemnej zależności z określanym rzeczownikiem (wymaga l.mn. i D, a rzeczownik wymaga r. m.os. lub niem.os.)

• liczebnik zbiorowy i ułamkowy: wymaga użycia rzeczownika w formie dopełniacza , l.mn. liczebnik zbiorowy, lp. liczebnik ułamkowy

• liczebnik porządkowy: uzgadnia formy z określanym rzeczownikiem w przypadku, liczbie i rodzaju.

Odmiana liczebników: występowanie fleksji wewnętrznej i zewnętrznej (dwadzieścia, dwudziestu) świadczy o tym, że były one zrostami. Wszystkie liczebniki (poza jeden) występują w liczbie mnogiej. W liczebnikach zbiorowych odmieniamy wszystkie człony, w porządkowych tylko dwa ostatnie.

ZAIMEK

Charakterystyka zaimka: obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej podmiotu, wskazujących (ale nie oznaczających) na przedmioty i odmieniających się przez przypadki (ale nie przez rodzaje i liczby). Wyjątek: on, ów, ten, tamten - odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. Zaimek nie ma wzorca paradygmatycznego.

Podział zaimków ze względu na znaczenie:

• osobowe: wskazujące na uczestników aktu mowy oraz na przedmioty będące jego treścią (ja, on, wy)

• zwrotny: wskazuje na dopełnienie równe podmiotowi, a więc na obiekt aktu mowy równy nadawcy (się, siebie)

• pytajno-względne: będące językowym środkiem wyrażania niewiedzy nadawcy na temat obiektu mowy, wprowadzają pytania o przedmioty oraz pełnią funkcję spójników w wypowiedzeniach podrzędnie złożonych (kto, co)

• nieokreślone: wskazujące ogólnikowo na obiekt aktu mowy, nie identyfikując go (ktoś, ktokolwiek, coś, cokolwiek)

• przeczące: wskazujące na nieistnienie osoby lub innego obiektu (nikt, nic)

• wskazujące (deiktyczne, demonstratywne): podobnie jak zaimek osobowy trzeciej osoby wskazują na dowolny przedmiot nie będący nadawcą ani odbiorcą (ten, tamten, ów)

• dzierżawcze: wskazują na przynależność określonego przez nie przedmiotu do danej osoby (mój, swój)

Podział zaimków ze względu na funkcje (tradycyjne):

• rzeczowne: ja, ty, nikt

• przymiotne: mój, nasz, taki

• liczebne: tyle, ile

• przysłowne: taki, tu, tam, jak

• czynnościowe: tentego, przetego

Podział zaimków pod względem znaczeniowym (tradycyjnie):

• osobowe

• zwrotny

• pytajno-względne

• dzierżawcze

• wskazujące

• nieokreślone

• określające (uogólniające): wskazują na - kompletność zbioru (każdy, wszelki), całkowity brak przedmiotu (nikt, niczyj, żaden), identyczność lub brak identyczności obiektów (ten sam, inny)

Odmiana zaimków: występowanie tematów supletywnych (fleksja w postaci albo syngularnej albo pluratywnej) . Typ odmian zależy od rodzaju zaimka. Występują formy pełne (jego) i enklityczne (go) - tylko po czasownikach.

Kontaminacja: zlanie się w przypadkach zależnych (wszystkie oprócz mianownika i wołacza) dwóch różnych zaimków.

NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY

Przysłówek: obejmuje klasę leksemów nieodmiennych o prymarnej okolicznika, oznaczających właściwości procesów oraz cech i okoliczności, w jakich przebiegają procesy. Jest przede wszystkim określeniem czasownika, z którym pozostaje w związku przynależności jako okolicznik. Może być też określenie przymiotnika, rzeczownika oznaczającego czynność, lub innego przysłówka.

Podział przysłówków ze względu na budowę (pochodzenie):

• pierwotne (prymarne): bardzo, dziś, jutro

• pochodne (sekundarne): tworzone od przymiotników za pomocą przyrostków lub morfemów nieciągłych oraz od rzeczowników.

1. za pomocą przyrostka -o tworzy się przysłówki od przymiotników miękkotematowych i twardotematowych zakończonych na -p, -b, -s, -d,
   -k, -g, -ch

2. za pomocą przyrostka -e tworzy się przysłówki od pozostałych przymiotników twardotematowych nie zakończonych na -ski, -cki (wyjątki: ciemny-ciemno, wesoły-wesoło itd.)

3. za pomocą morfemu nieciągłego po…-u, z…-a tworzy się przysłówki od przymiotników o temacie zakończonym na -ski, -cki.

4. przysłówki odrzeczownikowe równają się formie N lp. podstawowego rzeczownika (dół-dołem, ranek-rankiem)

Przysłówki utworzone od przymiotników jakościowych za pomocą przyrostków -o, -e ulegają stopniowaniu podobnie jak odpowiednie przymiotniki.

Przyimek: obejmuje klasę leksemów nieodmiennych o funkcji składniowej polegającej na wskazywaniu syntaktycznych stosunków niewspółrzędnych (przestrzennych, czasowych, przyczynowych itd.) między składnikami wypowiedzenia.

Podział przyimków ze względu na budowę:

pierwotne: są jednosylabowe lub równają się pojedynczym fonemom (bez, dla, o, z)

wtórne: stanowią połączenia pierwotnych (ponad, poprzez, zza)

Spójnik: obejmuje klasę leksemów nieodmiennych o prymarnej funkcji składniowej wskaźnika zespolenia. Oznaczają stosunki między wyrazami i wypowiedzeniami oraz niewspółrzędne między wypowiedzeniami.

Podział spójników ze względu na znaczenie:

• współrzędności (parataktyczne):

1. łączne: a, oraz, ani, też, tudzież, zarazem

2. rozłączne: lub, albo, bądź, czy

3. wynikowe: zatem, toteż, dlatego, przeto, stąd, i

4. przeciwstawne: a, ale, atoli, jednak, wszakże, tymczasem, raczej

5. włączne: czyli, inaczej, to znaczy, słowem

• podrzędności (hipotaktyczne): aby, ażeby, bowiem, iżby, jakkolwiek, skoro, to, że

Modulant: obejmuje klasę leksemów nieodmiennych o prymarnej funkcji syntaktycznej polegającej na modyfikowaniu treści wypowiedzeń lub ich składników poprzez wskazywanie na sytuację, postawę modalną nadawcy, emocje.

Podział modulantów ze względu na znaczenie:

• sytuujące: zaznaczają sytuację towarzyszących im wyrazów przynosząc dodatkowe informacje (tylko, także, jeszcze, już, dopiero)

• waloryzujące: charakteryzują stosunek treści wypowiedzi do rzeczywistości (tak, nie, owszem, istotnie)

• modalne: sygnalizują postawę nadawcy wobec treści komunikatu, wyrażając przekonanie, przypuszczenie, pewność, wątpliwość, pytanie, życzenie. Należą do nich:

1. osądzające: na pewno, może, prawdopodobnie, niechybnie

2. pytające: czyżby, rzeczywiście, no

3. życzące: niechby, oby, bodaj

afektujące: dynamizują treść wypowiedzenia pod względem emocjonalnym (raczej, nawet, no, aż)

wprowadzające: wprowadzają jakiś składnik wypowiedzenia, uzasadniają go lub interpretują w inny sposób (na przykład, ewentualnie, mianowicie)

Wykrzyknik: obejmuje klasę leksemów nieodmiennych o prymarnej funkcji wypowiedzenia występującego przy innym wypowiedzeniu, pełniących funkcję ekspresywną poprzez wyrażanie stanów uczuciowych.

Podział wykrzykników ze względu na genezę:

• pierwotne (prymarne): ach! och! niestety!

• wtórne (sekundarne): do diabła! boże! zgroza!

Nakaźnik: obejmuje klasę leksemów nieodmiennych o prymarnej funkcji wypowiedzenia przy innym wypowiedzeniu, pełniących funkcję impresywną poprzez wyrażanie pobudek i apel. Dzielą się na:

• pierwotne (prymarne): hallo! hej! hola! nuże!

• wtórne (sekundarne): dalej! naprzód! stop!

Kryteria doboru końcówek fleksyjnych (repartycji):

• fonologiczne: jakość tematu (temat zakończony na spółgłoskę twardą lub miękką)

• historyczne (uzualne, zwyczajowe): tradycja

• semantyczne (znaczeniowe): znaczenie wyrazu (dotyczy głównie B)

• genetyczne: pochodzenie

• morfologiczne: budowa fleksyjna (sufiks) decyduje o doborze końcówki

• stylistyczne: np. profesor-owie - zazwyczaj M. l.mn. r. m.os.

Aglutynacja: końcówka spełnia tylko jedną funkcję.

Synkretyzm form: zgodność końcówek fleksyjnych w kilku przypadkach.

Supletywizm: tworzenie formy fleksyjnej od innego tematu.

Kategorie fleksyjne: zmienia się końcówka i rodzaj

Kategorie selektywne: rzeczownik ma rodzaj, warunkuje rodzaj przymiotnika, ale sam nie się nie odmienia.

Mocja: odmiana przez rodzaje.

Fleksja zewnętrzna (końcówkowa): temat + końcówka fleksyjna. temat: w rzeczownikach

Fleksja wewnętrzna: końcówka + alternacja morfonologiczna (wymiana)

1

---