Œredniowiecze, medium aevum, moyen âge, Middle Age(s), Mittelalter, w historiografii okres między schyłkiem starożytnoœci (ok. IV-V w.) a początkiem okresu nowożytnego (XV w.), wyodrębniony po raz pierwszy w XV-XVI w. przez humanistów pragnących odróżnić własną epokę, nawiązującą do cywilizacji antycznej, od poprzedzających ją wieków uznawanych przez nich za czasy przejœciowego upadku kultury.
Periodyzację tę (dotyczącą głównie krajów europejskich oraz krajów w basenie Morza Œródziemnego) upowszechnił w XVII w. Ch. Keller (Cellarius), przyjmując za daty graniczne œredniowiecza wstąpienie na tron Konstantyna Wielkiego (306) i zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453).
Obecnie przyjmuje się również inne cezury œredniowiecza: początkową - rok œmierci Teodozjusza I Wielkiego (395) lub upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476), oraz końcową - odkrycie Ameryki (1492) albo wystąpienie M. Lutra (1517).
Ze względu na ogół przemian wyróżnia się: wczesne œredniowiecze (do XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i schyłek (XIV-XV w.). Wspólne cechy œredniowiecza to m.in.: feudalny system społeczny, słaby rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, a także dominacja œwiatopoglądu religijnego.
Œredniowieczna literatura, twórczoœć piœmiennicza obejmująca epokę między czasami starożytnymi (jako datę graniczną przyjmuje się najczęœciej upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476) a nowożytnymi (upadek cesarstwa bizantyjskiego w 1453 lub odkrycie Ameryki 1492).
W œredniowieczu mają początek literatury narodowe większoœci krajów europejskich, w znacznej mierze wywodzące się z ustnej twórczoœci ludowej, dawnych wierzeń i folkloru. Był to okres rozprzestrzeniania się chrzeœcijaństwa, formowania się Koœcioła, wielkich wędrówek ludów i tworzenia się nowych państwowoœci. W życiu publicznym, koœcielnym, naukowym i kulturalnym panował język łaciński, ale stopniowo wytwarzały się narodowe języki literackie.
Cechy charakterystyczne literatury œredniowiecznej
Œredniowieczna literatura nawiązywała do tradycji antycznej, np. do twórczoœci i poglądów Platona, Cycerona, Horacego, Arystotelesa, starożytnej retoryki i poetyki.
Podstawowe kanony filozofii i kultury chrzeœcijańskiej, mające silny wpływ na twórczoœć literacką, stworzyli tzw. Ojcowie Koœcioła w postaci gradualistycznego obrazu œwiata. W ich koncepcji rzeczywistoœć była zamkniętą i stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrzeœcijańskie wzorce etyczne i osobowe.
Ważną rolę odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma œwiętego oraz literatury i sztuki (J. Krzyżanowski nazwał całą tę epokę "alegoryzmem œredniowiecznym").
Twórczoœć literacka była początkowo œciœle związana z kultem religijnym, czemu służyły takie gatunki, jak: hymn, misterium, moralitet, hagiografia, acta martyrum. Nawoływały one do porzucenia pokus życia ziemskiego na rzecz umartwienia i poœwięceń, mających ułatwić osiągnięcie życia wiecznego po œmierci.
Łacińska poezja œwiecka była związana głównie z życiem dworów i stanu rycerskiego (od ok. X w.). Duże znaczenie miała twórczoœć bardów i skaldów, epikę heroiczną reprezentowały sagi, chansons de geste (np. francuska Pieœń o Rolandzie z końca XI w.), Opowieœci kanterberyjskie G. Chaucera (XIV w.).
Minstrele i żonglerzy rozpowszechniali kunsztowną poezję prowansalską, utwory liryczne tworzyli i wykonywali: minnesingerzy, meistersingerzy, waganci, goliardowie, truwerzy, związani również ze œrodowiskami mieszczańskimi.
Ważną rolę odgrywał romans rycerski, nawiązujący do motywów antycznych, przeradzający się niekiedy w rozległe cykle legend, pełnych fantastycznych przygód np. Opowieœci Okrągłego Stołu (o królu Arturze i jego rycerzach), Lancelot i Perceval Chrétiena de Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga, Parzival Wolframa von Eschenbach.
Rozwijała się także twórczoœć ludowa, ludyczna, "karnawałowa" (okreœlenie M. Bachtina), atakująca hierarchiczny ład - humorystyczna i groteskowa, a nawet bluŸniercza. Nawiązywali do niej pisarze renesansowi, np. F. Rabelais, M. Rej.
Polska literatura œredniowieczna
Pierwsze zabytki polskiego piœmiennictwa œredniowiecznego w języku łacińskim pochodzą z XII w., m.in. kronika Galla Anonima, dająca początek historiografii, oraz kroniki: Wincentego Kadłubka i Janka z Czarnkowa (XIII w.), Historiae Polonicae J. Długosza (XV w.).
Powstawały także pisma publicystyczno-polityczne (P. Włodkowic, Monumentum pro Reipublicae Ordinatione J. Ostroróg (XV w.). Z XIII w. pochodzą łacińskie utwory poetyckie, głównie pieœni koœcielne i satyry. Pierwszy utwór wierszowany w języku polskim to pieœń wielkanocna Chrystus z martwych wstał je (1365).
Ważną rolę odegrały przekłady ksiąg religijnych, np. Psałterz floriański (ukończony ok. 1400), tzw. Biblia królowej Zofii (XV w.), a także Kazania œwiętokrzyskie (XIII-XIV w.) i Kazania gnieŸnieńskie (XV w.) oraz ciesząca się ogromną popularnoœcią w XV w. pieœń Bogurodzica
Do twórczoœci œwieckiej zaliczają się m.in.: Satyra na leniwych chłopów (XV w.), Pieœń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna (XV w.), Pieœni sandomierzanina (XV w.), Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Œmiercią (XV w.). W ostatnim dziesięcioleciu XV w. pojawiły się pierwsze oznaki renesansowego humanizmu.
Hymn, podniosła, uroczysta pieœń ku czci Boga, bóstwa, ojczyzny, idei, wartoœci. Uprawiana przez poetów różnych czasów, np. Hymn do Boga J. Kochanowskiego. Hymn narodowy wyraża patriotyzm, poczucie zbiorowej jednoœci i dumę z przynależnoœci narodowej.
Misterium, widowisko teatralne znane w Europie w œredniowieczu, powstałe z dramatu liturgicznego, o tematyce zaczerpniętej z Biblii i żywotów œwiętych.
W Polsce teksty misterium znane są z XVI-XVIII w. Do soboru trydenckiego grywano misterium w koœciołach, a także na placach miejskich. Niekiedy były to widowiska cykliczne, trwające kilka dni, związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, Wniebowstąpieniem, Bożym Ciałem, itp.
Z czasem wchłaniały coraz więcej elementów œwieckich, także komiczne intermedia. Najbardziej znanym polskim misterium pasyjno-rezurekcyjnym jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (wydana ok. 1580-1582), J. Gawatowica hagiograficzna Tragedia albo Wizerunek œmierci [...] Jana Chrzciciela (1619), Dialog o Zmartwychwstaniu Pańskim W. Potockiego (powstał 1676, wydany 1949).
Misterium wywarło wpływ na twórczoœć wielu póŸniejszych pisarzy, np.: L. Rydla (Betlejem polskie, 1906), L. Schillera (Pastorałka, 1921), J. Kasprowicza, K. Tetmajera, K.K. Baczyńskiego. Teksty misterium w Dramatach staropolskich (tom 1-6, 1959-1963).
Najpopularniejsze do dziœ misterium polskie odbywa się od XVII w. w Kalwarii Zebrzydowskiej.
Hagiografia, częœć piœmiennictwa związanego z chrzeœcijaństwem obejmująca żywoty œwiętych - głównie legendy o ich życiu i zasługach dla religii Koœcioła, o męczeństwie poniesionym z tego powodu.
Pierwszym dziełem hagiograficznym było Vita Antonii œw. Atanazego (IV w.). Także m.in. słynna Złota legenda Jakuba de Voragine (XIII w.). Hagiografia posługiwała się zarówno dokumentami koœcielnymi, jak tradycją ustną, pełną fantastyki.
Najwybitniejszym polskim dziełem są Żywoty œwiętych (1578) P. Skargi.
Acta martyrum, pisma sprawozdawcze z przebiegu procesu i egzekucji wyroku na wyznawcach chrzeœcijaństwa w pierwszych wiekach naszej ery. Z czasem powstawały literackie opracowania zawartych w nich materiałów (przede wszystkim opisy męczeństwa). Acta martyrum wpłynęły na literaturę chrzeœcijańską, tworząc wzory bohaterów i postaw moralnych, do których nawiązały póŸniejsze epoki.
Prowansalska poezja, poezja o charakterze pieœniowym, najczęœciej liryczna, występująca na terenie południowej Francji (Prowansja, Langwedocja) w XI-XIII w., tworzona w języku prowansalskim przez trubadurów, wykonywana przez żonglerów i minstreli przeważnie na dworach feudalnych władców i rycerzy.
Głównym tematem poezji prowansalskiej była miłoœć, przedstawiana w sposób subtelny i wyrafinowany, który uległ jednak z czasem konwencjonalizacji. Sławiono dworne damy, prezentowano zmienne nastroje zakochanych - od uwielbienia po rozpacz.
Wœród najwybitniejszych twórców poezji prowansalskiej byli: Wilhelm IX książę Akwitanii, Guillaume de Poitiers, Daniel Arnout. Wzorzec poezji prowansalskiej, przetworzony przez poetów włoskich, zwłaszcza A. Dantego i F. Petrarkę, rozpowszechnił się w innych krajach.
Gall Anonim, Anonim zwany Gallem (przełom XI i XII w.), autor najstarszej kroniki polskiej w języku łacińskim. Przypuszczalnie francuski benedyktyn. Prawdopodobnie napisał swoją kronikę z pomocą kanclerza Michała Adwańca i biskupa Pawła na dworze Bolesława Krzywoustego 1113-1116.
Duże walory literackie i poznawcze, forma wzorowana w znacznej mierze na tzw. gestach, opowieœciach o czynach rycerskich, należących do epiki dworskiej. Głównym bohaterem jest Bolesław Krzywousty, a także jego rycerze i wojownicy. Kronika składa się z trzech częœci i obejmuje dzieje Piastów od czasów bajecznych do 1113.
Zwolennik silnej władzy królewskiej, opowiedział się po stronie Bolesława Œmiałego w jego sporze z biskupem Stanisławem. Dzieło zawiera też wstawki wierszowane. Wydane po raz pierwszy 1749 w Gdańsku.
Bogurodzica, znana religijna pieœń polska, będąca najstarszym zabytkiem poezji i muzyki polskiej. W XV w. nazwana przez J. Długosza pieœnią narodową (carmen patrium). Przez szereg lat pełniła rolę hymnu polskiego.
Œpiewało ją rycerstwo polskie idąc do boju, m.in. pod Grunwaldem i Nakłem. Cała pieœń liczy 20 zwrotek, które powstawały prawdopodobnie od XIII do XIV w. Najstarszy odpis Bogurodzicy, pochodzący z ok. 1408, znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. Pierwszy raz ogłoszona drukiem w statucie kanclerza J. Łaskiego w 1506.