OPIS JAKO ĆWICZENIE W MÓWIENIU I PISANIU W KLASACH I - III

Pojęcie opisu

• Opis jest jedną z podstawowych form wypowiedzi uczniów klas niższych.

• wg S. Szobera: opis jest wyszczególnieniem cech stałych przedmiotu, współistniejących w pewnym momencie;

• wg J. Rytlowa: opis cechuje przestrzenny, statyczny układ elementów danej treści, polegający na wyszczególnieniu charakterystycznych cech opisywanego przedmiotu, współistniejących w pewnym określonym czasie i w określonej przestrzeni;

• wg H. Kiena: opis to ścisłe i zgodne z rzeczywistością ukazanie charakterystycznych cech obserwowanego przedmiotu, osoby, zwierzęcia, rośliny, zjawiska, krajobrazu, sytuacji.

Cechy opisu:

• Ujmowanie istotnych właściwości określonych przedmiotów - najczęściej wymienianymi i stosowanymi w praktyce szkolnej cechami przedmiotów są: barwa (kolor), kształt, wielkość i materiał; rzadziej: smak, zapach, ciężar, konsystencja i położenie.

• Statyczność - opis przedmiotu ukazuje obraz statyczny i dlatego występują w nim czasowniki, oznaczające stan i niezmienność (np. jest, ma, widać, wygląda, znajduje się, stoi, wisi). Czasowniki te występują w opisie przeważnie w czasie teraźniejszym. Wyjątek stanowi np. opis choinki, w którym czasowniki mogą być użyte w czasie przeszłym.

• Przestrzenność - obowiązuje znajomość wyrazów czy wyrażeń określających stosunki przestrzenne (np. pod, nad, obok, na lewo, przed, za, wysoko, nisko, bliżej, dalej, wzdłuż, dokoła, powyżej, z boku, z góry, w środku, w dali, na pierwszym planie, wyżej, w poprzek).

Ćwiczenia słownikowe występujące przy opisie wymagają przygotowania uczniów w zakresie znajomości:

• wyrazów oznaczających cechy przedmiotu (np. barwa, wielkość, kształt);

• wyrazów oznaczających części składowe przedmiotu;

• czasowników w stronie biernej (np. jest zrobiony);

• nieosobowych form czasowników (np. zrobiono, wykonano);

• wyrazów oznaczających stosunki przestrzenne (np. do góry, na dole, pod, nad).

Opis a opowiadanie

• Opis zasadniczo różni się od opowiadania. Wymaga się w nim znaczenie większego skupienia uwagi, intensywniejszego wysiłku myślowego oraz bogatszego zasobu słownictwa.

• Opis stanowi trudniejszą formę wypracowania niż opowiadanie.

• Opowiada się „o czymś”, ale nie można opowiadać „czegoś”.

Elementy, na które zwracamy uwagę przy opisie

• barwa (kolor),

• wielkość,

• kształt,

• użyteczność,

• materiał, z którego jest wykonany przedmiot.

Rodzaje opisów:

W klasach niższych wyróżniamy najczęściej:

• opis naukowy (ścisły) - staramy się ująć wszystkie najistotniejsze i drugorzędne cechy opisywanego przedmiotu, dbamy o ich odpowiednie uszeregowanie i pełny obiektywizm,

• opis literacki (artystyczny) - o doborze cech i ustopniowaniu ich ważności decyduje w dużym stopniu stosunek uczuciowy opisującego.

Opisy dzielimy na kilka rodzajów w zależności od tego, co jest ich treścią

J. Rytlowa wyróżnia w klasach I-III:

• opis pojedynczego przedmiotu o prostej budowie,

• opis pojedynczego przedmiotu o budowie bardziej złożonej,

• opis grupy przedmiotów umieszczonych na jednym podłożu,

• opis osoby,

• opis zwierzęcia,

• opis krajobrazu,

• opis zjawiska,

• opis sytuacji.

Wg S. Szobera:

1.      Opis przedmiotowy - wyszczególnia cechy przedmiotów zewnętrznych. Występuje siedem stopni w zakresie opisu przedmiotowego:

• opis pojedynczego przedmiotu (np. liścia), bezpośrednio przez uczniów postrzeganego w jednym i tym samym momencie czasu;

• opis przedmiotu, rozpatrywanego w dwóch różnych momentach, z których jeden jej momentem postrzegania (np. liść zwiędły w jesieni i ten sam liść, jak on przypuszczalnie wyglądał w porze wiosennej);

• opis dwóch jakichś przedmiotów, w ten lub inny sposób ze sobą związanych (np. opis wiewiórki i drzewa orzechowego);

• opisy poszczególnego przedmiotu na tle innych przedmiotów (np. opis drzewa na tle całego krajobrazu);

• opisy krajobrazów lub przedmiotów złożonych, postrzeganych w jednym momencie czasu;

• opisy krajobrazów postrzeganych w dwóch różnych momentach czasu;

• opis stylizowany.

Stopnie te ilustrują zasadę stopniowania trudności w pracy na opisem.

• Opis podmiotowy

• Opis podmiotowo- przedmiotowy

W pracy z dziećmi klas niższych szkoły podstawowej wychodzimy od opisu przedmiotu.

Uczeń powinien umieć opisywać przedmiot na podstawie bezpośredniej obserwacji.

Przedmiot opisu może być martwy (np. ołówek) lub mogą to być istoty żywe (rośliny, zwierzęta).

Wyróżnia się opis przedmiotu:

• na podstawie bezpośredniej obserwacji

• oraz opis z pamięci.

Tematyka opisu

Podstawą do ćwiczeń w klasach niższych powinna być najbliższa otaczająca rzeczywistość ucznia.

Ważnym zagadnieniem jest zainteresowani uczniów wybraną tematyką.

Nauczyciel wykorzystuje nie tylko naturalne sytuacje, ale czasami sam musi stwarzać warunki, w których zainteresuje uczniów danym tematem. Dobrze jest, gdy poruszony temat okazuje się przydatny w życiu codziennym.

L. Jeleńska zwraca uwagę na emocjonalny stosunek dziecka do opisywanego przedmiotu, opis jakiegoś przedmiotu czy obrazka nie powinien być dzieciom obojętny.

• Nauczyciel klas niższych powinien dobrze znać zainteresowania uczniów swojej klasy, by dokonać właściwego wyboru tematu (przedmiotu lub obrazka do opisu).

• Tematyka stanowi podstawę do organizowania różnorodnych ćwiczeń językowych uczniów.

• Opis jako ćwiczenie w mówieniu i pisaniu jest powiązany z ćwiczeniami gramatyczno-ortograficznymi, słownikowo-frazeologicznymi i syntaktycznymi oraz ćwiczeniami w czytaniu. Planując lekcję poświęconą opisowi należy w konspekcie lekcji bardzo wyraźnie uchwycić ten związek i przedstawić go już w tematyce. W ten sposób powstanie wieloczłonowe ujęcie tematu lekcji.

Dobór przedmiotów do opisu

W klasach I-III stosujemy tylko to, o czym już pisaliśmy, łatwiejsze formy opisów, przede wszystkim opisy przedmiotów na podstawie bezpośredniej obserwacji.

Przedmioty dzielimy na:

• proste, nieskomplikowane - zalecane dla klas I-III - łatwo jest w nich wyróżnić poszczególne części składowe, wyraźnie wiążące się z jego przeznaczanie, np. książka, teczka, ołówek, tablica, zegar ścienny, telewizor, lampa, jabłko, sanki, piłka, półkę na książki, kurczątko z włóczki;

• złożone - zalecane dla klasy IV - dla dziecka są one łatwiejsze do opisu, np. szafa biblioteczna, wóz, samochód, model samolotu, drzewo (kwitnące lub okryte owocami), szatnia, działka szkolna, ulica, ilustracja, strój górnika.

Nauczyciel przy wyborze przedmiotu do opisu powinien brać pod uwagę:

• budowę przedmiotu (czy łatwo w nim wyróżnić części);

• zainteresowania uczniów danej klasy;

• możliwości uczniów;

• wyposażenie klasy, szkoły w niezbędne pomoce naukowe (okazy, obrazki);

• wymagania programu nauczania.

W klasach niższych występuje nie tylko opis pojedynczego przedmiotu, ale również opis porównawczy. Do opisu porównawczego dobieramy przedmioty w wyraźnie dostrzegalnych cechach wspólnych i różnych, np. kura i kaczka, śliwka i jabłko. Do porównań należy wybierać dość wyraźnie różniące się choć należące do tego samego rodzaju rzeczy (kwiaty, owoce, warzywa, ptaki, ssaki).

Ćwiczeniom związanym z porównywanie towarzyszy troska o właściwe słownictwo. Czuwamy nad tym, aby porównywanie odbywało się za pomocą wyrazów o znaczeniu przeciwnym, ale nie zaprzeczonych, np.:

• wysoki - niski (zamiast wysoki - niewysoki)

• duży -mały (zamiast duży - nieduży)

Plan opisu

Wg S. Szobera plan opisu powinien się składać:

• Wstęp - uzasadnienie wyboru tematu (należy wskazać powody, dla których tematem opisu stał się ten, a nie inny przedmiot).

• Rozwinięcie treści - opis przedmiotu:

• jego kształt,

• barwa, czasami niekiedy zapach i smak,

• materiał.

• Zakończenie - wrażenia i wnioski.

Przykładowy plan opisu rośliny:

Opis dębu wg A. Dygasińskiego do wykorzystania w klasach wyższych, ale może on być również pomocniczy nauczycielowi w klasach niższych do ustalenia właściwego planu.

• wiek dębu

• wysokość, grubość (wielkość)

• korzenie główne i poboczne

• pień wysoki, okrągły

• konary silne i gałęzie

• korona drzewa piękna

• kora porysowana, użyteczna w garbarstwie

• liście wcięte

• kwiat i owoc (żołędzie)

• drzewo mocne, ciężkie i trwałe (drzewo budowane oraz na wyroby sprzętów)

• dąb jest godłem siły człowieka.

Przy opisie rośliny możemy posługiwać się pewnym schematem, np.:

I.WSTĘP:

• informacja odnosząca się do przedstawienia opisywanego obiektu, np. kto jest jego właścicielem

• określenie ogólnego wrażenia.

II.OPIS WŁAŚCIWY:

• informacja stwierdzająca przynależność opisywanej rzeczy do klasy roślin

• określenie struktury rośliny w logicznej kolejności:

• pień

• konary

• gałęzie

• liście

• kwiat i owoc

• można przyjąć również formę bardziej uproszczoną, np.:

• pień

• kształt korony

• liście

III. ZAKOŃCZENIE:

• w tej części opisu jako formy wypowiedzi uczniów zwracamy uwagę na użyteczność opisywanej rośliny. Mogą również uczniowie przedstawić ogólne wrażenie, jakie dana roślina na nich wywarła.

Trudności związane z opisem

• Zrozumienie istoty opisu - w opisie brak jest momentów fabularnych, należy wykryć związki wewnętrzne bardziej subtelne i statyczne, które łączą poszczególne części opisu.

• Ustalenie odpowiedniej kolejności opisywanych elementów przedmiotu w planowaniu opisu - układając plan opisu, trzeba się zdecydować na wybór cechy, która ma być punktem wyjścia dla opisu, a następnie ustalić kolejność dalszych cech.

• Wymaga planowej obserwacji i umiejętności dokonywania operacji myślowych.

Cele opisu jako forma wypowiedzi ustnej i pisemnej:

• Wzbogacanie i precyzowanie słownictwa.

• Doskonalenie umiejętności analizy i syntezy. Cel ten można bardziej uszczegółowić, np.:

• doskonalenie umiejętności wyodrębniania kształtu

• doskonalenie umiejętności rozpoznawania kształtu

• doskonalenie umiejętności rozpoznawania wielkości, materiału, ciężaru, zapachu

• rozpoznawanie cech charakterystycznych oraz cech wyróżniających się

• Wyrabianie u uczniów klas niższych zdolności skupiania uwagi na obserwowanym przedmiocie.

• Zdawanie sobie sprawy z własnego stosunku do obserwowanego obiektu (przedmiotu użytkowego, rośliny, zwierzęcia).

• Świadome zastosowanie tej formy wypowiedzi (np. opisując własną szkołę, tak żeby uczniowie z innej szkoły wyobrażali ją sobie).

• Doskonalenie umiejętności budowania zdań (wypowiedzi). Ze strukturą opisu wiążą się następujące cele:

• wyrabianie umiejętności wyodrębniania elementów opisu (wstęp, opis właściwy, zakończenie)

• wdrażanie do ustalania planu opisu przedmiotu oraz kształtowanie umiejętności logicznego porządkowania.

Przykłady formułowania celów kształcenia związanych z opisem jako formą wypowiedzi uczniów w klasach I- III:

WIADOMOŚCI:

1.znajomość terminologii- słownictwa, np. opis, wygląd, cecha, plan, struktura, rzecz, przedmiot, barwa, wielkość, ciężar smak, zapach, materiał, konsystencja

2.zrozumienie istoty opisu

3.zrozumienie różnicy między opisem a opowiadaniem

4.znajomość wyrazów oznaczających nazwy kształtu, wielkości, materiału, barwy, zapachu, itp.

5.znajomość wyrazów oznaczających statyczność i niezmienność, np.: jest, ma, wygląda, znajduje się, stoi, wisi

6.znajomość wyrazów czy wydarzeń oznaczających stosunki przestrzenne, np. nad, pod, obok, przed, za wysoko, nisko, bliżej

7.znajomość wyrazów oznaczających części opisywanego przedmiotu, rośliny, zwierzęcia

8.znajomość struktury opisu:

• wstęp

• opis właściwy

• zakończenie

9.znajomość niektórych środków stylistycznych, czyniących wypowiedź barwną:

• porównań

• przenośni.

ROZUMIENIE- umiejętności:

1.Znalezienie w tekście- czytance lub lekturze fragmentu jakiegoś opisu

2.Odróżnianie fragmentu opisującego od opowiadającego

3.Wskazanie fragmentu opisującego obrazek- ilustrację

4.Uzupełnianie w opisie przedmiotu, rośliny, zwierzęcia brakujących cech, np. barwy, wielkości

ANALIZA- umiejętności:

1.Wyróżnianie najistotniejszych i najbardziej charakterystycznych cech w opisywanym przedmiocie

2.Wskazywanie w opisie roślin ozdobnych głównych części (łodygi, liście, kwiat) oraz określanie ich barwy, kształtu i wielkości

3.Wyróżnianie w opisie zwierzęcia głównych części jego ciała. Określenie wielkości całego zwierzęcia wielkości i kształtu różnych jego części, pokrycia i ubarwienia, zmarszczenia skóry.

4.Wyodrębnienie w opisie drzew głównych części- pień, konary, gałęzie, liście oraz określenie ich barwy, wielkości, kształtu i powierzchni, np. kora chropowata lub gładka.

SYNTEZA- umiejętności:

1.Zaimprowizowanie krótkiego opisu

2.Redagowanie poprawnego opisu przedmiotu, rośliny czy zwierzęcia z podanych zdań- rozsypanki wyrazowej lub opisu bardziej plastycznego, artystycznego

3.Samodzielne redagowanie poprawnego opisu przedmiotu z uwzględnieniem struktury

4.Wdrażanie do ustalania planu opisu przedmiotu, rośliny czy zwierzęcia oraz wyrobienie umiejętności logicznego porządkowania.

Ćwiczenia słownikowe związane z opisem

Przy zaznajamianiu z opisem jako formą wypowiedzi i w toku przygotowywania konkretnych opisów należy prowadzić ćwiczenia:

• zapoznające ze słownictwem nazywającym części składające się na budowę przedmiotu, rośliny, zwierzęcia, stosunki przestrzenne

• polegające na gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych do czasownika być:

- np. przy opisie szkoły (domu) w zdaniu: Szkoła znajduje się koło parku czasownik znajduje się można zastąpić wyrazami bliskoznacznymi (jest, istnieje, mieści się);

- np. przy opisie telewizora (Na stoliku jest telewizor) - czasownik jest można zastąpić wyrazami stoi, znajduje się.

• polegające na gromadzeniu określeń przymiotnikowych nazywających kolor, wielkość i kształt, np. Na boisku szkolnym rośnie … dąb. (potężny, rozłożysty)

Przykłady ćwiczeń słownikowych związanych z opisem wg H. Baczyńskiej:

1.      Powiększanie zasobu słownictwa poprzez bezpośrednie doświadczenie. Nauczyciel powinien organizować zabawy-zagadki, w których uczniowie relacjonują, co dostrzegają wzrokowo: przedmioty, kształty, wielkość, barwy i ich odcienie; co można rozpoznać dotykiem: kształt, fakturę, wielkość, ciężar, miękkość, wilgotność; rozpoznanie czego ułatwia nam węch lub smak: zapach, słodycz, gorycz, słoność.

• Celowe organizowanie porównawczej obserwacji. Pokazujemy np. uczniom dwa zestawy kredek, ołówków, piłek, teczek, zabawek. Uczniowie manipulują wymienionymi rzeczami, ustawiają w różnych kombinacjach. Zakończeniem pracy powinien być rysunek, którego elementy scharakteryzuje uczeń, używając wyrażeń poznanych podczas manipulacji.

• Nauczyciel może wypisać na tablicy szereg przymiotników: gładki, równy, śliski, wypukły, okrągły, pękaty, kulisty, ostry, podłużny itp., na stole ustawić kilka niewielkich przedmiotów, a uczniowie mają doszukiwać się cech tych przedmiotów w zestawie wyrazów na tablicy.

Zakres ćwiczeń słownikowych

• Do wypowiadania się w formie opisu należy starannie przygotować słownictwo, przede wszystkim wyrazy oznaczające cechy, a więc przymiotniki, a także czasowniki w stronie biernej.

• Przy opisach musimy pamiętać o przygotowaniu właściwego słownictwa, ponieważ uczniowie powinni wiedzieć, jak się poszczególne części rośliny czy rzeczy nazywają, po to żeby daną rzecz dalej opisać. Musimy zwrócić uwagę na:

• wspomniane już nazwy części rzeczy

• przymiotniki określające cechy rzeczy

• czasowniki oznaczające stany

Układanie zdań jako przygotowanie do opisu:

Etapy:

• Pierwsza podstawowa czynność: dostarczenie dzieciom odpowiedniego materiału: nauczyciel musi przynieść przedmiot, który ma być treścią opisu, a więc książkę, ołówek, owoc, jakieś zwierzą- okaz lisa, wiewiórki, kuny lub obraz. Pod kierunkiem nauczyciela dzieci obserwują, wyodrębniają postrzegane szczegóły I cechy oraz wyszukują odpowiednie na ich oznaczenie nazwy. Na tablicy można zanotować niektóre wyrazy.

• Druga czynnością będzie wspólne z dziećmi redagowanie kilku zadań- w postaci ciągłej, wielozdaniowej i spójnej wypowiedzi- i ich zapis na tablicy. Zdania te mogą być przepisane do zeszytów i wykorzystane do innych ćwiczeń, np. w czytaniu. Możemy zacząć od swobodnych wypowiedzi dzieci. Pokazujemy uczniom określoną rzecz i po krótkiej obserwacji wybranego obiektu zadajemy dzieciom pytania skłaniające do opisu.

• Na przykład pokazując kwiat róży, możemy zapytać:

• Jak się ten kwiat nazywa?

• Jaka jest brawa tego kwiatu?

• Jaka jest jego wielkość?

• Na czym jest sam kwiat osadzony?

• Jaki jest kształt łodygi?

• Jaki ma kolor?

• Gdzie wyrastają liście?

• Jakiego koloru są liście?

• Jaki jest ich kształt? itp.

Ćwiczenia przygotowujące do wprowadzenia opisu:

• Ćwiczenia polegające na obserwacji i wyróżnianiu charakterystycznych cech i przedmiotów - na podstawie zgadywanek i zagadek

• Organizowanie zabaw w zgadywanie: „jaki to przedmiot?” - dany przedmiot ukrywamy w worku lub zawiązujemy dziecku oczy. Uczeń za pomocą dotyku na podsumowany przedmiot rozpoznać.

• Czytanie i omawianie pod kierunkiem nauczyciela odpowiednio dobranych fragmentów z lektury.

• Układanie zdań o przedmiocie, roślinie i zwierzęciu jako przygotowanie bezpośrednie do układania opisu.

Zapoznawanie dzieci z opisem w postaci pisemnej:

• Zaznajomienie uczniów z istotą opisu - wg J. Rytlowej najlepszą formą zapoznania klasy z charakterystycznymi cechami opisu jest podanie wzoru. Wzór opisu może nauczyciel napisać lub wskazać w czytanym tekście.

• Zapoznanie ze strukturą opisu.

• Uczenie konstruowania wypowiedzi barwnej - najlepszym sposobem zapoznania z wypowiedzią barwną jest przekształcenie opisu poprawnego w opis bardziej plastyczny, artystyczny.

Formy pracy związana z opisem obejmują:

• wykorzystanie wzoru opisu specjalnie skonstruowanego przez nauczyciela,

• wykorzystanie opisu zawartego w tekście literackim,

• zestawienie treści obrazka z odpowiednim opisem w tekście,

• porządkowanie elementów opisu,

• opisywanie przedmiotu.

Kontrola efektów dydaktycznych:

Czynniki jakie mają wpływ na ocenę wypracowania uczniów w zakresie treści według Z. Saloni to:

• właściwe zrozumienie i ujecie tematu

• znajomość materiału i umiejętności posługiwania się nim

• umiejętność wnioskowania i motywacji

• samodzielność ujęcia tematu- w tym oryginalność, a nawet próba podważenia sądów wydrukowanych w podręczniku lub głoszonych przez nauczyciela

• umiejętność podporządkowania tematowi wszystkich elementów wypracowania, zwłaszcza wstępu i zakończenia.

Czynniki jakie mają wpływ na ocenę wypracowania uczniów w zakresie formy według Z. Saloni to:

• umiejętności kompozycyjne

• bogactwo i poprawność języka

• walory stylistyczne:

• komunikatywność

• zharmonizowanie z treścią

• jasność

• żywość

• ortografia i interpunkcja

• szata zewnętrzna

Etapy pracy nad opisem w czasie lekcji języka polskiego

Etapy pracy nad opisem wg G. Grabowskiej:

• obserwacje ,

• swobodne wypowiedzi na podstawie poczynionych obserwacji,

• ukierunkowane pytania, selekcja materiału poprzez jego analizę,

• zapis materiału słownikowego,

• ustalenie logicznego porządku opisywania (np. materiał, barwa, kształt, wielkość, ciężar, przeznaczenie, wrażenie jakie wywołują),

• redagowanie opisu (wybór odpowiednich wyrażeń i zwrotów, przestrzeganie logicznego porządku, planu, dokonanie syntezy).

Uszczegółowiony plan lekcji poświęconej wspólnemu redagowaniu opisu przedmiotu:

• Sprawy organizacyjno-porządkowe (wyszczególnić, na jakie zwrócimy uwagę w danym dniu).

• Sprawdzenie pracy domowej (ilościowe lub jakościowe).

• Krótka pogadanka (lub inne ciekawe sposoby pracy mające na celu przygotowanie do realizacji tematu lekcji związanego z opisem).

• Podanie tematu i celów lekcji.

• Obserwacja (użytkowego przedmiotu).

• Swobodne wypowiedzi na podstawie poczynionych obserwacji.

• Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne, ortograficzne (zapis na tablicy wyrazów lub zwrotów, wyrazów w układzie logicznym bądź gramatycznym, albo nieuporządkowanym).

• Pytania ukierunkowane nauczyciela odnoszące się do poszczególnych cech opisywanego przedmiotu.

• Ustalenie logicznego porządku opisywania lub podanie go przez nauczyciela.

• Słowne redagowanie opisu przedmiotu.

• Redagowanie tekstu opisu - zapis zdań na tablicy.

• Czytanie zdań z tablicy (zbiorowe lub indywidualne).

• Korekta tekstu i ocena.

• Przepisywanie zdań do zeszytu.

• Porównanie uzyskanych wyników pracy z celami podanymi na początku lekcji.

• Utrwalenie wiadomości.

• Podsumowanie lekcji.

• Zadanie pracy domowej.

Praktyczne wnioski dla nauczyciela pracującego z dziećmi nad opisem:

• nauczyciel powinien starać się w możliwie największym stopniu zainteresować uczniów tematem opisu

• powinien dążyć do skupienia ich uwagi na opisywanym przedmiocie w trakcie obserwacji

• w czasie kierowanej obserwacji dążyć do uchwycenia wszystkich charakterystycznych cech

• opis ustny według wcześniej ustalonego lub podanego planu powinien zawsze poprzedzać wypowiedź na piśmie.

Bibliografia:

• Maria Węglińska „Opis jako forma wypowiedzi w klasach początkowych” Warszawa 1989, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

 

• R. Wieckowski „Ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne i syntaktyczne w klasach początkowych” Warszawa 1989, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

6

---