ŚREDNIOWIECZE
Uniwersalizm średniowiecza i jego wyraz w literaturze
Uniwersalizm (z łac. universalia) oznacza powszechny, wielostronny, wszechogarniający, dający się zastosować do różnych celów. Od momentu przyjęcia chrześcijaństwa w 966 r. Polska znalazła się w kręgu uniwersalnej kultury łacińskiej. Kościół, mający wielkie wpływy na myśli i postępowanie ludzi, pragnął stworzyć kulturę, która jednoczyłaby chrześcijan wielu krajów, miała charakter uniwersalny. Dominującą rolę w umacnianiu idei uniwersalizmu odgrywała religia chrześcijańska, oparta na Biblii i autorytetach kościelnych. Uniwersalizmowi służył także język łaciński i tradycje przejęte z pewnymi modyfikacjami z antyku. Kościół odrzucał albo ostro potępiał to, co było sprzeczne z nauką religii chrześcijańskiej. To natomiast, co uznawał, przyswajał w różnych postaciach i dziedzinach sztuki.
Kościół głosił, że na ziemi istnieje jedna prawdziwa religia - chrześcijańska, że wszyscy chrześcijanie tworzą jedną zbiorowość - „państwo boże”, a najważniejszym celem życia jest zasłużenie na raj po śmierci. Wspólny dla średniowiecznej Europy jest teocentryczny (z grec. theo = Bóg) pogląd na świat, którego zwolennicy głosili, że najważniejszą wartością jest Bóg i wszystko powinno podlegać tej wartości. Taki pogląd spowodował stworzenie jednolitego w całej Europie systemu nauczania, z którego wyrosła średniowieczna scholastyka. Nauczyciele - scholastycy posługiwali się systemem sztywnych reguł i prawd niepodważalnych, które stanowiły podstawy chrześcijańskiego światopoglądu. Uczyli według jednolitych podręczników i tego samego w całej Europie (!) zestawu lektur. Oczywiście naczelne miejsce zajmowała w nim Biblia, prócz niej czytano i analizowano również dzieła wybranych pisarzy starożytnych. Wkrótce scholastyka skompromitowała się właśnie przez ową sztywność i zamykanie się w ciasnych ramach niezmiennych zasad, podczas gdy na świecie dochodziło do coraz to nowych odkryć i wynalazków.
W całym świecie chrześcijańskim piśmiennictwo miało jednakowy charakter. Twórcy propagowali te same wzorce postępowania; doskonałego rycerza, świętego-ascety i doskonałego władcy. Wszystkie trzy sposoby życia były ukierunkowane na uwielbienie Boga i uczczenie Go każdym postępkiem. Średniowieczne traktaty często także zawierały gotowe wzorce - przepisy co do nieuniknionych dla każdego człowieka życiowych wydarzeń - na przykład śmierci. Cała Europa znała zasady i przepisy ars moriendi, sztuki umierania.
Nie można zapominać, że w świecie średniowiecznym rozwijały się jednakowe gatunki literackie. Korzystano w tym względzie przede wszystkim z dorobku antyku, ale powstawały również liczne traktaty naukowe dotyczące poetyki i gramatyki.
Językiem kościelnym - uniwersalnym - był język łaciński. Współcześnie, podobną rolę - języka kontaktów międzynarodowych - pełni język angielski. Łaciną posługiwali się wszyscy twórcy średniowiecza. Wszyscy oni również uprawiali twórczość anonimową. Pisano „ad maiorem Dei gloriam” - na większą chwałę Bożą, dlatego liczył się efekt, a nie twórca dzieła. Każdy autor średniowieczny godził się na anonimowość. To, co doczesne, a więc również pisarska sława, niewiele go interesowało wobec szczęścia po śmierci w raju. W związku z takim stosunkiem do własnej twórczości artystycznej w średniowieczu, całość dotychczasowego dorobku literackiego traktowano jako dobro wspólne. Efekt, który dziś nazwalibyśmy plagiatem, w średniowieczu oceniano jedynie pod względem stopnia artystycznej doskonałości. Każdy twórca mógł swobodnie i bez ograniczeń czerpać z dorobku poprzedników. Tworzono przecież jedno, wielkie, wspólne dzieło człowieka dla uczczenia Boga - twórcy mądrości i dawcy talentu.
Pierwsze utwory na ziemiach polskich pisane były w języku łacińskim np. Kronika Galla Anonima (1. poł. XII w.). Nieco później pojawiły się pierwsze zapisy w języku polskim. Jednym z najstarszych dokumentów jest Bulla gnieźnieńska z 1136 r. Zawiera łaciński spis dóbr biskupa gnieźnieńskiego, w którym pojawia się ponad 400 polskich nazw miejscowych i osobowych. Piśmiennictwo polskie kształtowało się pod wpływem uniwersalnego języka Kościoła. Napotykało przy tym wielkie trudności w przystosowaniu łaciny do potrzeb polskiej ortografii. Dodać tu należy, że polski alfabet utworzony został na bazie języka łacińskiego. Warto przy tym pamiętać, że łacina to język, którego do dziś uczy się w szkołach średnich, a prawie każdy wielki twórca literatury polskiej pisał w dwóch językach: polskim i łacińskim (Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, A. Frycz Modrzewski). Jak wielkie było znaczenie łaciny w średniowieczu niech świadczy fakt, że jeszcze do niedawna każdy zdający maturę uczeń musiał znać dwa języki: łacinę i grekę. Mający pretensje do bycia wykształconym czytał choćby fragmenty Homera i Wergiliusza w oryginale. Ponadto w oparciu o łacinę powstały języki narodowe, a łaciński słowa i zwroty do dziś funkcjonują w językach europejskich. Pamiętać wreszcie należy, że do dziś łacina jest w całej Europie, a nawet świecie językiem uniwersalnym w dziedzinach takich jak medycyna i prawo - najstarszych i najbardziej chyba niezbędnych człowiekowi.
Najpiękniejsza i najbardziej znana polska pieśń religijna, Bogurodzica, także ma charakter uniwersalny i mógłby się pod nią podpisać każdy twórca europejskiego średniowiecza. Jest tak dlatego, że zarówno obraz Matki Boskiej, jak i stosunek do niej, motywy i postaci, które ją otaczają, były stałe, niezmienne. W sztuce średniowiecznej istniały bowiem całe bloki motywów, za pomocą których przywoływano te same treści, tak, że były one czytelne dla wszystkich, a pozbawione charakteru narodowego. Tak było z symbolem perły, linii, barwą czerwieni, fioletu, bieli, czy wreszcie słynnym obrazem tańca śmierci. Stałe były również pewne tematy: pogarda życia i dóbr doczesnych, śmierć, dydaktyczne dialogi postaci alegorycznych zawierające wskazówki, jak żyć zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej.
Do najstarszych całkowicie polskich tekstów należą m.in. Kronika Kadłubka (XIII w.), Kazania świętokrzyskie (XIII w.), przekłady Pisma św. (Psałterz floriański z końca XIV w. i Biblia królowej Zofii z 1455 r.), Lament świętokrzyski (XV w.) i wiele innych. Wielka w tym zasługa średniowiecznych pisarzy, anonimowych tłumaczy, którzy tworzyli utwory o wartości moralnej i religijnej użyteczności. Przyjmowanie obcych wzorów kultury łacińskiej miało w konsekwencji wielkie znacznie dla nowo tworzącej się polskiej kultury średniowiecza.
Natomiast średniowieczny uniwersalizm spowodował stworzenie pewnej bazy kulturowej, sumy dorobku kulturalnego całej Europy, na gruncie którym mogły wyrastać i kształtować się kultury, w tym i literatury narodowe.