Ernst Robert Curtius - Literatura europejska i łacińskie średniowiecze - TOPIKA
Każdy pisarz musi zabiegać o przychylny mu stan umysłu swojego odbiorcy. Do czasów rewolucji literackiej w XVIII wieku zalecano - skromne przedstawienie się na samym początku. Autor powinien poprowadzić czytelnika ku przedmiotowi (specjalna topika wprowadzająca - exordium). Inne topi mogły być używane tylko do układania pewnych szczególnych odmian oracji - jak w mowach sądowych czy też pochwalnych.
1) Topika mowy pocieszającej
Podgatunkiem mowy uroczystej jest mowa pocieszycielska albo traktat konsolacyjny.
Podstawy pocieszenia wynalezione przez poetów oraz mędrców starożytności, np.:
nad grobem Archytasa snuje Horacy myśl na temat: wszyscy muszą umrzeć.
Cezar - ci „którzy tak wiele miast zrównali z ziemią”, musieli rozstać się z żywotem.
Augustyn - Confessiones
Literaci epoki chrześcijańskiej trzymali się wypróbowanych sposobów konsolacji, których dostarczyła im pogańska retoryka z tą różnicą, iż teraz nie wyliczali bohaterów, lecz patriarchów, np. Fortunat „Kto jest z ludzkiego nasienia, tego śmierć oczekuje”.
Nieznany autor Consolatio ad liviam - „Czemu liczysz me lata? Żyłem nad wiek mój dojrzalszy. Czyny nas robią starymi, zatem czyny me policz (chwalebność życia nie jest uwarunkowana długością życia);
Horacy - Tithonos - był on kiedyś najprzystojniejszy wśród młodzieńców w epoce bohaterskiej, gdy wykradła go Eos, uprosiła ona Zeusa, aby obdarzył młodzieńca nieśmiertelnością, nie poprosiła jednak o wieczną młodość i Tithonos uległ prymatowi starości. Potem wstydziła się wyglądu swojego wybranka i na jego własna prośbę zamieniła go w świerszcza;
Stacjusz - Archemoros - niańka porzuciła go w lesie, gdzie ukąsiła go żmija (imię Archemoros oznacza „umierający na początku”).
Consolationes - nie miało wielkiego znaczenia, w jakim wieku umarłą dana osoba, chodziło o zestawienie sławnych długowiecznych, z tymi którzy umarli wcześnie (np. Tithonos i Archemoros).
Na szalach wagi przed Sądem Śmierci, czas życia najstarszego z ludzi, nie waży więcej niż życie niemowlęcia.
2) Topika historyczna
Nie wszystkie topoi da się wprowadzić do gatunków retorycznych, wiele z nich pochodzi pierwotnie z poezji i dopiero później trafiły do retoryki.
Topika poetycka -
„piękno natury”
„kraina marzeń”
„wymarzone epoki”
Elizjum (z wiecznie panującą wiosną)
Raj ziemski
Wiek Złoty
Potęgi życiowe
miłość
przyjaźń
przemijanie
Jednakże we wszystkich poetyckich topoi styl wyrazu określany jest historycznie.
Topi nie występujące w starożytności, ale potem są wszędzie - np. „stary chłopiec”, „młodzieńcza staruszka”.
Topi są wskazówkami zmian stanu duchowego.
3) Afektowana skromność
W exordium mówca powinien dobrze nastawić do siebie odbiorców, przede wszystkim przez skromne zachowanie - afektowana skromność - wedle Cicerona „wskazaną jest rzeczą, aby mówca okazywał swoją pokorę i uległość”.
Pokora jest określeniem przedchrześcijańskim, wszelkie usprawiedliwienia mówcy z własnej słabości i ze swego niewystarczającego przygotowania - Kwintylian „pochodzą z wymowy sądowej, gdzie miały one nastawić przychylnie sędziów”.
Zostało to jednak przeniesione do innych gatunków bardzo wcześnie.
Raz autor oświadcza ogólnie, iż nie dorównuje oczekującym go zadaniom albo ma nieuczoną wymowę:
np. Tacyt Agricola
Fortunatus - „Chciałbym opisać, gdybym mógł, jakie masz zalety. Lecz mały talent nie pozwala na opis wielkich rzeczy"
Szczególną formą afektowanej skromności jest zapewnienie autora, iż przystępuje do pracy „pełen obaw”:
np. Paulinus z Périgueux w żywocie św. Marcina - „Cóż ja pełen bojaźni teraz pocznę i dokąd skieruję statek?”
Topos skromności często przeplata się z „formułą pobożności”. Autorytet Biblii sprawił, że starożytny topos czasami bywał łączony z formułami samoponiżenia, wywodzącymi się z ST, np. u Dawida i Hieronima - porównywanie siebie do pchły albo wszy.
Rzym - „formuła pokory”:
gloryfikacja cesarza, np. Horacy - Augustus - „maiestas tua”; Piliniusz - cesarz - „tua pietas” - pochwała władcy
uniżenie własnej osoby np. Valerius Maximus - „mea parvitas” albo używanie formuły samoponiżenia - „mediocritas mea”
„Mediocritas” - przeniesione na grunt chrześcijaństwa
Formuła skromnościowa - oświadczenie autora, że to przyjaciel, opiekun poprosił (wyraził wolę), by on „ośmielił się” pisać.
Niezliczona liczba pisarzy średniowiecznych twierdzi, że tworzyli oni swe dzieła na rozkaz. Historie literatur przejmowały zazwyczaj to oświadczenie jako prawdę ewangeliczną, chociaż przeważnie było ono toposem. Troska o nieznudzenie czytelnika może też służyć jako topos na zakończenie utworu albo jego części (oszczędzenie czytelnikowi przesytu i nudy w zapewnieniu autora).
4) Topika wstępu
Ta gałąź topiki służy do uzasadnienia określonej kompozycji jakiegoś tekstu i została obszernie rozwinięta:
topos „przynoszę coś, czego jeszcze nikt nie mówił” - pojawia się już w Grecji, np. Wergiliusz, Horacy - obiecują dać „pieśń nigdy nie słyszaną”; Dante - Monarchia - nowe prawdy; Boccacio; Ariosto - Orland Szalony; Milton - Raj Utracony.
Topos dedykacji (poświęcenie - dedicare, consecrare)
Autorzy chrześcijańscy lubili ofiarowywać swoje dzieła Bogu.
Średniowiecze - złożenie dzieła w ofierze Bogu; czasy Hieronima - odwołanie się do „wdowiego grosza”; Walter ze Spiry - przypowieść o siewcy, ofiarowuje poemat biskupowi ze Spiry
topos „posiadanie wiedzy sprawia, iż obowiązkiem jest dzielenie się nią” (dziel się swoją wiedzą)
Kato - „Ucz się, lecz od uczonych; sam nauczaj prostych: albowiem wiedza o rzeczach pożytecznych winna się rozwijać”.
Biblia dostarczyła wielu użytecznych wzorów, np. parabole o talentach, których nie wolno zakopywać i o świetle, którego nie należy skrywać pod korcem, np. Dante - „by mnie nie uznano winnym ukrywania mych talentów”.
topos „bezczynności należy unikać”, np. u Horacego, Owidiusza; Seneka - „odpoczynek bez lektury to śmierć i pogrzebanie żywego człowieka”.
Przekształcenie toposu anty-lenistwa - zalecenie aby uprawiać twórczość poetycką jako środek przeciwko zgnuśnieniu i występkowi.
5) Topika zakończenia
„Konkluzja” - zakończenie oracji powinno być podsumowaniem i zawierać odwołanie do uczuć słuchacza. Nie można było zastosować tego w poezji (nieoratorska), stąd brak zakończenia np. w Eneidzie.
Poezja wenakularna („ojczysta”), np. Pieśń o Rolandzie; Wace - Żywot świętej Małgorzaty.
Formuły kończące - typ urywany. W średniowieczu dawały czytelnikowi do zrozumienia, że dzieło jest skończone i że miał on w swych rękach całość.
Naturalnym powodem do zakończenia poematu w średniowieczu było zmęczenie (np. jeden z poetów ułożył dzieje literatury wierszem).
Starożytny topos przejęty w średniowieczu - „Musimy już kończyć, bo noc się zbliża”, np. De oratore Cicerona - „słońce nakłania do zwięzłości”; poezja bukoliczna - Teokryt, Wergili, Kampumiusz.
6) Inwokacja do Natury
Pierwotnie miała ona znaczenie religijne, w Iliadzie wzywane są w modlitwach i przysięgach oprócz bogów Olimpu - także ziemia, niebiosa i strumienie.
Sofokles - „uczłowieczenie natury”
Proza grecka - topos przeniesiony do romansu, np. strumienie, drzewa, skały nad brzegiem morza i zwierzęta - wyobrażają współczucie Natury.
Biblia - relacja Ewangelistów o zakłóceniach przyrody, kiedy umierał Chrystus.
Średniowiecze - zwrot do przyrody jako dzieła Boga, nie przywoływanie natury, ale wyliczanie jej składników.
Renesans - bukolika późnoantyczna (wzór), np. La Fontaine - „Do skał przemawiam, a pragnę innej przecie rozmowy. Kto swego wieku nie chwali, jakby z głuchymi rozmawiał”
Calderon - pisze o zmarłej żonie Céfalo - fragm. „Powozy, siodła i muły wraz z każdym żywym stworzeniem. Indyki, bażanty i kury, flaczki i nóżki cielęce - Procris nie żyje - Płaczcie! Niechaj w pokoju spoczywa, a z nią - jej peruka fałszywa”
7) Świat na opak obrócony
Carmina burana - „Studia kiedyś rozkwitały. Teraz niechęć je otacza; Miłość wiedzy, dotąd żywa, dziś zabawie ustępuje. Nawet chłopcy, nim dojrzeją, chytrze sobie poczynają, ci złej woli ulegają, przeto mądrość odrzucają [...]” - poemat - skarga na te czasy, cały świat jest na opak.
Ojców Kościoła można spotkać w piwiarni, to co było tępione jest wychwalane.
Formuła - „gromadzenie rzeczy nieprawdopodobnych” - najpierw pojawiła się u Archilocha (kiedy oglądał zaćmienie słońca, pomyślał że teraz nie ma już rzeczy niemożliwych - skoro Zeus przysłonił słońce).
Wergiliańskie adynata - oto pasterz porzucony przez swoją ukochaną gotów jest obwiniać cały porządek natury za tę porażkę - „teraz już niech wilk pierzcha na widok owcy, dąb urodzi złote jabłka, sowy niechaj konkurują z łabędziami”.
Średniowiecze - Theodulf - motyw zamiany ról pomiędzy Tityrusem a Orfeuszem, pochodzący z Wergilego.
Z Wergilego (adynaton) czerpie także Walafrid - kury zaczną rodzić jagnięta, kozy znosić jaja, itd.
Ramy starożytnego adynaton służą wówczas zarówno ocenie własnej epoki, jak i jej oskarżeniu. Z połączenia razem wszystkich „impossibiliów” powstaje topos: „świat na opak obrócony”. W świecie zwierzęcym role też się zmieniają - to bardzo stare adynaton - występuje ono często w formie przysłowia (grający na lutni osioł, wylękniony lew itd.).
„Świat na opak” przejęty z adynatów ukazany jest również w obrazie Brueghela znanym jako Przysłowia Niderlandzkie.
Bunt młodzieży przeciwko nauczaniu - konflikt pomiędzy „nowożytnikami” a „starożytnikami” trwa aż do czasu, kiedy moderniści staną się klasykami.
Horacy - skarżył się, że publiczność docenia tylko starych pisarzy. Starsi panowie nie maja ochoty na naukę nowinek i trwają przy swoich ulubionych poetach czasów młodości. Czasami nienawidzą dążeń młodzieży z powodu zwykłej zazdrości.
8) Chłopiec i starzec
Topos, który wyrósł z sytuacji psychologicznej późnego antyku.
Okresy kulturalne wczesne i dojrzałe - chwalą młodość i czczą starość.
Późne okresy - ideał człowieka - polaryzacja „młodość-starość” dąży do osiągnięcia równowagi.
Cyceron - „Jak bowiem pochwalam młodzieńca, w którym jest coś ze starca, tak też chwalę starca, w którym jest cos młodzieńczego”.
Owidiusz tłumaczy połączenie się dojrzałości z młodością jako dar niebiosa, którym bywają wyróżniani tylko cesarze i półbogowie.
II wiek - „puer senilis” przekształca się w topos (Ok. roku 400 posługiwał się nim Klaudian). Topos ów można znaleźć również w drugiej sofistyce, czasami w formie odwróconej „starego człowieka jako chłopca”, np. Eunapius nazywa cesarza Juliana, zanim jeszcze ów dorósł - „starcem w chłopięciu”.
„Puer senilis” albo „puer senex” - np. o Tobiaszu czytamy, że był on najmłodszy ze wszystkich, lecz nigdy nie postępował w sposób dziecinny. Księga mądrości Salomona głosi, że „wiek nie powinien być mierzony latami”, np. siwe włosy u mężczyzny. Grzegorz Wielki rozpoczyna swój żywot św. Benedykta - „był to człowiek czcigodnego żywota...nawet w czasach chłopięctwa miał on rozum starca” - schemat hagiograficzny.
W różnych religiach postać zbawiciela bywa przedstawiana przy pomocy elementów obrazu dzieciństwa i starości, np. buddyjski Tsong-Kapa, etruski Tages, arabski Chydyr (młodzieniec z białą brodą), Ibn Szimas z Baśni tysiąca i jednej nocy. Zbiezność świadectw pochodzących z rozmaitych źródeł wskazuje na to, że „puer senex” jest archetypem, wyobrażeniem należącym do nieświadomości zbiorowej w rozumieniu C. G. Junga.
9) Stara kobieta i dziewczyna
Wizje i sny posiadały ogromna władzę nad człowiekiem w starożytności i epoce przedchrześcijańskiej. Świat starożytnych bogów został odrzucony przez oświeconych pogan, ale powracał we snach. Filozofia ukazuje się Boecjuszowi jako czcigodna matrona - jest ona pełna żywotności, choć przecież zarazem bardzo stara (staro-młoda filozofia ukazana w proporcjach ludzkich i gigantycznych - motyw rozpowszechniony w poezji alegorycznej). Motyw ten znaleźć można również u Homera - personifikowana Waśń i u Wergiliusza - postać Famy.
W Pasterzu (przykład wczesnochrześcijańskiej literatury wizyjnej) Hermasa mowa jest o wizjach, w których Kościół (w postaci przedwiecznego Ducha Świętego) ma postać siwej kobiety, odmładzającej się w miarę upływu lat. Tekst ów od II w. krążył w przeróbce łacińskiej.
Klaudian - bogini Rzymu siwa i zgrzybiała, odmłodzona i wzmocniona przez Jowisza (odrodzenie naroodwe); bogini Natura - równocześnie sędziwa i młodzieńczo piękna.
Balzac (rewolucja 1830) - Jésus-Christ en Flandre - Kościół ukazuje się w sennej wizji pod postacią bezzębnej, łysej staruszki, która potem się „odmładza” (także motyw rozmiarów ludzkich i gigantycznych).
„Młoda staruszka” - to archaiczny proto-obraz zakorzeniony w nieświadomości zbiorowej.
Zjawisko odmłodzenia - symbol pragnienia odrodzenia osobowości.