Źródła historyczne wskazują, że w Polsce po raz pierwszy zastosowano metody wychowania poprawczego w stosunku do nieletnich, w przytułku dla sierot założonym w 1629 roku w Warszawie i prowadzonym przez Bractwo Niemieckie.
W 1736 roku w Warszawie został założony przez biskupa Rostkowskiego pierwszy dom poprawczy. Podstawowym zadaniem domu poprawczego było poskromienie i poprawa złych swawolnych ludzi. Poprawę tę miano osiągnąć przez przygotowanie do zawodu, systematyczne i obowiązkowe wykonywanie pracy podczas pobytu w zakładzie. Wychowankowie zobowiązani byli również do odbywania praktyk religijnych pod nadzorem duchownego.
W 1862 roku utworzony został zakład w Mokotowie, który przeznaczony był dla chłopców w wieku 6-16 lat a podstawę przyjęcia do tego zakładu stanowiły: kara sądowa lub policyjna, złe skłonności w postępowaniu, bezskuteczne starania rodziców i opiekunów oraz pozbawienie opieki rodzicielskiej.
Podstawowym zadaniem zakładu było; skłonienie do określonej poprawy oraz wzbudzenia uczciwości, nauczania pisania, pracowania i czytania. W pracy wychowawczej przestrzegano dobrego obchodzenia się z podopiecznymi i budzenia pozytywnych zainteresowań. Rygor w zakładzie był surowy, przestrzegano zasadę izolacji. Wychowankowie nie mogli być odwiedzani ani przez rodziców ani przez krewnych przez okres pobytu w zakładzie. W ciągu dnia przebywali wspólnie, na noc rozdzielano ich do poszczególnych cel. Wychowanków rozpoznawano według numerków, zatajenie nazwisk miało strzec ich przed późniejszym ostracyzmem.
Uchwalenie w 1932 roku Kodeksu karnego, spowodowało konieczność dokonania podziału istniejących zakładów wychowawczo-poprawczych na zakłady wychowawcze i poprawcze, a także konieczność uruchomienia nowych zakładów. Pod koniec 1938 roku w Polsce istniało już 8 zakładów poprawczych dla chłopców i 3 dla dziewcząt.
Wybuch II wojny światowej spowodował przerwę w działalności zakładów dla nieletnich. Po wojnie w 1946 roku powołano formalnie 3 zakłady poprawcze dla chłopców. Zakłady te podporządkowano Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Ich funkcjonowanie nie różniło się początkowo od funkcjonowania zwykłych więzień. W 1946 roku zakłady poprawcze przejęte zostały przez Ministerstwo Sprawiedliwości i ich dalszy rozwój przebiegał w ramach tego resortu. W 10 lat później w Polsce funkcjonowało już 20 zakładów poprawczych, a pod koniec lat siedemdziesiątych - blisko 40. W tym czasie nie tylko rozbudowano sieć zakładów poprawczych, ale także poprawiono warunki higieniczno-sanitarne poprzez likwidację zakładów posiadających najgorsze warunki lokalowe, do niektórych z nich wprowadzono psychologów i psychiatrów, którzy włączyli się w proces resocjalizacji nieletnich. Istniejące zakłady sprofilowano ze względu na kryteria płci, wieku, stopnia rozwoju umysłowego, stopnia wykolejenia społecznego i stanu zdrowia psychicznego.
Organizację pracy w zakładach poprawczych i zasady pobytu nieletnich regulował wówczas tymczasowy regulamin zakładów poprawczych z 1951 roku, który został zastąpiony nowym regulaminem dopiero w roku 1983
Według Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w skład zakładu wchodzą:
-internat (który ma za zadanie stworzenie wychowanką namiastki domu rodzinnego, w którym zaspokaja się jego podstawowe potrzeby, czy wspomagają w pracy nad sobą i organizują czas wolny.)
-szkoła (realizuje program dostosowany do indywidualnych możliwości wychowanków, uwzględniając ich braki w nauce, pierwszoplanowym zadaniem pedagogicznym jest przełamanie niechęci do szkoły i do pracy nad sobą),
-warsztaty szkolne (w zależności od mozłiwośći zakładów nauka zawodu odbywa nie w działach stolarskim, mechanicznym, metalowym),
-zespół diagnostyczno-korekcyjny,
-inne działy zapewniające realizację zadań zakładu takich jak:
-pomieszczenia mieszkalne oraz higieniczno sanitarne,
-sale lekcyjne (pracownie przedmiotowe), z zapleczem na środki dydaktyczne,
-salę gimnastyczną,
-bibliotekę z czytelnią,
-pomieszczenia warsztatowe odpowiednie do kierunków prowadzonego szkolenia zawodowego oraz szkolenia kursowego,
-gabinet lekarski i dentystyczny oraz izbę chorych,
-izby przejściowe (wyodrębnione pomieszczenie zapewniające przeprowadzenie obserwacji lub zabiegów higieniczno sanitarnych),
-izby izolacyjne,
-pomieszczenia przeznaczone na hostele,
-tereny i urządzenia do zajęć rekreacyjnych i sportowych.
Zakłady poprawcze różnią się przede wszystkim stopniem izolacji wychowanków od środowiska zewnętrznego. Występuje również możliwość przenoszenia wychowanków w zalezności od ich zachowania do zakładów o łagodniejszym lub surowszym rygorze.
Zakłady poprawcze dzielą się na:
resocjalizacyjne: - otwarte; - półotwarte; - zamknięte; - o wzmożonym rygorze pedagogicznym
resocjalizacyjno - rewalidacyjne
resocjalizacyjno - terapeutyczne
Głównym celem zakładu poprawczego jest resocjalizacja nieletnich zmierzająca do zmiany ich postaw
wobec siebie i innych w kierunku pożądanym, zapewniających prawidłowy rozwój osobowości, a zwłaszcza kształtowanie pozytywnych zainteresowań, właściwej hierarchii wartości oraz przestrzegania zasad współżycia społecznego.
W zakładach poprawczych przebywa młodzież w wieku 13-17 lat ale może przebywać do 21- roku życia, gdy nie zastosowano do nich po ukończeniu 18 tego roku życia innej surowszej kary jaką jest wiezienie.
Orzeczenie środka poprawczego następuje po wyczerpaniu wobec nieletniego wszelkich innych środków wychowawczych.
Wychowanek zakładu to jest młody człowiek, którego zaburzone wychowanie próbowano naprawić poprzez działania wychowawcy klasy, pedagoga, poradni psychologiczno-pedagogicznej, sądu rodzinnego. Sąd zaś przed orzeczeniem środka poprawczego próbuje takich zabiegów jak: upomnienie; zobowiązanie do określonego postępowania; ustanawia nadzór rodzica lub opiekuna; organizacji społecznej; stosuje nadzór kuratora; kieruje do kuratorskiego ośrodka pracy młodzieżą; świetlicy terapeutycznej; ośrodka szkolno-wychowawczego; domu dziecka; młodzieżowego ośrodka wychowawczego; pogotowia opiekuńczego; schroniska dla nieletnich; zakładu poprawczego. Środek poprawczy jest wiec jako najsurowszy i ostateczny wobec młodzieży o wysokim stopniu demoralizacji, oraz wobec tych którzy dopuścili się czynów karalnych.
Od niedawna formy oddziaływania resocjalizującego ulegają zmianie, wprowadza się do praktyki nowe formy wychowania w warunkach zakładu zamkniętego. Jedną z ważniejszych form pracy z wychowankami jest organizacja czasu wolnego poprzez zajęcia które rozwijają zainteresowania nieletnich, redukują napięcia emocjonalne.
Skuteczność realizowanych pomysłów pedagogicznych zależy od wielu czynników min. Od tego czy wychowankowie je zaakceptują i rozpoczną współprace z prowadzącymi. Działania te w dużym stopniu uzależnione są od zwolenników tzw. drugiego życia. „Gitowcy” bowiem tworzą specyficzną podkulturę, czyli styl życia charakterystyczny dla zamkniętych zakładów poprawczych i zakładów karnych. Styl ten ma swoje zasady, język, tajemnice sposób zachowania się. Wprowadza też podział na „ludzi” i „frajerów”. Gitowcy przestrzegają zasad konspiracji wobec dorosłych, solidaryzują się miedzy sobą, są agresywni, brutalni, cyniczni. Często podporządkują i wykorzystują innych oraz wykazują negatywne reakcje na społeczne wymagania i oczekiwania.
Przygotowanie programu socjoterapeutycznego:
Ustalając program zajęć socjoterapeutycznych trzeba wziąć pod uwagę że praca będzie z młodzieżą niedostosowaną społecznie, która przejawia wrogie nastawienie do proponowanych im zajęć wszelkiego typu. Dlatego aby skusić wychowanków zakładu poprawczego powinno się tak dobrać program zajęć aby jego zakładany efekt stanowił wartość dodatnią, czyli musi być użyteczny i jednocześnie możliwy do osiągnięcia. Jest to ważne ponieważ młodzież ta da się skusić tylko na przedsięwzięcie wróżące szybkie i łatwe korzyści.
Musimy też wrzucić uwagę na dobór grupy, dobrym pomysłem jest umieszczenie w grupie osób z poza zakładu, umożliwia to wychowanką kontakt z osobami o odmiennych poglądach, wartościach, przeżyciach, co daje pozytywne wzorce i pozytywnie wpływa na realizacje programu, jest tez dodatkową zachętą dla wychowanków zakładu poprawczego.
Osoby prowadzące wszelkie grupy socjoterapeutyczne powinny mieś stosowne przygotowanie merytoryczne w ty zakresie. W pracy z młodzieżą niedostosowaną bardzo ważne jest aby prowadzący zajęcia był prze nich postrzegany jako osoba im życzliwa sprawiedliwa, konsekwentna, ktoś z kim mogą porozmawiać o różnych sprawach, problemach. Tylko wtedy możliwe jest że chłopcy będą chcieli mówić o sobie przy innych nie bojąc się krytyki i ośmieszenia z jego strony.
Ustalenie norm we wstępnej fazie programu jest bardzo ważne i bardzo pomaga w realizacji tego programu, gdyż regulują one funkcjonowanie każdego uczestnika podczas zajęć. Ważne jest aby normy były ustalane wspólnie przy akceptacji każdego z członków grupy. Zwiększa się wówczas akceptacja tych norm i daje możliwość prowadzącym odwoływania się do nich w sytuacjach konfliktowych. Ważne jest również aby wśród norm znalazła się taka która zabrania wynoszenia tego co się dzieje w grupie na zewnątrz. Kolejną z norm powinno być zapewnienie dobrowolności wypowiedzi i uczestnictwa w poszczególnych grach. Ważne jest też aby doprowadzić do zwieszenia podziałów istniejących w wyniku przynależności do różnych grup nieformalnych, można to zrobić poprzez zawarcie kontraktu z wychowankami.
Przygotowując program zajęć dla młodzieży niedostosowanej społecznie umieszczonej w placówkach resocjalizacyjnych należy dokonać takiego doboru ćwiczeń, gier czy zabaw, który będzie dostosowany nie tylko do stopnia dojrzałości psychicznej i emocjonalnej, czy możliwości intelektualnych uczestników, ale również bezie uwzględniał przynależność do różnych grup nieformalnych. Uczestnictwo chłopców w tzw. drugim życiu zobowiązuje ich do przestrzegania wielu zasad, które wykluczają pewne formy zachowań interpersonalnych. Jedna z takich norm jest unikanie kontaktu fizycznego z osobami z poza ich kręgu, czy publiczne okazywanie swoich słabych stron. Wszelkiego rodzaju procedury socjoterapeutyczne należy wiec tak dobierać aby nie stanowiły dla uczestników zajęć zagrożenia utraty pozycji w hierarchii grupy nieformalnej. Dotyczy to przede wszystkim tej fazy z grupa która ma zapewnić im poczucie bezpieczeństwa.
Prowadzący muszą też bardzo zwracać uwagę na to co mówią wychowankowie o proponowanych im zajęciach. Reakcją prowadzących na owe informacje powinno być elastyczne posługiwanie się scenariuszem w zakresie gier, które nie odpowiadają uczestnikom i zastępowanie ich nowymi. Oczywiście zasada ta nie może być nadużywana.
Omówienie programu socjoterapeutycznego zaproponowanego przez Bożenę Dzwonkowską i Sławomira Kępka w zakładzie poprawczym o wzmożonym rygorze pedagogicznym.
Proponowany program obejmuje 3dniowy cykl spotkań z grupą podczas których jej członkowie uczestniczą w grach, zabawach, ćwiczeniach, a także realizują zadania wynikające z podziału pracy prowadzącej do wykonania przestrzennego kartonowego projektu kawiarenki.
W programie wyróżniono cele rozwojowe jakimi jest nabycie przez wychowanków umiejętności współpracy z innymi w zespole. Cele terapeutyczne polegają na przepracowaniu podstawowych urazów przejawianych przez członków grupy w relacjach ja - zadania oraz ja - inni.
Cały program został podzielony na trzy odrębne bloki:
1. Pierwszy blok, jest poświęcony budowaniu klimatu zaufania i poczucia bezpieczeństwa. Jest to również czas na lepsze się poznanie oraz ustalenie norm, które będą obowiązywały przez kolejne spotkania. Proponowane w tym studium gry i zabawy służą zachęceniu uczestników do w miarę możliwości otwartych i szczerych wypowiedzi, nawiązania pozytywnych kontaktów pomiędzy uczestnikami oraz uaktywniania członków grupy. Osiągniecie takiej atmosfery jest warunkiem prawidłowego przebiegu kolejnych etapów, a także powodzenia całości programu. Pierwszy etap kończy się wymianą poglądów i odczuć na temat zdobytych doświadczeń, zaproponowanych gier i zabaw.
2. Drugi blok obejmuje umiejętności pracy w zespole. Nabycie przez taką młodzież w toku zajęć umiejętności współdziałania, pomagania sobie wzajemnie w celu realizacji jakiegoś zadania, może uruchomić nowe reakcje, których wyuczenie pozwoli na częstszy kontakt z innymi ludźmi pozbawiony agresji opary na zasadach życzliwości. Zastosowanie w tym bloku procedury mają charakter pracy zespołowej. Koncentrują się wokół takich umiejętności jak: wspólne podejmowanie decyzji, podjęcie zadań do wykonania oraz ich realizowanie. Ważne tu jest uzmysłowienie chłopcom różnicy między aktywnością indywidualną a zbiorową i ze zespół ma większe możliwości działania aniżeli jednostka. Poprzez osobisty udział w specjalnie dobranych ćwiczeniach i zabawach powinni sami dostrzec wspomniana różnice i jej osobiście doświadczyć.
3. trzeci blok obejmuje grupę ćwiczeń, które można by nazwać małym treningiem twórczego myślenia. Polega przede wszystkim na wyrabianiu umiejętności myślenia zespołowego, na swobodnym prezentowaniu własnych pomysłów i przyjmowaniu ich takimi jak je przedstawiono.
Praca socjoterapeutyczna z młodzieżą w znacznym stopniu zdemoralizowana na pewno nie należy do pracy łatwej. Trzeba mieć dużo cierpliwości i wiele umiejętności wprowadzeniu takich zajęć jak i w rozwiązywaniu konfliktów. A także trzeba swoja postawą wzbudzać autorytet aby młodzież ta zechciała z nami współpracować. Chętnym do pracy z tak trudna młodzieżą mogę tylko życzyć powodzenia