SZKOŁA TRADYCYJNA A „NOWE WYCHOWANIE”
CZYNNIKI I WARUNKI INSPIRUJĄCE KRYTYKĘ PEDAGOGIKI HERBARTOWSKIEJ I TZW. „SZKOŁY TRADYCYJNEJ” ORAZ SPRZYJAJĄCE POPULARYZACJI IDEI „NOWEGO WYCHOWANIA” .
KRYTYKA CECH SYSTEMU PEDAGOGIKI HERBARTOWSKIEJ I „SZKOŁY TRADYCYJNEJ” W ŚWIETLE POSTULATÓW PEDAGOGICZNYCH RUCHU „NOWEGO WYCHOWANIA”
Zrodzona w Niemczech idea elitarnego gimnazjum klasycznego zdołała opanować europejską myśl pedagogiczną XIX w. , a nawet oddziaływać na szkolnictwo XX w.
Johann Friedrich Herbart
(1776-1841) - niemiecki pedagog , psycholog i filozof ; profesor uniwersytetu w Getyndze i Królewcu . Z psychologicznej analizy procesu nauczania wyprowadził szereg dyrektyw i praktyk i rozwinął formalny system teorii nauczania (herbartyzm) .
Przyczynił się przede wszystkim do umocnienia idei , nazwanej przez przeciwników tego systemu „szkołą tradycyjną” . Stworzył z pedagogiki zwarty system uzasadnionych pojęć . Jego system pedagogiczny opierał się na etyce i psychologii . Herbart wskazał na konieczność ścisłej synchronizacji procesu nauczania z procesem przyswajania nowych wiadomości przez ucznia .
Stopnie formalne - etapy prowadzenia lekcji wg Herbarta :
analiza wstępna lekcji ;
podanie nowego materiału - etap jasności ;
powiązanie nowego materiału ze sobą i z już przyswojonym - etap kojarzenia ;
uporządkowanie nowego materiału - etap systemu ;
zastosowanie nowej wiedzy w praktyce - etap metody .
Okazało się wkrótce , że w państwie pruskim nauczyciele potraktowali zbyt rygorystycznie wskazania Herbarta . Dokładnie ustalony tok postępowania nauczyciela na lekcji eliminował jego inicjatywę . Uczniowie coraz bardziej stawali się biernymi odbiorcami , bez możliwości jakiegokolwiek wyboru wiadomości do potrzeb praktyki .
Dydaktyka Herbarta i jego następców przyczyniła się do opracowania popularnego w XIX w. i początkach XX w. systemu dydaktyczno - wychowawczego szkoły średniej - tzw. szkoły tradycyjnej . Przeciwnicy systemu szkoły tradycyjnej wysunęli przeciwko niej wiele zarzutów .
Cechy szkoły herbartowskiej :
schematyzm , rutyna i werbalizm ;
oparcie nauczania na językach klasycznych i wiedzy humanistycznej zupełnie niepotrzebnej w życiu codziennym ;
szkoła ta nie przygotowywała ani do życia społecznego , ani politycznego , ani też do jakiegokolwiek zawodu ;
szkoła tradycyjna zupełnie zaniedbywała wychowanie społeczne , „urabiała według wzoru” , nie uwzględniała indywidualności ucznia ;
niezmienna struktura organizacyjna spowodowała zawsze tą samą strukturę lekcji , ten sam rozkład materiału , te same programy i podręczniki ;
proces nauczania polegał na urabianiu zgodnie z góry określonymi celami , biernym , pamięciowym przyswajaniu wiedzy ;
nie liczenie się z osobowością dziecka , jego potrzebami i drogami poznawczymi , bezwzględny autorytet nauczyciela i podręcznika eliminował aktywność ucznia , jego zainteresowania i skłonności ;
klasa szkolna oparta była na zewnętrznej dyscyplinie , rygorze i schemacie organizacyjnym .
System szkoły tradycyjnej służył arystokracji oraz burżuazji , co zapewniało im dostateczny autorytet wśród klas rządzących .
Zapoczątkowany na przełomie XIX i XX w. ruch reformatorski w pedagogice do dziś nie posiada jednoznacznej nazwy . We współczesnej pedagogice funkcjonuje wiele nazw tego okresu . Poczynania amerykańskie określa się mianem pajdocentryzmu , europejskie zaś nowymi szkołami , szkołą życia , szkołą twórczą lub też nowym wychowaniem .
Głównym punktem wyjścia dla formułowania i prezentowania idei pedagogicznych nowego wychowania była szeroka krytyka szkoły tradycyjnej . Dowodzono , że herbartowska szkoła przekazuje oderwane od życia , przestarzałe , niepotrzebne treści nauczania . Według ideologów nowego wychowania szkoła tradycyjna powinna być zastąpiona taką organizacją wychowania , która będzie opierać się na innych zasadach metodologicznych (tezach) .
Zasady nowego wychowania :
proces nauczania polega na rozwijaniu spontanicznych sił tkwiących w naturze dziecka ;
skuteczne nauczanie polega na przyswajaniu wiedzy przez samorzutne i samodzielne jej zdobywanie w toku praktycznej działalności ucznia ;
klasa szkolna jest luźnym zespołem uczniów , którym treści i formy indywidualnej pracy nie narzucał ani urzędowy program nauczania , ani nauczyciel , rytmu tej samodzielnej i twórczej pracy nie powinien też przerywać dzwonek .
Idee szkół nowego wychowania zakładały , że o wynikach nauczania i wychowania decyduje :
własna spontaniczna aktywność dziecka ;
jego zainteresowania i skłonności ;
samodzielność w rozwiązywaniu problemów teoretycznych i praktycznych ;
uczenie się przez działanie .
KIERUNKI PEDAGOGICZNE RUCHU „NOWEGO WYCHOWANIA” - ICH TWÓRCY I ZAŁOŻENIA
ZNANE EKSPERYMENTY PEDAGOGICZNE I ROZWIĄZANIA O CHARAKTERZE METODYCZNYM „NOWEGO WYCHOWANIA” ZMIERZAJĄCE DO UNOWOCZEŚNIENIA PRACY SZKOŁY
SLOJD
Najwcześniej i na trwałe wszedł do programów szkół , zwłaszcza na szczeblu podstawowym . Przez SLOJD rozumiano pracę domową typu rzemieślniczo - gospodarskiego , na gruncie zaś szkolnym zaczęto oznaczać tym terminem roboty ręczne w drewnie , metalu , tekturze , wiklinie . Prace ręczne zyskały uznanie ze względu na walory kształcące , wychowawcze i praktyczne - kształciły oko i rękę , wyrabiały smak estetyczny , przyzwyczajały do wysiłku , uczyły wytrwałości , znajdowały zastosowanie w życiu .
Najwcześniej do praktyki szkolnej wprowadzono SLOJD w Finlandii (1866) wg programu Uno Cygnaeusa , potem w Szwecji wg programu Otto Salomona . SLOJD szybko opanował szkolnictwo europejskie . W Polsce został wprowadzony najpierw do szkół galicyjskich w latach 1885-1886 .
METODA MONTESSORI
Taką nazwę pozyskał sobie system wychowania przedszkolnego stworzony przez włoską lekarkę i pedagoga Marię Montessori (1870-1952) . Była ona założycielką tzw. Domu Dziecięcego (Casa dei Bambini) dla dzieci robotniczych w wieku przedszkolnym (pierwsze w 1906 r.) . Dzięki praktyce w nim sprecyzowała założenia swojego systemu i postulowała rozszerzenie go na nauczanie elementarne .
Do podstawowych elementów tego systemu należało przekonanie , że powodzenie metod wychowawczych zależy przede wszystkim od środowiska rodzinnego dziecka , od urządzenia samej szkoły oraz od pracy i osobowości nauczyciela - wychowawcy .
Domy dziecięce miały stanowić przedłużenie środowiska rodzinnego dziecka . Między przedszkolem a rodzicami powinna istnieć jednomyślność poglądów i ścisła współpraca we wszystkich sprawach wychowawczych . Przedszkola winny nie tylko współdziałać z rodzicami , ale przede wszystkim oddziaływać i odpowiednio formować środowisko rodzinne dziecka. Aby im to ułatwić , przedszkola organizowane były w tych samych blokach , w których mieszkały dzieci .
Całe urządzenie domu było dostosowane do sił i wzrostu dziecka : meble (ławki szkolne i pulpity nauczycielskie zastąpiono stolikami i krzesełkami) , naczynia , wieszaki , szafki indywidualne , półki , tablice , urządzenia sanitarne .
Duże znaczenie dla pedagogiki przedszkolnej Montessori miały zalecane przez nią wychowawczyniom metody pracy . Wychowawczyni miała być badaczem - psychologiem i mieć naukowe kwalifikacje do obserwacji oraz eksperymentowania , miała uczyć mało , obserwować dużo , a przede wszystkim kierować działalnością psychiczną dzieci i ich rozwojem fizjologicznym . Była obowiązana prowadzić wraz z lekarzem , którego praca w przedszkolu uważana była za niezbędną , tzw. kartę biograficzną dziecka , tj. wyniki stałej obserwacji środowiska , warunków oraz procesu rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka .
System Montessori przeciwstawił się tradycyjnemu krępowaniu i ograniczaniu dziecka . Idąc za Rousseau widziała ona w naturze dziecka wrodzony pęd do samorozwoju . Uważała , że wychowanie trzeba oprzeć na wszechstronnej , spontanicznej aktywności dziecka. Za podstawę wszelkiego kształcenia uważała Montessori wszechstronne kształcenie zmysłów . W tym celu domy rozporządzały bogatym materiałem dydaktycznym , którego celem miało być pobudzanie dzieci do samorzutnej aktywności . Opracowała zestaw pomocy i ćwiczeń dydaktycznych , na których oparła program zajęć przedszkolnych , służący głównie do „ pobudzania dzieci do ruchu , pracy , dobra , nie zaś do pozostawiania ich w spokoju , bierności i posłuszeństwie ” . Cały czas pobytu dzieci w przedszkolu objęty był dokładnym rozkładem zajęć , które ułożone były w następującej kolejności : ćwiczenia gimnastyczne , zajęcia przyrodnicze , roboty ręczne , ćwiczenia mające na celu kształcenie zmysłów jako podstawy rozwoju umysłowego , nauka pisania i czytania oraz początki arytmetyki . W systemie Montessori każde dziecko pracuje indywidualnie , samodzielnie , wg upodobania , wspólnej pracy (poza umuzykalnieniem) nie ma .
Po okresie zachwytu nad „naukową metodą” zaczęto wykrywać jej słabe strony (krytyka) :
zlekceważenie zabawy dziecięcej jako czynnika wychowawczego ;
zlekceważenie roli wychowania zespołowego ;
niedocenianie potrzeby rozwijania fantazji i wyobraźni dziecka (Montessori nie uznawała bajek) ;
ograniczenie spontanicznej twórczości przez ograniczające liczne urządzenia i materiał dydaktyczny .
Niemniej system przyczynił się do zwyciężania tradycyjnego formalizmu i rygoryzmu w wychowywaniu i nauczaniu małych dzieci .
SZKOŁA PRACY
Zasadą dydaktyczną tego kierunku miało być uczenie się przez działanie . Ruch ten miał dwóch teoretyków : Johna Deweya i Georga Kerschensteinera oraz wielu mniej znanych przedstawicieli , m.in. : Pawła Błońskiego i Henryka Rowida.
John Dewey
(1859-1952) - amerykański filozof , pedagog i psycholog , jeden z głównych przedstawicieli pragmatyzmu , twórca jego odmiany zwanej instrumentalizmem . W psychologii głosił funkcjonalną koncepcję myślenia . W pedagogice zainicjował tzw. „szkołę pracy” . Główne jego dzieła to : Szkoła a społeczeństwo i Demokracja i wychowanie .
Rozróżnił w procesie wychowawczym dwie strony : psychologiczną i socjologiczną . Wychowanie jest pobudzaniem wrodzonych sił dziecka przez wymogi społeczne sytuacji , w której dziecko się znalazło . Wychowanie powinno być procesem dynamicznym i funkcjonalnym .
Eksperymentalna szkoła pracy , założona przez Deweya w 1896 r. przy uniwersytecie w Chicago , wyposażona była w pracownie , laboratoria , warsztaty , bibliotekę z czytelnią , kuchnię z salą jadalną , scenę szkolną , ogród . Środowisko pozaszkolne tworzyły lasy , pola , fabryki , instytucje społeczne , gospodarcze , administracyjne .
Dewey wyeliminował ze szkoły nagrody i kary , oceny i klasyfikacje . System organizacyjny pozbawiony był podziału na klasy , nie istniały jednostki lekcyjne , nie określano ściśle tematów zajęć , natomiast dzieci grupowały się zgodnie z zainteresowaniami i rozwiązywały razem różne problemy .
Podstawą treści i metod nauczania było dostosowanie się z jednej strony do natury dziecka , zaś z drugiej wprowadzanie go w doświadczenie społeczeństwa . Fundamentem programu nauczania były prace ręczne typu rzemieślniczego w warsztatach i gospodarstwie domowym . Były one konieczne dla narastania wiedzy dziecka , były źródłem jego zainteresowań . Rozwijały samodzielne myślenie przez działanie . Myślenie zaś jest instrumentem skutecznego działania .
Pełne rozwiązanie określonego problemu stanowi wg niego „pełny akt myślenia” , składający się z 5 etapów :
odczucie trudności ;
wykrycie jej i określenie ;
formułowanie sposobu możliwego rozwiązania ;
wysunięcie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania ;
sprawdzenie i zastosowanie .
Dewey sformułował trzy elementy lekcji :
opis poszczególnych faktów i analiza wydarzeń ;
ustalenie i przeprowadzenie rozumowania ;
zastosowanie ustalonych pojęć i rozumowania do poszczególnych faktów .
Georg Kerschensteiner
(1854-1932) - pedagog niemiecki , profesor uniwersytetu w Monachium . Jeden z głównych twórców koncepcji szkoły pracy i pedagogiki kultury . Jego największe dzieło to Pojęcie szkoły pracy .
Swoją koncepcję szkoły pracy podporządkował wychowaniu państwowemu i kształceniu charakteru . Państwo uważał za najwyższe dobro , a więc należy wychowywać dobrych obywateli . Zadaniem szkoły jest przygotowanie do zawodu , następnie umoralnienie zawodu i wreszcie rozwój moralny jednostki . Wychodził z założenia , że ludzie są nierówno uzdolnieni , stąd postulował wczesną selekcję dzieci przeznaczonych do pracy fizycznej i i do „wyższych” zawodów . Rola pracy ręcznej nie sprowadza się jedynie do wyrabiania sprawności zawodowej . Praca wyzwala inicjatywę , daje radość tworzenia , kształci moralne charaktery .
Paweł Błoński
(1884-1941) - radziecki pedagog i psycholog , twórca koncepcji wychowania w toku pracy produkcyjnej . Inaczej pojmował szkołę pracy . Wychowanie młodego pokolenia winno dokonywać się przez stopniowe włączanie go w prace starszego pokolenia , czyli propagował szkołę prawdziwej pracy produkcyjnej .
Henryk Rowid
(1877-1944) - polski pedagog , czołowy przedstawiciel szkoły twórczej (polska odmiana szkoły pracy) , reformator systemu kształcenia nauczycieli . Redaktor „Ruchu pedagogicznego” (1912-1933) i „Chowanny” (1934-1939) . Reprezentował najbardziej oryginalną i samodzielną postawę wobec koncepcji szkoły pracy . Jego szkoła była przeniknięta ideą współdziałania i solidarności .
SYSTEM DALTOŃSKI
Zerwał ze sztywnym systemem klasowo - lekcyjnym . Twórczynią tego systemu była Helen Parkhurst (1892-1973) , amerykańska nauczycielka . Swój plan realizowała w mieście Dalton , stąd jego nazwa . Trwałą zdobyczą tego planu jest urządzenie gabinetów przedmiotowych , stąd zresztą jego nazwa pierwotna „system laboratoryjny” .
Główną myślą tego systemu było organizowanie pracy indywidualnej ucznia , aby w ten sposób umożliwić dzieciom , zarówno wolnym jak i szybkim , systematyczne postępy w nauce . System zakładał brak klas lekcyjnych , jednostek lekcyjnych , stałego rozkładu zajęć . Na początku roku szkolnego nauczyciel przedstawiał każdemu uczniowi plan pracy całorocznej , który zawierał program nauczania poszczególnych przedmiotów , podzielony na zadania będące miesięcznymi przydziałami pracy z wskazówkami dotyczącymi wykonania zadań . Uczniowie zobowiązywali się na piśmie wypełniać zadania i pracowali nad ich realizacją w oddzielnych pracowniach - laboratoriach , gdzie mogli korzystać ze wszystkich dostępnych pomocy naukowych i konsultacji nauczycieli - specjalistów . Każdy uczeń pracował sam wg wybranej przez siebie metody . Po wykonaniu zadania zdawał nauczycielowi sprawozdanie , głównie w formie odpowiednio wypełnionej specjalnej karty , tzw. uczniowskiego wykresu kontraktowego .
System daltoński zyskał popularność dlatego , że umożliwiał dostosowanie tempa nauki do rzeczywistych możliwości ucznia , wdrażał do samodzielności , do poszukiwania najlepszych i najprostszych metod pracy . Podstawowym jednak brakiem planu było to , że odwoływał się zbytnio do zainteresowań uczniów (chwiejnych i zmiennych) i nie zapewniał systematycznego opanowania wiadomości i umiejętności .
NAUKA CAŁOŚCIOWA
Charakterystycznymi cechami tego kierunku jest znoszenie podziału na przedmioty i dążenie do poznawania całościowego. Odmian tej nauki było wiele .
Owidiusz Decroly
(1871-1932) - belgijski psycholog , pedagog i lekarz psychiatra , przedstawiciel kierunku naturalistycznego i ruchu szkoły aktywnej w wychowaniu . Założyciel instytutu nauczania specjalnego w Brukseli i szkoły opartej na własnej koncepcji wychowawczej .
W eksperymentalnej szkole , prowadzonej przez Decroly'ego w Brukseli , wprowadził on metodę nauczania początkowego wg „ośrodków zainteresowań” . Punktem wyjścia były naturalne potrzeby i zainteresowania dziecka . Kolejnymi „ośrodkami zainteresowania” były : pożywienie , wytwórczość , praca . Usiłował przygotować dziecko do życia przez życie . Metoda jego akcentowała rozwijanie trzech rodzajów czynności : obserwowania , kojarzenia i wyrażania . „Wyrażanie” odbywało się poprzez malowanie , lepienie (młodsze dzieci) , wypowiedzi ustne i pisemne , pisanie referatów i ich wygłaszanie . Dzieci zgrupowane były w mało licznych zespołach . Pierwszy wprowadził do szkoły metodę globalną nauki czytania i pisania oraz gry wychowawcze dla pobudzenia i podtrzymania uwagi dziecka oraz rozwijania aktywności myślowej.
Karl Linke
(1884-1938) - pedagog austriacki , twórca tzw. nauczania łącznego . Sądził , że dzieci do 14 r.ż. nie powinny uczyć się odrębnych przedmiotów . Nauczanie łączne odróżnia tzw. kręgi życia , z którymi styka się dziecko na co dzień . Dopiero z czasem dziecko spostrzega , że w różnych kręgach życia występują te same przedmioty , wyodrębnia je i tworzy tzw. kręgi rzeczy . Z tych kręgów wyłaniają się odrębne przedmioty i działy nauki .
Celestyn Freinet
(1896-1966) - pedagog francuski . Twórca oryginalnej metody nauczania , opartej na swobodnej ekspresji dziecka , wyrażanej za pomocą tekstów i rysunków .
Wprowadził metodę „pracy - zabawy” , która najbardziej odpowiada aktywności i potrzebom dziecka . Dzieci spontanicznie podejmują i wykonują różne czynności , które narzuca im naturalne środowisko życia społecznego . Dzieci uczestniczą bezpośrednio w organizowaniu i planowaniu zajęć . Zajęcia odbywają się w zespołach .
Formy i metody nauki czytania i pisania - to technika układania i drukowania tekstów przez same dzieci .
Elementy techniki Freineta to :
gazetka szkolna ;
kartoteka gromadząca fiszki z tematami opracowywanymi przez uczniów ;
korespondencja międzyszkolna ;
ekspresja graficzna (artystyczna) ;
muzyka dowolna ;
praca w polu i hodowla ;
praca w kużni ;
stolarka ;
szycie i tkactwo .
Wyposażenie i urządzenia to :
ruchome stoliki ;
biblioteka ;
radio , magnetofon , film ;
warsztat ;
ogródek .