• Historia rozwoju poglądów na niepełnosprawność umysłową

• Oligofrenia

• Początkowo niepełnosprawność umysłowa jako rodzaj zaburzenia umysłowego nie była odróżniana od innych form demencji. Postrzegana była jako całościowa degradacja życia psychicznego, uniemożliwiająca człowiekowi samodzielne życie;

• Kraepelin zwrócił uwagę, że ta kategoria zaburzeń wyróżnia się od innych ze względu na:

1. Brak dynamicznych zmian w obrazie zaburzenia, wskazujących na postępujący proces chorobowy;

2. Wystąpienie zaburzeń natychmiast po narodzinach dziecka lub we wczesnym dzieciństwie;

3. Zahamowanie rozwoju wszystkich procesów poznawczych;

• Kraepelin po raz pierwszy wprowadził pojęcie oligofrenii;

• Oligofrenię rozumiano jako końcowy stan po przejściu różnorodnych chorób lub urazów, które doprowadziły do poważnych uszkodzeń struktury mózgu w najwcześniejszym okresie życia dziecka (przed urodzeniem, w czasie porodu i pierwszych 3 latach po porodzie).

• Brak możliwości leczenia tego zaburzenia- zaliczenie oligofrenii do psychiatrii małej.

• Esquirol podzielił oligofrenię ze względu na wielkość uszkodzenia struktur mózgowych:

1. Idiotyzm- charakteryzujący się rozległym uszkodzeniem i całkowitym zanikiem wszystkich funkcji psychicznych;

2. Imbecylizm- poważne uszkodzenia mózgu, które pozwalają na wyćwiczenie tylko podstawowych umiejętności życiowych;

3. Debilizm- stosunkowo małe defekty mózgowe pozwalające na wyuczenie większości czynności życiowych, jednak pod ciągłym nadzorem.

• Na początku XX wieku diagnostyka zmian organicznych w oligofrenii była słabo rozwinięta.

• Zastosowanie skali Simona i Bineta umożliwiło rzetelne odróżnianie dzieci z oligofrenią od zdrowych oraz pozwoliło na określenie wielkości opóźnienia rozwojowego dzieci oligofrenicznych;




• Niedorozwój umysłowy i upośledzenie umysłowe

• Badania prowadzone przez pedagogów i lekarzy doprowadziły do odkrycia, że charakterystyczny zespół objawów typowych dla oligofrenii może występować również u dzieci wychowujących się w warunkach skrajnej deprywacji społeczno- kulturowej.

• Pod wpływem oddziaływań edukacyjnych dzieci oligofreniczne mogą osiągnąć niezbyt duże ale wyraźne postępy w zakresie zaradności życiowej.

• Oligofrenię zaczęto postrzegać jako nie polegającą całkowitym zahamowaniu rozwoju psychicznego ale raczej na jego istotnym utrudnieniu. Zastąpiono ją nazwą niedorozwój umysłowy.

• Uznanie tego zaburzenia za niedorozwój umysłowy było wynikiem przyjęcia następujących założeń:

1. Nie tylko defekt funkcjonowania mózgu może ograniczyć całościowo możliwości poznawcze dziecka ale takie same efekty mogą być wywołane brakiem odpowiedniej stymulacji ze strony środowiska społecznego;

2. Istnieją możliwości rozwoju psychicznego dzieci wykazujących nawet poważne deficyty w funkcjonowaniu poznawczym.

• W rozumieniu zaburzenia nie można ograniczać się tylko do rozpatrywania go jedynie w aspekcie deficytów procesów poznawczych ale należy wrócić uwagę na całą osobowość człowieka oraz poziom rozwoju społecznego.

• Poszerzenie zakresu zaburzeń zaliczanych do kategorii niedorozwoju umysłowego sprawiło, że do tej kategorii zaczęto zaliczać nie tylko środowiskowy niedorozwój umysłowy ale także autyzm, dziecięce porażenie umysłowe, przypadki głuchoślepoty, którym towarzyszyło obniżenie inteligencji.

• Wprowadzono nawą kategorię -upośledzenie umysłowe.

• H. Werner i A. Strauss wyróżnili:

1. Niedorozwój umysłowy egzogenny - związany z uszkodzeniami mózgu. Został nazwany organicznym uszkodzeniem umysłowym powstającym w wyniku chorobowego uszkodzenia mózgu;

2. Niedorozwój umysłowy endogenny- bez uszkodzeń organicznych. Ten rodzaj nazwany społeczno- rodzinnym- gdyż powstaje w wyniku dziedziczenia inteligencji.


Niepełnosprawność umysłowa

• W latach 70 XX wieku zaczęto podejmować intensywne próby rehabilitacji osób z upośledzeniem umysłowym.

• Wiązało się to ze zmianą poglądów na wpływ środowiska na możliwości przystosowania się do otoczenia społecznego osób upośledzonych umysłowo.

• Włączenie osób upośledzonych do kategorii niepełnosprawności zaowocowało wprowadzeniem w odniesieniu do nich określenia niepełnosprawność umysłowa.

• Okazało, że osoby niepełnosprawne umysłowo mogą funkcjonować w życiu społecznym, o ile stworzone zostaną im ku temu odpowiednie warunki.

• W celu włączenia ludzi niepełnosprawnych umysłowo w normalne życie społeczne, rozpoczęto następujące procesy:

1. Deinstytucjionaizacji - dążono do poprawy warunków życia osób w izolowanych instytucjach (domy pomocy społeczne, szpitale psychiatryczne); starano się pozbawić te instytucje cech organizacji totalnej, aby upośledzeni umysłowo mogli uzyskiwać doświadczenia życiowe podobne do zdrowych członków społeczeństwa;

1. Integracji - wprowadzenie osób upośledzonych umysłowo w środowisko osób zdrowych, aby mogli współdziałać z nimi ucząc się, pracując i spędzajac wspólnie wolny czas;

1. Normalizacja - zabezpieczenie osobom upośledzonym umysłowo takich samych szans rozwojowych, jakie posiadają inni ludzie;

• Trzy nurty współczesnych badań nad niepełnosprawnością umysłową

1. Podejście psychobiologiczne

1. Podejście psychorozwojowe

1. Podejście psychospołeczne


Psychobiologiczne ujęcie niepełnosprawności

• Oparte na 2 podstawowych założeniach:

1. Każdy gatunek biologiczny rozwija się zgodnie z ogólnogatunkowym wzorcem;

2. Wzorzec ten przekazywany jest poszczególnym przedstawicielom gatunku na drodze dziedziczenia genetycznego, a mózg jest głównym wykonawcą biologicznie zadanego programu rozwojowego.

• Istnieje wiele genetycznych nieprawidłowości, które mogą utrudniać rozwój człowieka.

• Odkryto wiele zespołów anomalii genetycznych, które mogą wywołać obniżenie inteligencji przy czym anomalie te mogą dotyczyć zarówno pojedynczych genów jaki i ich sekwencji.

• Niepełnosprawność umysłowa ma w swojej podstawie uszkodzenie struktur umysłowych, co skutkuje trwałym obniżeniem inteligencji. W patologicznym przekazie materiału genetycznego podstawowe znaczenie ma uszkodzenie mózgu. Masa mózgu os. niepełnosprawnych jest mniejsza nawet o 1/3 masy przeciętnego mózgu.

• Nie ustalono jednak, która konkretna struktura lub jaka fizjologiczna funkcja mózgu może być odpowiedzialna za wywołanie głębszych stanów niepełnosprawności umysłowej:

1. Ekwipotencjalna koncepcja funkcjonowania mózgu-niepełnosprawność umysłowa jest wynikiem mniejszej masy mózgu.

2. Koncepcja zakładająca, że główną przyczyną organicznej niepełnosprawności intelektualnej jest uszkodzenie płata czołowego.

3. Stanowisko, że w całym mózgu musi pojawić się wiele uszkodzeń struktur mózgowych, które paraliżują jego normalną pracę

4. Konekcjonistyczna koncepcja funkcjonowania mózgu zakłada, że w genetycznym przekazie brakuje wystarczającej liczby informacji które tworzą wzorzec rozwojowy do kształtowania się struktur mózgowych, skutkuje to zatrzymaniem lub spowolnieniem ich rozwoju co następnie utrudnia rozwój procesów poznawczych. Wzorzec rozwojowy mózgu może być prawidłowo przekazany na drodze genetycznej ale może zawierać błędy dotyczące rozwoju innych elementów organizmu, np. procesów metabolicznych. Co może pośrednio prowadzić do defektu centralnego układu nerwowego.

• Biologiczny mechanizm powodujący występowanie społeczno- rodzinnej niepełnosprawności umysłowej

• Istnieje korelacja między poziomem inteligencji rodziców i dzieci;

• Poziom rozwoju umysłowego bliźniąt jednojajowych jest bardzo podobny ale gdy wychowują się w zbliżonych warunkach;

• U osób ze społeczno- rodzinną niepełnosprawnością obserwuje się znacznie większe możliwości rozwoju psychicznego, w porównaniu z osobami organicznie niepełnosprawnymi umysłowo;

• Ten rodzaj niepełnosprawności polega na przekazie niezaburzonego wzorca rozwojowego przy czym, wzorzec ten jest specyficzny -genetycznie ogranicza on rozwój w mniejszym lub większym stopniu

• Mechanizmy biologiczne za pośrednictwem, których sekwencja może być zaburzona

1. Poprzez przekazanie mającemu narodzić się dziecku niepełnowartościowych genów;

2. Poprzez uszkodzenie procesu przekazu genetycznego;

3. Poprzez uszkodzenie struktur mózgowych

• Obniżenie inteligencji nie musi być wyłącznie konsekwencją uszkodzenia struktur mózgowych.

• Uszkodzenie mózgu próbuje się określać poprzez pomiar funkcji wychowawczych- uwaga, myślenie metaforyczne, prosty i złożony czas reakcji.

• Stosuje się pomiar inteligencji, aby określić stopień niepełnosprawności umysłowej:

• Lekki stopień: 50-55 do 70 pkt

• Umiarkowany stopień 35-40 do 50-55 pkt

• Znaczny stopień 20-25 do 35-40 pkt

• Głęboki stopień poniżej 20-25 pkt

• Ten system klasyfikacji jest znacznym uproszczeniem.

• Nie odróżnia w tej klasyfikacji przypadków, w których wzorzec rozwojowy jest uszkodzony (organiczna niepełnosprawność umysłowa) od przypadków, w których uszkodzenia nie występują, a wzorzec rozwojowy jest realizowany, tylko w wolniejszym tempie (społeczno- rodzinna niepełnosprawność umysłowa).


Psychorozwojowe ujęcie niepełnosprawności umysłowej
K. Lewin, L.S. Wygotski, J. Piaget

• Podstawowe założenia:

1. Biologiczny wzorzec rozwojowy człowieka może urzeczywistnić się tylko poprzez oddziaływania środowiska społecznego

2. Uszkodzenie tego wzorca skutkuje trudnościami w gromadzeniu i wykorzystywaniu doświadczeń społecznych, które zniekształcają i opóźniają przebieg dalszego rozwoju psychicznego człowieka

3. Uzyskane doświadczenia mają znaczący wpływ na dalsze różnicowanie się rozwoju nie tylko procesów poznawczych ale całej osobowości

• Lewin uważa, że istotą zaburzenia jest mała wrażliwość na oddziaływania środowiska oraz mała plastyczność w zakresie różnicowania się poszczególnych elementów osobowości;

• Ze względu na właściwości -rozwój osobowości osoby niepełnosprawnej będzie zawsze utrudniony, ale jest możliwy (teoria ta nie została jednak zweryfikowana empirycznie ze względu na abstrakcyjność).

• Według Wygotskiego centralne znaczenie w opóźnionym rozwoju poznawczym odgrywa mała zdolność do posługiwania się językiem. Te ograniczone możliwości mówienia są istotną przeszkodą w organizacji własnego działania, a jednocześnie utrudniają dalszy rozwój psychiczny;

• Osoby niepełnosprawne umysłowo nie są w stanie ukształtować pojęć abstrakcyjnych, z tego powodu nie potrafią uporządkować swoich doświadczeń na poziomie organizacji podobnym do zdrowych osób. Utrudnia to efektywne wykorzystywanie doświadczeń do adekwatnego orientowania się w otoczeniu, a w konsekwencji również do podejmowania działań odpowiednich do wymagań otoczenia.

• Reprezentacja poznawcza os. niepełnosprawnych umysłowo:

• Jest mało zróżnicowana wewnętrznie, co oznacza niedokładne odwzorowywanie otoczenia;

• Chaotyczna, tzn. nie ma w niej zróżnicowania na bardziej i mniej istotne elementy rzeczywistości.

• Piaget zwrócił uwagę na jakościowo różne etapy rozwoju intelektualnego.

• Rozwój intelektualny dzieci niepełnosprawnych umysłowo jest opóźniony, nie tylko w sensie ilościowym ale jest to przede wszystkim opóźnienie jakościowe (niezdolność do przejścia do fazy operacji formalnych).

• Ponadto Piaget i Inhelder wykazali, że sprawność umysłowa tych osób jest labilna-czyli w zależności od warunków zewnętrznych może znajdować się na wyższym lub niższym poziomie jakościowym, tłumaczono to specyficzną własnością procesów myślowych -lepkością myślenia.


Koncepcja J. S.Kounina

• Centralną rolę w wykorzystaniu oddziaływań zewnętrznych dla dalszego rozwoju procesów poznawczych pełni sztywność uwagi.

• Os. niepełnosprawne umysłowo mają duże trudności z koncentracją uwagi i w związku z tym mogą na poziomie percepcyjnym nie wykorzystywać w pełni dochodzących do nich bodźców.

• Istota zaburzenia procesów poznawczych jest lokowana na genetycznie najwcześniejszym etapie zdobywania doświadczenia przez człowieka, związanym z odruchem orientacyjnym.

• Błędy w działaniu tego odruchu polegają na tym, że nie może on być wygaszany lub też może być wzbudzany tylko przez bardzo silne bodźce.

• W ostatnich latach na popularności zyskuje pogląd, że głównego powodu trudności w rozwoju poznawczym należy się doszukiwać na poziomie metapoznawczym;

• Stwierdzono różnice w zapamiętywaniu określonych treści miedzy osobami zdrowymi a niepełnosprawnymi umysłowo w sposobie korzystania z odpowiednich instrukcji, które miały podnieść efektywność uczenia się, przenoszeniu nabytych informacji na inne sytuacje. Różnice wykazano między osobami w tym samym wieku ale nie były one widoczne u osób o tym samym wieku umysłowym.


Systemowa Koncepcja umysłu osób niepełnosprawnych
D.K. Dettermanna

• Wszystkie funkcje poznawcze tworzą spójny system wzajemnych powiązań.

• Poziom inteligencji nie jest sumą niezależnie działających funkcji poznawczych, lecz rezultatem całościowego funkcjonowania systemu funkcji poznawczych.

• Uszkodzenie jednej z funkcji wpływa na obniżenie sprawności całego systemu.

• W niepełnosprawności umysłowej dochodzi do pierwotnego uszkodzenia różnorodnych funkcji poznawczych, co w konsekwencji upośledza działanie pozostałych funkcji i prowadzi do obniżenia możliwości rozwoju intelektualnego


Koncepcja inteligencji Sternberga

• Właściwości umysłu rozlokowane są na trzech poziomach funkcjonowania:

• pierwszy poziom tworzą metakomponenty inteligencji odpowiedzialne za prawidłowe posługiwanie się procesami poznawczymi

• drugi poziom tworzą komponenty nabywania wiedzy odpowiedzialne za zdolność uczenia się

• trzeci poziom składa się z komponentów wykonawczych, czyli pojedyncze funkcje poznawcze

• Niepełnosprawność umysłowa może powstać na skutek uszkodzenia każdego z trzech poziomów, jednak najczęściej występuje jednoczesne uszkodzenie różnych poziomów funkcjonowania intelektualnego


Koncepcja E. Ziglera

• Struktura funkcji poznawczych i ich sekwencja rozwoju jest podobna u osób niepełnosprawnych umysłowo i osób pełnosprawnych

• Wg badań Ziglera przynajmniej rozwój umysłowy dzieci ze społeczno-rodzinną niepełnosprawnością umysłową różni się od normalnego rozwoju tylko w zakresie tempa

• U dzieci niepełnosprawnych umysłowo nie występują konkretne dysfunkcje poznawcze, których rozwój byłby trwale zahamowany

• Zigler przeciwstawił się posługiwaniu się ilorazem inteligencji w rozpoznawaniu niepełnosprawności umysłowej. Uważał że bardziej adekwatną oceną będzie określenie wieku umysłowego

• Koncepcja E. Ziglera

• Opóźnienie rozwoju umysłowego skutkuje częstym doświadczeniem niepowodzeń w podejmowanych działaniach:

1. Od wczesnego dzieciństwa dzieciom niepełnosprawnym umysłowo stawia się takie same wymagania jak wszystkim dzieciom w podobnym wieku

2. Ze względu na opóźnienie rozwojowe nie potrafią im sprostać i doświadczają porażek

3. Największej intensywności porażek doświadczają dzieci z lekką niepełnosprawnością umysłową, gdyż nie są rozpoznawane jako takie

4. Nagromadzenie dużej liczby negatywnych doświadczeń powoduje wytworzenie zespołu wyuczonej bezradności

1. W sytuacjach gdy działanie jest niezbędne osoby niepełnosprawne umysłowo próbują sobie radzić z problemem poprzez naśladowanie zachowań osób pełnosprawnych

2. Całość przedstawionej sekwencji reakcji prowadzi do uformowania się osobowości zewnątrzsterownej

3. Osoby głębiej niepełnosprawne umysłowo w mniejszym stopniu charakteryzują się zewnątrzsterownością ponieważ wcześniejsze rozpoznanie zaburzenia przyczynia się do ich ochrony przed negatywnymi doświadczeniami

• Psychospołeczne ujęcie niepełnosprawności umysłowej

• Podstawowe założenia:

1. Samo rozpoznanie niepełnosprawności umysłowej jest niepotrzebnym nadużyciem w stosunku do ludzi, którzy otrzymują taką etykietę;

2. Błędem jest diagnozowanie ludzi ze względu na głębokość niepełnosprawności, ponieważ w ten sposób narzucany jest otoczeniu społecznemu uproszczony wizerunek konkretnych jednostek, które w rzeczywistości są bardzo zróżnicowane pod względem możliwości przystosowania się do wymagań środowiska;

3. Wyróżnianie ludzi rozpoznawanych jako niepełnosprawne umysłowo uzależnione jest od kontekstu społecznego w jakim przebywają.

• Podejście psychospołeczne nie przywiązuje znaczenia do genetycznego wzorca rozwojowego, jako czynnika określającego przebieg drogi życiowej osoby niepełnosprawnej umysłowo, ale uznaje kulturowy wzorzec wymagań obowiązujący w danym środowisku jako czynnik determinujący tę drogę.

• Niepełnosprawność jako wytwór społeczny oparty na mechanizmie eliminowania osób mniej kompetentnych z podejmowania ważnych zadań społecznych a jednocześnie na zapewnianiu im jak najlepszej jakości życia.

• Podejście zwraca uwagę na nowe aspekty funkcjonowania osób niepełnosprawnych umysłowo, zarówno tych z niepełnosprawnością lekką jak i z głęboką.
  Pomaga to w rozwiązywaniu wielu problemów życiowych, z którymi się borykają nie tylko z powodu nieprawidłowo ukształtowanych wzorców rozwojowych, ale także z powodu specyficznego stosunku do nich reszty społeczeństwa.
  Zrezygnowano z klasyfikacji osób niepełnosprawnych ze względu na ich poziom inteligencji. Akcentuje się jednak ograniczenia funkcjonalne, które powinny być rozpoznawane w tym zaburzeniu w zakresie:

• Komunikacji

• Zdolności dbania o siebie

• Umiejętności społecznych

• Poziomu funkcjonowania w rodzinie

• Użyteczności społecznej

• Samostanowienia o sobie

• Dbania o zdrowie i własne bezpieczeństwo, organizacji czasu wolnego

• Zdolności do pracy i nauki

• Decydujące znaczenie dla sposobu rehabilitacji ma poziom poszczególnych kompetencji adaptacyjnych. Odpowiednio do braków w tym zakresie realizowany jest indywidualny program wspierający ich rozwój.

• Zmiana sposobu instytucjonalnej opieki:

• Niemożliwy do utrzymania jest segregacyjny system instytucji zajmujących się rehabilitacją (domy pomocy społecznej, szkoły i przedszkola specjalne)

• Pomoc rehabilitacyjna powinna być realizowana tylko w ramach normalnego systemu instytucji społecznych

• Podejście psychospołeczne zwraca uwagę na to, że trudne położenie życiowe osób niepełnosprawnych umysłowo nie jest wyłącznie konsekwencją dysfunkcji poznawczych, które uniemożliwiają skuteczne wypełnianie zadań społecznych. Dodatkowe utrudnienia powstają w wyniku izolowania tych osób od normalnego życia przez pozostałych członków społeczeństwa.

• Czynniki decydujące o izolacji społecznej osób upośledzonych umysłowo:

• Niższy poziom osiągnięć szkolnych:

• Słabo rozwinięte kompetencje poznawcze;

• Wejście w rolę społeczna osoby zaburzonej;

• Nadmierna koncentracja na własnym Ja;

• U dzieci z lekką niepełnosprawnością umysłową- uświadamianie sobie własnej samotności przy jednoczesnej niemożności zrozumienia jej przyczyn.

• Próby znormalizowania warunków życia osób niepełnosprawnych umysłowo:

1. Oddziaływanie na społeczeństwo w taki sposób, aby zwiększyć adaptację społeczną osób z niepełnosprawnością;

2. Włączanie tych osób w specjalne programy edukacyjno- terapeutyczne, w celu wypracowania kompetencji adaptacyjnych potrzebnych w normalnym życiu;

3. Modyfikowanie zasad funkcjonowania tych instytucji, które profesjonalnie udzielają pomocy takim osobom.

• Zwiększenie integracji osób niepełnosprawnych umysłowo z resztą społeczeństwa.

• Zapewnienie osobom możliwości rozwijania zdolności do samostanowienia o własnym losie.

---