ZAJĘCIA 1: Zajęcia wprowadzające - organizacja pracy w semestrze, warunki zaliczenia. Obszar badań psychologii społecznej, wprowadzenie: obowiązujące paradygmaty i stosowane metody badawcze. Etyka badawcza psychologa.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA - zajmuje się szeroko pojętym wpływem społecznym, a więc pytaniem w jaki sposób to, co robią, czują i myślą jedni ludzie wpływa na to co robią, czują i myślą inni ludzie. Wzajemne wywieranie wpływu przez jednych ludzi na drugich jest istotą życia społecznego.

Podstawowe dziedziny badań psychologii społecznej i typowe problemy, jakie są przez nie podejmowane

Dziedzina badań	Typowe problemy
wiedza człowieka o świecie społecznym	Dlaczego różni ludzie odmiennie interpretują tę samą informację? Jak zorganizowana i używana jest posiadana przez człowieka wiedza? Dlaczego ludzie popadają w stereotypy i skąd one się biorą?
spostrzeganie ludzi	W jaki sposób wnioskujemy o człowieku na podstawie jego postępowania? Czy nasze sądy o innych ludziach są trafne? W jaki sposób formułujemy oceny dotyczące innych ludzi?
ja i wizerunek własnej osoby	Co i dlaczego człowiek sądzi na własny temat? Jak ludzie bronią i podtrzymują poczucie własnej wartości? Jak ludzie wywierają pożądane wrażenie na innych?
postawy	Skąd biorą się ustosunkowania (postawy) do innych ludzi i obiektów? Jak postawy wpływają na rozumienie świata? Kiedy ludzie postępują w zgodzie ze swoimi opiniami i postawami?
komunikacja i perswazja	Jacy nadawcy są wiarygodni? Jakie przekazy skutecznie zmieniają ludzkie opinie? Jakie środki przekazu są bardziej skuteczne od innych?
normy i wartości	Jakie wartości ludzie wyznają, które są dla nich ważne, a które mało ważne? Jaka jest wewnętrzna organizacja systemu wartości? Jakie normy ludzie wyznają i kiedy wpływają one na ich zachowanie?
wywieranie wpływu	Kiedy i dlaczego ludzie są konformistyczni? Dlaczego ulegamy niepożądanemu wpływowi innych? Jakie są skuteczne techniki manipulowania innym człowiekiem?
atrakcyjność i miłość	Kogo i za co lubimy? Skąd się bierze miłość i na czym polega? Czego mężczyźni chcą od kobiet, a czego kobiety od mężczyzn?
prospołeczność	Dlaczego ludzie działają na rzecz innych? Jakie czynniki nasilają prospołeczność? Jak ludzie reagują na pomoc innych?
agresja	Dlaczego ludzie są agresywni? Jakie czynniki nasilają agresję? Jak opanować i zahamować agresję?
konflikt	Jakie bariery psychiczne nasilają konflikt i utrudniają jego rozwiązanie? Jak ludzie zachowują się w sytuacji konfliktu? Jak skutecznie negocjować rozwiązanie konfliktu?
grupa	Jakie mechanizmy integrują grupę w całość? Jak członkowie grupy wpływają na siebie nawzajem? Czy grupy działają skuteczniej od jednostek?
przywództwo	Co decyduje, że ktoś zostaje przywódcą? Jak skutecznie kierować grupą? Na jakich podstawach opiera się władza przywódcy?
relacje międzygrupowe	Co decyduje o przyjaznych lub wrogich relacjach międzygrupowych? Jakie są przyczyny konfliktów międzygrupowych? Jak redukować konflikty międzygrupowe?
zróżnicowanie płci	Jak stereotypy płci wpływają na losy ludzi? Jakie są rzeczywiste różnice między kobietami i mężczyznami? Jakie są źródła różnic między kobietami i mężczyznami?
psychologia stosowana	Jak nakłonić ludzi do zdrowego trybu życia (psychologia zdrowia)? Jak ukształtować środowisko polepszające samopoczucie i skuteczność działań (psychologia środowiska)? Jak skonstruować skuteczną kampanię wyborczą (psychologia marketingu i reklamy)?

Psychologia społeczna (podobnie jak psychologia w ogóle) nie dysponuje obecnie żadną ogólną teorią wyjaśniającą w jednolity sposób wszystkie, czy choćby większość wpływów społecznych, jakie ludzie nawzajem na siebie wywierają. Różne teorie (np. psychoanaliza, behawioryzm itp.) wpisują się w odmienne tradycje myślenia o społecznych zachowaniach człowieka. Najważniejsze w tych tradycji, czyli ogólnie pojętych sposobów teoretyzowania, to perspektywa: (1) poznawcza, (2) motywacyjna, (3) teorii uczenia się, (4) kulturowa, (5) ewolucjonistyczna. Każda z nich w nieco inny sposób wyjaśnia zróżnicowanie i wzorce ludzkiej psychiki i zachowania. Każda z nich próbuje też odpowiedzieć na nieco inne pytania, gdyż opiera się na odmiennych przekonaniach, kim jest człowiek, i co w związku z tym warto w nim wyjaśniać.

• PERSPEKTYWA POZNAWCZA - zakłada, że to, co człowiek czuje, myśli i jak się zachowuje, zależy przede wszystkim od procesów przetwarzania docierających informacji - od sposobu, w jaki rozumie bieżącą sytuację i napotykanych w niej ludzi. Sposób interpretacji zależy zaś od posiadanej już wiedzy i tego, jakie treści są w danym momencie aktywne. Podejście poznawcze upatruje przyczyny zachowania w bieżących interpretacjach sytuacji, zakładając, że o ich treści decydują oczekiwania, schematy czy zdroworozsądkowe teorie, przez pryzmat których ludzie patrzą na sytuację. Podejście poznawcze zakłada, że ludzie działają nie w świecie „obiektywnym”, lecz w świecie przez siebie stworzonym (zinterpretowanym, wyimaginowanym), a więc koncentruje się na czynnikach sprawiających, że umysł wybiera raczej tę, a nie inna interpretację. Jednym z najprostszych, a najważniejszych jest „niedawność” użycia danej struktury wiedzy - jeżeli niedawno używaliśmy jakiejś wiedzy, to rośnie szansa ponownego jej użycia. Podejście poznawcze jest najczęstszą perspektywą współczesnej psychologii społecznej, używaną do wyjaśnienia w zasadzie wszystkich zachowań społecznych. Czego człowiek by nie robił: czy pomaga innym, czy na nich napada, kupuje pastę do zębów, czy sprzedaje używany samochód - interpretacje zachowania partnerów, sądy, przewidywania i opinie odgrywają podstawową rolę jako wyznaczniki jego postępowania.

• PERSPEKTYWA MOTYWACYJNA - koncentruje się na pobudkach ludzkiego działania - jakie motywy powodują ludźmi i skłaniają do określonych działań. Zakłada, że ludzie z reguły starają się maksymalizować własne zyski, a minimalizować straty. Współcześnie zakłada się istnienie różnych podstawowych motywów (np. Freud uważał, że wszelkie działania są motywowane energią seksualną, zaś Adler - że dążeniem do mocy). Zapewne najsilniejszym motywem pozafizjologicznym jest autowaloryzacja - dążenie do utrzymania, obrony i podwyższenia dobrego mniemania o sobie. Inne potężne motywy to: potrzeba budowania i podtrzymywania więzi społecznych, bezpieczeństwa, swobody wyboru i kontroli nad biegiem wydarzeń, utrzymywania trafnej orientacji w otoczeniu, potrzeba statusu i władzy. Podejście motywacyjne skupia się także na ogólnych prawidłowościach rządzących naszymi emocjami i motywacjami. Jedną z nich jest np. transfer pobudzenia emocjonalnego, który polega na tym, że siła pobudzenia emocjonalnego przeżywanego w danej sytuacji zależy nie tylko od bieżących bodźców, ale także bodźców działających w niedawnych sytuacjach. Jeżeli poprzednia sytuacja była emocjonująca, to rośnie wielkość pobudzenia przeżywanego w sytuacji bieżącej (pobudzenie „przelewa się” ze starej sytuacji na nową), przy czym człowiek całość pobudzenia odczytuje jako wywołane bieżącą sytuacją. Często powoduje to nieadekwatnie silne reakcje.

Motywacyjne wyjaśnienia różnych szczegółowych zjawisk są czasami przeciwstawiane poznawczym, jednak najczęściej oba te podejścia uzupełniają się, gdyż podejście motywacyjne odpowiada na pytanie dlaczego człowiek działa (czyli skąd bierze się energia do działania), podczas gdy podejście poznawcze lepiej odpowiada na pytanie dlaczego działa w taki właśnie sposób (czyli dlaczego owa energia jest użytkowana w ten, a nie inny sposób).

• PERSPEKTYWA TEORII UCZENIA SIĘ - zakłada, że zachowanie ludzkie jest wyznaczane przeszłymi doświadczeniami - stanowi rezultat uczenia się na podstawie doświadczeń albo własnych, albo cudzych. Podstawowe mechanizmy uczenia się w oparciu o doświadczenia własne - to warunkowanie klasyczne i sprawcze. Warunkowanie klasyczne - proces nabywania znaczenia przez jakiś bodziec pierwotnie obojętny wskutek jego współwystępowania z innym bodźcem wywołującym pozytywną lub negatywną reakcję emocjonalną (np. dentysta - bodziec nieobojętny, biały fartuch - bodziec obojętny, po paru wizytach u dentysty sam widok białego fartucha może wywołać dreszcz przerażenia). Na tej zasadzie uczymy się wielu reakcji emocjonalnych. Warunkowanie sprawcze - uczenie się znaczenia jakiejś pierwotnie obojętnej reakcji, dzięki temu, że po niej pojawia się jakiś pożądany stan rzeczy, albo unikamy czegoś niepożądanego (np. głodny szczur wbiega do klatki, wykonuje wiele różnych reakcji, z których nic nie wynika, jeżeli jednak naciśniecie wystającej ze ściany dźwigni sprawia, że z sufitu wpada kulka karmy, szczur szybko uczy się powtarzania nagradzanych reakcji - po kilkunastu próbach biegnie natychmiast do dźwigni i ją naciska).

Wiele ludzkich zachowań jest wyuczanych na bazie konsekwencji nie własnego lecz cudzego zachowania - ludzie uczą się, obserwując postępowanie innych i jego następstwa.

• PERSPEKTYWA SPOŁECZNO - KULTUROWA - zakłada, że człowiek jest wytworem socjalizacji w konkretnej grupie społecznej, która z kolei przynależy do jakiejś szerszej kultury. W różnych kulturach oraz grupach tej samej szeroko pojętej kultury panują odmienne wartości, normy i wzorce postępowania. Stając się w miarę socjalizacji pełnym uczestnikiem jakiejś kultury, jednostka utożsamia się z tymi normami, a ich realizacja we własnym zachowaniu wyłania się jako warunek szacunku otoczenia i pozytywnej samooceny. Perspektywa społeczno - kulturowa zajmuje się także porównywaniem osób z odmiennych kultur. Dużą popularnością szczególnie cieszą się porównania kultur indywidualistycznych (stawiających dobro jednostki ponad dobrem grupy, jak to ma miejsce w kulturach szeroko pojętego Zachodu) z kolektywistycznymi (stawiającymi dobro grupy ponad dobrem jednostki, jak to ma miejsce w kulturze chińskiej czy japońskiej). Trzecim typem badań prowadzonych z perspektywy społeczno - kulturowej są porównania osób pochodzących z tej samej kultury, ale badanych w różnych momentach historycznych. Historyczne zmiany zachodzące w kulturze bądź organizacji społeczeństwa mogą pociągać za sobą zmiany w zachowaniach i osobowości jednostek.

• PERSPEKTYWA EWOLUCJONISTYCZNA - teoria ta podobnie jak teoria uczenia się wyjaśnia ludzkie zachowania jako skutek przeszłości, nie jest to jednak przeszłość jednostki i jej własne doświadczenia, lecz przeszłość całego gatunku. Takim prostym mechanizmem psychologicznym są różnego rodzaju lęki powszechnie wstępujące u ludzi - przed wężami, wysokością czy obcymi. Nasi przodkowie obdarzeni zdolnością doświadczania tych lęków mieli nieco większą szansę uniknięcia jadowitego ukąszenia, upadku z drzewa czy śmierci z rąk obcego osobnika własnego gatunku, szczególnie w dzieciństwie. Mieli więc większą szansę przetrwania i propagacji swoich genów, w przeciwieństwie do osobników nie znających lęku przed wężami, które zmarły bezpotomnie i nie zostały naszymi przodkami. Co prawda dziś już nie chodzimy po drzewach i lęk wysokości jest tylko kłopotem, jednak nasze do dziś widoczne preferencje są rozwiązaniem nie obecnych, lecz przeszłych problemów adaptacyjnych.

Charakterystyka podstawowych perspektyw teoretycznych psychologii społecznej

Perspektywa	Podstawowe tezy	Główne dziedziny zastosowań
poznawcza	zachowanie i emocje zależą od sposobu rozumienia sytuacji sposób rozumienia sytuacji wyznaczany jest przez posiadaną już wiedzę zachowanie, emocje i sądy zależą od mechanizmów funkcjonowania umysłu (np. ograniczona pojemność uwagi)	wszystkie dziedziny psychologii społecznej
motywacyjna	zachowanie człowieka służy maksymalizacji własnych zysków zachowanie jest ukierunkowane na cel cele podporządkowane są ograniczonej liczbie motywów	sposób pojmowania własnej osoby wpływ społeczny relacje społeczne (agresja, konflikty, prospołeczność, miłość)
teoria uczenia się	zachowanie jest wynikiem uczenia się (albo przez konsekwencje własnych zachowań, albo przez obserwację cudzych) nagradzane reakcje stają się automatycznie wykonywanymi nawykami	socjalizacja wpływ społeczny agresja zachowania prospołeczne
społeczno - kulturowa	zachowanie i psychika człowieka zależy od treści kulturowo określonych wartości, norm i wzorców ludzka psychika i zachowanie odmiennie przedstawiają się w różnych kulturach	socjalizacja wartości i normy społeczne sposób pojmowania własnej osoby zróżnicowanie płci
ewolucjonistyczna	zachowania i wzorce przebiegu procesów psychicznych służą przetrwaniu zachowania i wzorce przebiegu procesów psychicznych służą maksymalizacji sukcesu reprodukcyjnego	relacje heteroseksualne zróżnicowanie płci relacje społeczne (agresja, konflikty, prospołeczność)

Psychologia społeczna jest nauką empiryczną, a więc za prawdziwe uznaje takie prawidłowości, których istnienie potwierdzają wyniki badań empirycznych nad tym, co ludzie robią, czują i myślą. Jednokrotne uzyskanie jakiegoś wyniku nigdy jednak nie wystarcza do uznania go za wiarygodny, co jest konsekwencją zarówno ułomności pojedynczego badania empirycznego, jak i charakteru prawidłowości rządzących ludzką psychiką.

EKSPERYMENT - celowe wywołanie jakiegoś zjawiska (czyli kształtowanie jego natężenia lub częstości) za pośrednictwem manipulowania jego przypuszczalnymi przyczynami w warunkach dobrze kontrolowanych przez badacza.

ZMIENNA - aspekt psychiki, zachowania lub sytuacji, który jest mierzony w badaniu lub celowo modyfikowany przez badaczy.

ZMIENNA ZALEŻNA - to jakaś właściwość psychiki lub zachowania, pod względem której ludzie mogą się różnić, a badacze próbują w eksperymencie stwierdzić, od czego różnice te zależą.

ZMIENNA NIEZALEŻNA - przypuszczalna przyczyna interesującego zjawiska, które badacze chcą wyjaśnić - zmienna, której obecnością lub natężeniem badacze manipulują w eksperymencie, aby stwierdzić czy wywoła to zmiany w interesującej ich zmiennej zależnej.

MANIPULACJA EKSPERYMENTALNA - oddziaływanie przez badaczy podczas eksperymentu na występowanie lub wielkość zmiennej niezależnej.

GRUPA EKSPERYMENTALNA - grupa osób badanych w warunkach eksperymentalnych, czyli poddanych oddziaływaniu manipulacji eksperymentalnej.

GRUPA KONTROLNA - grupa osób badanych w warunkach kontrolnych, czyli niepoddanych oddziaływaniu manipulacji eksperymentalnej.

RANDOMIZACJA - losowe rozdzielanie osób badanych do różnych warunków eksperymentalnych lub kontrolnych.

PLAN WIELOCZYNNIKOWY - plan eksperymentalny, w którym uwzględnia się więcej niż jedną zmienną niezależną; każda zmienna niezależna ma więcej niż jedną wersję lub też poziom; wszystkie możliwe kombinacje tych poziomów pojawiają się w badaniach.

TRAFNOŚĆ WEWNĘTRZNA - upewnianie się, że nic więcej poza zmienną niezależną nie może wpływać na zmienną zależną; realizuje się to poprzez kontrolowanie wszystkich zmiennych ubocznych oraz poprzez losowe przydzielanie wszystkim badanym różnych warunków eksperymentalnych.

LOSOWE PRZYDZIELANIE DO SYTUACJI - upewnianie się, że wszyscy badani mają taką samą szansę na przydzielenie do danej sytuacji w eksperymencie; dzięki losowemu przydzieleniu tychże sytuacji badacz może być względnie pewien, że różnice w osobowościach uczestników eksperymentu albo ich wcześniejsze doświadczenia są równomiernie rozłożone na wszystkie sytuacje.

POZIOM UFNOŚCI (poziom p) - liczba wyliczona za pomocą technik statystycznych, która informuje badacza o tym, jakie jest prawdopodobieństwo, że wyniki eksperymentu są dziełem przypadku (spowodowane są niepowodzeniem w randomizacji), a nie są efektem działania zmiennej niezależnej lub zmiennych niezależnych; standardowo w nauce - także i w psychologii społecznej - przyjmuje się, że wyniki uznaje się za istotne wtedy, gdy prawdopodobieństwo, iż wyniki mogą być dziełem czynników losowych, a nie badanych zmiennych niezależnych, wynosi mniej niż 0,05.

TRAFNOŚĆ ZEWNĘTRZNA - stopień, w jakim wyniki badań mogą być generalizowane na inne sytuacje i na innych ludzi.

REALIZM SYTUACYJNY - stopień, w jakim sytuacje eksperymentalne są podobne do sytuacji spotykanych w życiu codziennym.

REALIZM PSYCHOLOGICZNY - stopień, w jakim kontrolowane w eksperymencie procesy psychologiczne są podobne do procesów psychologicznych pojawiających się w życiu codziennym; realizm psychologiczny może być wysoki nawet wtedy, gdy realizm sytuacyjny jest niewielki.

INSTRUKCJA MASKUJĄCA - opis celu badań przedstawiany ich uczestnikom, który różni się od prawdziwego celu tychże badań; instrukcja maskująca używana jest po to, by zachować realizm psychologiczny.

POWTARZALNOŚĆ - powtarzanie badań, często z udziałem osób z innych badanych populacji albo w innych warunkach.

EKSPERYMENTY W WARUNKACH NATURALNYCH - eksperymenty przeprowadzane raczej w warunkach życia realnego niż w laboratorium.

BADANIA PODSTAWOWE - badania projektowane po to, by dać najlepszą odpowiedź na pytanie, dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują, i przeprowadzane wyłącznie dla zaspokojenia ciekawości poznawczej.

BADANIA STOSOWANE - badania projektowane specjalnie w celu rozwiązania konkretnego problemu społecznego; tworzenie teorii zachowania jest zwykle wtórne do rozwiązania specyficznego problemu.

PRZYZWOLENIE - wyjaśnienie uczestnikom badania natury eksperymentu, zanim on się rozpocznie, i uzyskanie ich zgody na udział w tym eksperymencie.

MASKOWANIE - wprowadzenie w błąd uczestników eksperymentu lub zatajenie przed nimi prawdziwego celu badań albo też wydarzeń, które w rzeczywistości zaistnieją.

SESJA WYJAŚNIAJĄCA - wyjawienie uczestnikom badań po zakończeniu eksperymentu jego celu oraz dokładne objaśnienie tego, co się wydarzyło.

BŁĄD PRÓBY - niereprezentatywność badanej próby dla populacji, na którą badacze chcą uogólniać uzyskane przez siebie wyniki; nieformalnie - zróżnicowanie różnych prób badanych.

EKSPERYMENT NATURALNY - eksperyment odbywający się w zwyczajnym, naturalnym otoczeniu osoby badanej, choć często modyfikowanym na potrzeby badania.

EKSPERYMENT LABORATORYJNY - eksperyment odbywający się w laboratorium w warunkach całkowicie skonstruowanych przez badaczy.

MODERATOR - czynnik (zmienna „trzecia”), który decyduje o natężeniu związku między zmienną niezależną a zależną. Znaleźć moderator to tyle, co odpowiedzieć na pytanie, kiedy (w jakich warunkach) jakaś zależność występuje, a kiedy słabnie lub zanika.

MEDIATOR - proces lub stan psychiczny pośredniczący między zmienną niezależną (przyczyną), a zmienną zależną (skutkiem); znaleźć mediator jakiejś zależności to tyle, co odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ona występuje.

Psychologia społeczna stosuje szeroki wachlarz metod uzupełniających eksperyment. Najważniejsze z nich to obserwacja, różnego rodzaju badania korelacyjne oraz modele zwierzęce i komputerowe.

• OBSERWACJA - zapis i jakaś kategoryzacja ludzkich zachowań (lub ich śladów) bez prób wpływania na ich przebieg. Metoda ta jest dość prosta w stosowaniu, nie wymaga od badacza szczególnie rozbudowanej wiedzy o tym, co chce badać (w przeciwieństwie do eksperymentu, gdzie badacz musi mieć hipotezy na temat przyczyn badanego zjawiska, by móc nimi manipulować) i ma wiele odmian. Obserwacja systematyczna jest formą metody obserwacyjnej, w której obserwatorem jest wyszkolony badacz społeczny, który przystępuje do odpowiedzi na pytania odnoszące się do określonego zjawiska społecznego, obserwując i kodując je zgodnie z wcześniej przygotowanym zbiorem kryteriów (np. wpływ pogody na samopoczucie człowieka w różnych porach dnia). Obserwacja uczestnicząca jest formą obserwacji systematycznej, w której obserwator wchodzi w interakcję z obserwowanymi ludźmi, ale stara się w żaden sposób nie wpływać na sytuację (np. wstąpienie do sekty religijnej). Analiza danych archiwalnych jest formą obserwacji systematycznej, w której badacz obserwuje zachowanie społeczne przez badanie nagromadzonych w danej kulturze dokumentów albo archiwaliów (np. pamiętników, powieści, czasopism czy dzienników).

Wielką zaletą obserwacji jest możliwość śledzenia przebiegu ludzkiego zachowania w jego naturalnym środowisku, co pozwala dowiedzieć się o istotnych sprawach. Inną zaletą jest to, że dysponowanie wytrenowanymi obserwatorami posługującymi się dobrze sprawdzonym systemem kodowania zachowań pozwala mierzyć takie aspekty ludzkiego zachowania, których nie sposób byłoby zmierzyć za pomocą innej metody.

Obserwację cechuje także szereg ograniczeń. Niektórych zachowań i procesów nie sposób zaobserwować, gdyż trwają zbyt długo (jak socjalizacja), są zbyt rzadkie (zabójstwa) lub ukrywane z różnych względów (seks, nieuczciwość). Obserwacja bywa podatna na wykrywanie zależności pozornych, które w rzeczywistości nie istnieją lub występują z innych powodów, niż obserwatorowi się wydaje (np. ludzie częściej się uśmiechają w dni pogodne niż pochmurne, ale te pierwsze byłyby zawsze pod koniec tygodnia, zaś drugie na początku, to czynnikiem faktycznie działającym mogłaby być nie pogoda, lecz zbliżanie się weekendu z jego przyjemnościami - w przeciwieństwie do nawału pracy czekającej w rozpoczynających się dniach roboczych). Poważnym zagrożeniem dla wiarygodności obserwacji jest podatność jej wyników na tendencyjność obserwatora, w szczególności jego oczekiwania (często ulubione) co do wyników.

TRAFNOŚĆ - dokładność, z jaką test psychologiczny (np. kwestionariusz) mierzy to, co ma mierzyć w myśl założeń jego twórców.

RZETELNOŚĆ - dokładność, z jaką kwestionariusz (test psychologiczny) mierzy to, co faktycznie mierzy (niezależnie od tego co miał mierzyć).

OBIEKTYWIZM POMIARU - niezależność pomiaru od tego, kto go dokonuje.

ZGODNOŚĆ SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH - stopień zgodności pomiędzy dwiema osobami albo większą liczbą osób, które niezależnie obserwują i kodują grupę danych; poprzez pokazanie, że dwóch lub więcej ekspertów niezależnie obserwujących i kodujących dochodzi do tych samych obserwacji, badacze upewniają się, że obserwacje te nie są subiektywnymi, zniekształconymi wrażeniami jednostki.

• BADANIA KORELACYJNE - ich istotą jest pomiar dwóch lub więcej zmiennych, takich jak dojrzałość społeczna mierzona testem inteligencji oraz badanie ich współzmienności, czyli korelacji. Kiedy dysponujemy miarami dwóch lub więcej zmiennych zebranymi od tej samej grupy osób, możemy za pomocą różnych metod statycznych stwierdzić, czy między zmiennymi występuje jakiś związek, czy też nie oraz czy jest to związek dodatni (im wyższy poziom inteligencji, tym większa dojrzałość społeczna), czy ujemny (im wyższa inteligencja, tym mniejsza dojrzałość społeczna). Drugim warunkiem koniecznym do przeprowadzenia badań korelacyjnych jest dysponowanie przez badacza wiarygodnymi metodami pomiaru interesujących go zmiennych, którymi są zwykle cechy osobowości, treść wyznawanych opinii (sądów, postaw, wartości) albo jakieś zachowania. W tym celu sporządza się kwestionariusze osobowe.

Inne narzędzia używane w badaniach korelacyjnych (a także w eksperymentach do pomiaru zmiennej zależnej) to skale szacunkowe, na których ludzie wyrażają jakieś sądy lub oceny - np. szacują na skali ocen szkolnych od 1 do 6, jak bardzo podobał im się obejrzany przez nich film. Skale szacunkowe często maja graficzną postać odcinka, o jakoś opisanych końcach (np. podoba mi się - nie podoba mi się), a badani zaznaczają odpowiedź, stawiając krzyżyk w odpowiednim miejscu odcinka, albo wybierając jedną z liczb składających się na daną skalę. Ankieta, czyli zbiór pytań, często używanych w badaniach sondażowych na dużych próbach osób, w szczególności próbach dobieranych losowo, w taki sposób, by były reprezentatywne dla całej ludności kraju, bądź jakiegoś dużego jej segmentu (np. młodzież, rodzice). Pytania mogą mieć charakter otwarty lub zamknięty.

Zaletą badań korelacyjnych jest możliwość taniego (często grupowego) mierzenia licznych zmiennych i ich związków. Jednak ten typ badań ma też ważne ograniczenia. Sama korelacja nigdy nie dowodzi, która ze skorelowanych zmiennych jest przyczyną, a która skutkiem. Drugim poważnym ograniczeniem badań korelacyjnych jest ich podatność na stwierdzenie zależności pozornych. Zależność pozorna - zależność w rzeczywistości nie istniejąca, choć pozornie występuje dzięki skorelowaniu każdej ze zmiennych z jakąś zmienną trzecią (np. związek dojrzałości społecznej z długością stopy dziecka jest pozorny, ponieważ wynika jedynie z silnej korelacji każdej z tych dwu zmiennych z wiekiem). Trzecim niebezpieczeństwem korelacji to stwierdzenie zależności przypadkowych, które faktycznie nie istnieją.

KORELACJA DODATNIA - taka relacja pomiędzy dwiema zmiennymi, w której wzrostowi wartości jednej zmiennej towarzyszy wzrost wartości drugiej zmiennej.

KORELACJA UJEMNA - taka relacja pomiędzy dwiema zmiennymi, w której wzrostowi wartości jednej zmiennej towarzyszy zmniejszanie się wartości drugiej zmiennej.

DOBÓR LOSOWY - sposób zapewniania reprezentatywności dla danej populacji wybranej do próby grupy osób gwarantujący, że każda jednostka wchodząca w skład populacji ma taką samą szansę na pojawienie się w próbie.

• MODELE ZWIERZĘCE - ich istotą jest obserwacja pewnych prawidłowości rządzących psychiką i zachowaniem u zwierząt, co opiera się na przekonaniu, że występują one w postaci prostszej i bardziej dostępnej badaniu, z powodu mniejszych ograniczeń technicznych i etycznych.

• SYMULACJE KOMPUTEROWE - polegają na odtwarzaniu jakichś procesów za pomocą programu komputerowego. Są one najbardziej użyteczne przy badaniu procesów złożonych, wielokrotnie się powtarzających, jak zmiany opinii społecznej.

Zalety i ograniczenia podstawowych metod badawczych psychologii społecznej

Metoda	Zalety	Ograniczenia
eksperyment	pozwala wykrywać kierunek zależności przyczynowo - skutkowych pozwala kontrolować wpływ wielu zmiennych zakłócających (wyizolowanie istotnych zmiennych) duża powtarzalność (społeczna kontrola procesu badawczego) dostarcza precyzyjnego sprzężenia zwrotnego o trafności stwierdzeń	konstruktorem sytuacji jest badacz, a nie osoba badana stosuje się do ograniczonego zakresu zależności (o przyczynach, którymi można manipulować) umożliwia badanie tylko niewielu zmiennych równocześnie wymaga dużej wiedzy badacza wymaga dużych nakładów finansowych
obserwacja	nie zmienia naturalnego biegu wydarzeń przy dobrym systemie kodowania i wytrenowanych obserwatorach umożliwia pomiar zmiennych niemożliwych do mierzenia w inny sposób nie wymaga dużej wiedzy od badacza nie wymaga dużych nakładów finansowych	nie wykrywa kierunku zależności przyczynowo - skutkowych niewrażliwa na pozorność wykrywanych związków stosuje się do ograniczonego zakresu zjawisk (częstych, obserwowalnych) mała powtarzalność podatna na tendencyjność obserwatora
metody korelacyjne	umożliwia równoczesny pomiar wielu zmiennych duża powtarzalność (społeczna kontrola procesu badawczego) nie wymaga dużej wiedzy badacza wymaga stosunkowo małych nakładów finansowych	nie wykrywa kierunku zależności przyczynowo - skutkowych niewrażliwa na pozorność wykrywanych związków słaba kontrola badacza nad zmiennymi zakłócającymi podatność na stwierdzanie zależności przypadkowych, które faktycznie nie istnieją
modele zwierzęce	umożliwia badanie zależności w ich prostej postaci duża powtarzalność (społeczna kontrola procesu badawczego) łagodzi ograniczenia etyczne i techniczne	wielu zależności nie można uogólniać na ludzi z powodu specyfiki badanego gatunku zwierząt wiele prawidłowości występujących u ludzi nie występuje u zwierząt
symulacje komputerowe	umożliwia badanie zjawisk długotrwałych, powtarzalnych, trudnych do obserwacji jedyna metoda pozwalająca przewidywać zachowanie układów złożonych dostarcza precyzyjnego sprzężenia zwrotnego o trafności stwierdzeń znosi ograniczenia etyczne i techniczne duża powtarzalność (społeczna kontrola procesu badawczego)	nie jest rzeczywistym dowodem empirycznym, tylko argumentem myślowym wymaga dużej wiedzy badacza wymaga precyzyjnego (ilościowego) sformułowania teorii

BADANIA EKSPLORACYJNE - badania, gdzie próbuje się wstępnie rozpoznać występujące w danej dziedzinie zależności; zwykle są to badania korelacyjne

BADANIA PODSTAWOWE - badania ukierunkowane na wykrywanie ogólnych prawidłowości w jakiejś dziedzinie (niezależnie od ich pożytków praktycznych)

BADANIA WERYFIKACYJNE - badania ukierunkowane na weryfikację (sprawdzenie) konkretnych hipotez

DYSONANS POZNAWCZY - nieprzyjemny stan emocjonalny wywołany sprzecznością różnych przekonań o tej samej sprawie lub sprzecznością między własnymi przekonaniami a postępowaniem

KARA - dowolne zdarzenie, które następuje po jakiejś reakcji osłabia jej szansę występowania w przyszłości; mniej formalnie - dowolnego rodzaju strata; jest to unikanie powtarzania reakcji, która okazała się niewłaściwa

NAGRODA - dowolne zdarzenie, które następując po jakiejś reakcji nasila jej szansę występowania w przyszłości; mniej formalnie - dowolnego rodzaju zysk

SPRAWDZENIE TRAFNOŚCI MANIPULACJI - pomiary dokonywane podczas eksperymentu w celu stwierdzenia, czy manipulacja wywołuje zamierzony przez badaczy stan lub proces psychiczny

WPŁYW SPOŁECZNY - zmiana przekonań, uczuć lub zachowania pod wpływem tego, co myślą, czują lub robią inni ludzie

WYMUSZONA ZGODA - sytuacja, w której człowiek z pozoru dobrowolnie, a w rzeczywistości z powodu subtelnych nacisków zewnętrznych zachowuje się sprzecznie z własnymi postawami

ZAMROŻENIE DECYZJI - podecyzyjne zmiany subiektywnej atrakcyjności opcji między którymi się wybierało - wzrost atrakcyjności opcji wybranej, spadek odrzuconej

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA A PSYCHOLOGIA ZDROWEGO ROZSĄDKU: Źródła niezgodności

1. są to takie dane, które przeczą „znanym oczywistościom”, np. potoczne przekonanie głosi, że ludzie są ekonomiczni; lepiej pracują, gdy więcej zarabiają; chętniej kupują ten sam towar za niższą cenę itp. bardzo często tak bywa, ale nie zawsze, w pewnych warunkach może być odwrotnie i wręcz absurdalnie niezgodne ze zdrowym rozsądkiem (eksperyment „licytacja dolara”)

2. niezgodne ze zdrowym rozsądkiem są takie dane, które pokazują, że dodatnie dodatkowego czynnika pogarsza, a nie polepsza efekty. Zdroworozsądkowe założenia każą oczekiwać, że jeśli ktoś działa z pobudek wewnętrznych i osiąga wyniki na jakimś poziomie, to będą one lepsze, gdy pojawią się dodatkowe pobudki zewnętrzne (np. pieniądze). Tymczasem nagroda zewnętrzna dodana do działań motywowanych wewnętrznie zmniejsza motywację, a nie zwiększa, i pogarsza efekty działania

3. są to dane pokazujące, że dwa twierdzenia wykluczające się w sensie logicznym mogą być prawdziwe, z tym, że jedno dotyczy jednych warunków, a drugie innych, np. ta sama osoba na wysokości 7 metrów nie przeżywa lęku wysokości, a na wysokości 10 metrów wpada w paniczny lęk, a więc boi się wysokości czy nie?

4. niezgodne ze zdrowym rozsądkiem są takie wypadki, gdy brak jest spójności między zachowaniami a cechami, wartościami, przekonaniami czy deklaracjami, np. w krajach katolickich liczba przestępstw nie różni się od liczby przestępstw w krajach niekatolickich (a członkowie włoskiej mafii to ludzie religijni, czasem bardzo)

5. chodzi o takie zachowania, nie mają uzasadnienia i to nie dlatego, że coś dzieje się poza świadomością (jak np. w hipnozie); są to zachowania bezmyślne, bez uzasadnienia lub też mają pseudouzasadnienia

6. niezgodność ze zdrowym rozsądkiem polega na podejmowaniu działań sprzecznych z własnym interesem; samoutrudnienie, czyli działanie zmniejszające prawdopodobieństwo sukcesu w działaniach ważnych dla podmiotu, np. granie w karty tuż przed ważnym egzaminem. W przypadku niepowodzenia, jego przyczyny mogą być łatwo zlokalizowane (karty), w przypadku sukcesu, jasne staje się, że to osobiste zdolności przesądziły o osiągniętym wyniku.

7. niezgodność ze zdrowym rozsądkiem polega na formułowaniu sprzecznych sądów dotyczących tej samej sprawy, pochodzących od tego samego człowieka lub od różnych ludzi, np. ta sama praca napisana przez jedną osobę może być różnie oceniona przez kilka osób

ZAJĘCIA 2: Social Cognition. Myślenie o świecie społecznym

Podstawowym elementem wiedzy o świecie społecznym jest schemat poznawczy rozumiany jako organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Schematy zawierają nie wszystkie wiadomości na temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz wiedzę uogólnioną, wyabstrahowaną z konkretnych doświadczeń (epizodów, czyli egzemplarzy schematów). Np. wiedza o typowym przebiegu egzaminu, sposobach stawiania pytań i robieniu dobrego wrażenia na egzaminatorze składa się na schemat „zdawanie egzaminu”. W schematach obowiązuje zasada, że im lepiej wykształcony jest jakiś schemat, tym bardziej jego zawartość jest wyabstrahowana z wiedzy o konkretnych egzemplarzach, zaś im słabiej wykształcony schemat, tym większą rolę w jego reprezentacji odgrywają wiadomości o pojedynczych egzemplarzach.

Uniwersalną zasadą budowy schematów jest prototypowość, zgodnie z którą rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat i w tym sensie najbardziej idealny, np. dla mężczyzny prototypem kobiety jest własna matka. Prototyp pozwala rozpoznawać obiekty (np. ten w okularach wygląda na profesora), wnioskować o ich nie zaobserwowanych jeszcze cechach (np. na pewno jest zarozumiały) i uzupełniać nimi spostrzeżenia i pamięć zdarzeń. Zasada prototypowości cechuje wszystkie schematy, które stosownie do rodzaju reprezentowanych w nich obiektów podzielić można na trzy rodzaje: schematy osób i ich rodzajów (stereotypy), skrypty i schematy cech.

• SKRYPT - jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań lub ich ciągów, takich jak np. „egzamin” lub „wizyta towarzyska”. Skrypt reprezentuje nie jakiś konkretny ciąg zdarzeń (np. egzamin z psychologii społecznej u profesora X), lecz typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań. Skrypt jest zatem schematem reprezentującym zdarzenia, zaś egzemplarzami tego schematu są kolejne wykonania skryptu - np. poszczególne egzaminy z różnych przedmiotów. Poszczególne scenki składające się na skrypt są w różnym stopniu typowe dla poszczególnych jego wykonań - np. pytanie o wyznaczniki agresji jest bardziej typowym elementem egzaminu z psychologii niż pytanie o samopoczucie. Skrypty charakteryzują się jeszcze jedną własnością, która nie występuje w przypadku innych schematów - jest to czasowa organizacja scenek. Poszczególne scenki cechują się zwykle pewnym typowym następstwem w czasie, np. egzamin zawsze zawiera scenki „zadanie pytań”, „wysłuchanie odpowiedzi” i „wystawienie oceny” i to w takiej właśnie kolejności. Skrypt jest strukturą zarówno poznawczą, jak i wykonawczą. Z jednej strony jest więc umysłowym narzędziem przetwarzania informacji (służy do interpretacji i zapamiętywania zdarzeń), z drugiej zaś strony stanowi gotowy program działania dla jednostki, jeżeli wystąpi ona w roli jednego z aktorów skryptu.

• SCHEMATY CECH - nie odzwierciedlają ani „całych” ludzi, ani całych zdarzeń, lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności. Np. inteligencja (cecha człowieka lub jakiegoś jego wytworu, jak wypowiedź), uczciwość, towarzyskość czy wrogość. Dla poszczególnych cech znaleźć można dziesiątki konkretnych, wyrażających je zachowań, a ludzie wywodzący się z tej samej kultury są zgodni co do ich typowości dla cechy, a więc tego, które zachowania słabo, z które silnie pozwalają wnioskować o cesze, np. uczciwość - bo podniósł zgubiony portfel i oddał go nieznajomemu). Jednak konkretne akty zachowania są z reguły wieloznaczne, tzn. każdy z nich może świadczyć o wielu różnych cechach, np. bierze taksówkę, by się nie spóźnić na umówione spotkanie - oznacza zarówno wygodnictwo jak i odpowiedzialność, uczciwość, punktualność.

• TEORIE POTOCZNE - mogą to być ogólne teorie człowieka, lecz i teorie różnych jego własności, np. inteligencji(może ona być wrodzona i niewiele można zrobić by ją zwiększyć; jest niezwykle plastyczna i można ją kształtować przez całe życie - dwie różne teorie nt. inteligencji) czy charakteru moralnego.

Najważniejszą funkcją schematów jest ułatwianie przetwarzania dochodzących do nas z zewnątrz danych, a więc ułatwianie zrozumienia i pamięci zdarzeń. Struktury wiedzy ukierunkowują naszą uwagę i spostrzeganie na te cechy, na podstawie których możemy zorientować się, czy dany obiekt jest czy też nie jest egzemplarzem schematu (np. wypadek samochodowy spowodowany przez młodego 22-letniego młodzieńca oraz przez 84-letniego staruszka - poszukiwanie odpowiedzialności zależało od schematu młodego i starego kierowcy, przy młodym doszukujemy się spożycia alkoholu, przy staruszku psychicznego samopoczucia lub stanu zdrowia). Schematy wpływają też na rozumienie zdarzeń i formułowanie sądów. Przybiera to z reguły postać asymilacji: wieloznaczne dane zostają „podciągnięte” pod schemat, a w konsekwencji ta sama informacja może zostać różnie zrozumiana w zależności od tego, przez który schemat jest interpretowana (np. młodzieniec nie mający pojęcia o pływaniu zamierza przepłynąć Atlantyk wpław - dla jednych będzie to oznaka odwagi i chęć pokonania lęku, dla drugich oznaka lekkomyślności). Schematy są także odpowiedzialne za selektywność pamięci - lepsze zapamiętywanie informacji związanych niż niezwiązanych ze schematem. Wiele badań dowodzi, że również sprzeczność danych ze schematem podnosi poziom ich zapamiętywania, szczególnie wtedy, kiedy człowiek ma czas i możliwości przemyślenia owej sprzeczności, a więc może ją głęboko przetworzyć przez kojarzenie z wieloma innymi informacjami, co ułatwia późniejsze ich przypominanie.

FAŁSZYWE ALARMY - dotyczą rozpoznawania zdarzeń i polegają na nietrafnym rozpoznaniu informacji faktycznie nowej jako już prezentowanej i starej (znanej). W momencie pomiaru rozpoznawania informacje stare (faktycznie już prezentowane badanemu) i nowe są przemieszane.

TRAFIENIA - poprawne rozpoznania informacji faktycznie już prezentowanej jako „starej”.

Schematy nie są wolne od błędów, jednym z nich jest błąd nadużycia schematu, czyli przypominania sobie takich danych, z którymi człowiek faktycznie się nie zetknął, które jedynie wywnioskował, zaś oba te rodzaje danych są subiektywnie nierozdzielne i wydają się nam jednako dotyczyć faktów.

REGULACJA ZACHOWANIA

Schematami, które mają najbardziej oczywisty związek z działaniami są skrypty - reprezentując ciągi zdarzeń i działań stanowią one nie tylko umysłowe narzędzie pozwalające zrozumieć i zapamiętać zdarzenie, ale stanowią również gotowy program zachowania. Aby skrypt został wykonany, w naszym zachowaniu spełnione muszą być trzy warunki. Po pierwsze, musimy taki skrypt mieć wykształcony w umyśle, jako trwały element wiedzy o świecie. Po drugie, skrypt musi zostać w danej sytuacji zaktywizowany. Po trzecie, musimy wejść w skrypt w roli jednego z jego aktorów. Aktywizacja skryptu jest przy tym zjawiskiem szybko zanikającym, jeżeli nie jest ona niczym podtrzymywana (np. naszymi wyobrażeniami czy myślami). Samo zaktywizowanie skryptu nie wystarcza do jego realizacji, jeżeli nie dysponujemy jakąś regułą wchodzenia w skrypt w roli jednego z aktorów, a więc regułą podejmowania decyzji (świadomej lub nie) o zainicjowaniu przepisanych skryptem działań. W przypadku „podrywania” może to być np. reguła „jeżeli jest ładna i uśmiechnie się po moim pierwszym zdaniu”. Jeśli któryś z tych warunków nie zostanie spełniony (albo w ogóle nie mamy określonej reguły wejścia), nawet zaktywizowany skrypt nie zostanie zrealizowany.

Zachowanie zmienia się także pod wpływem aktywizacji schematów cech lub schematów osób, a wpływ schematów na zachowanie może mieć charakter automatyczny, np. aktywizowanie u badanych cechy „uprzejmy - nieuprzejmy”.

Aby jakaś struktura wiedzy mogła wpływać na przetwarzanie danych muszą być spełnione co najmniej trzy warunki: struktura owa musi być wykształcona, zaktywizowana i stosowalna do danych przetwarzanych w tej konkretnej sytuacji, o którą chodzi.

• WYKSZTAŁCENIE SCHEMATU - jako trwałego elementu wiedzy jest warunkiem najbardziej oczywistym, np. jeśli ktoś nie ma takiego schematu jak „psycholog”, gdyż myśli, że to osoba, która hoduje rybki - to nie może się nim posługiwać. Ludzie tej samej kultury podzielają zwykle podobne schematy, zaś socjalizacja może być rozumiana jako proces nabywania struktur umysłowych charakterystycznych dla danej społeczności.

• AKTYWIZACJA - „przejście” schematu (lub jego kopii) z pamięci długotrwałej do pamięci operacyjnej, roboczej. Aktywizacja oznacza zmianę stanu funkcjonalnego schematu, który z wiedzy „nieczynnej” przeradza się wiedzę pamięciowo dostępną, aktualnie przez nas używaną. Aktywizacja jakiejś struktury wiedzy może dochodzić do skutku dwiema drogami. Po pierwsze, może ona mieć charakter percepcyjny („odbodźcowy”), czyli być skutkiem zaobserwowania jakiegoś obiektu związanego z tą strukturą, np. widok odpowiednio umundurowanej osoby aktywizuje w umyśle schemat policjanta. Po drugie, aktywizacja może mieć charakter „przedpercepcyjny” i oznaczać podwyższoną dostępność pamięciową jakiejś struktury wiedzy już w momencie wejścia człowieka w daną sytuację, a więc przed rozpoczęciem przetwarzania danych dochodzących z zewnątrz.

Taka przedpercepcyjna aktywizacja jakiegoś schematu jest tym bardziej prawdopodobna:

1. im silniejsze jest subiektywne oczekiwanie pojawienia się w otoczeniu egzemplarzy tego schematu (oczekując złośliwości egzaminatora, skłonni jesteśmy interpretować jako jej przejaw nawet całkiem niewinny jego uśmiech)

2. im silniej egzemplarze tego schematu powiązane są z realizacją celów i motywów podmiotu (głodny człowiek zobaczy pomidora, tam gdzie najedzony widzi tylko czerwoną plamę)

3. im krótszy czas upłynął od poprzedniego zaktywizowania schematu (po wyjściu z wieczornego seansu w kinie więcej dostrzegamy potencjalnych rabusiów, jeżeli wyświetlano kryminał)

4. im częściej dany schemat był aktywizowany w przeszłości, np. „skrzywienia zawodowe”, tj. policjanci widzą więcej przestępców, a dla psychiatrów każdy człowiek jest paranoikiem.

• STOSOWALNOŚĆ DO PRZETWARZANEJ INFORMACJI - oznacza, że schemat musi być w pewnym stopniu podobny do spostrzeganej osoby czy zdarzenia (cechy spostrzeganego obiektu muszą się w pewnym stopniu pokrywać z cechami prototypu).

STEREOTPY I UPRZEDZENIA

Najważniejszym dla orientacji w otoczeniu społecznym rodzajem schematów są stereotypy. Stereotyp to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie społeczne, zawód. Schemat taki jest zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny (wszyscy członkowie grupy „są” tacy sami), niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie podzielany, stanowiąc element kultury jakiejś społeczności. Uprzedzenie, to negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do członków jakiejś grupy utrzymywany z tego powodu, że są jej członkami. Najczęstsze postaci uprzedzeń to odrzucanie osób należących do grup kulturowo i/lub rasowo odmiennych, a akceptowanie osób kulturowo podobnych, rasizm (np. antysemityzm), nacjonalizm, szowinizm i seksizm. Dyskryminacja, przez którą rozumie się wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób należących do stereotypizowanej grupy - na podstawie samej przynależności do grupy, a nie indywidualnych właściwości danego człowieka.

Ważnym pośrednikiem w przekazywaniu stereotypów jest język. Zarówno w najprostszej warstwie znaczeniowej (np. „czeski film”), jak i dzięki subtelnemu różnicowaniu sposobów posługiwania się językiem do opisu różnych grup.

• MIĘDZYGRUPOWA ASYMETRIA JĘZYKOWA - polega na abstrakcyjnym opisie zachowań i zdarzeń stawiających w dobrym świetle członków własnej grupy, a w złym świetle - członków grup obcych. Natomiast w konkretny sposób wyrażane są negatywne informacje na temat członków własnej grupy, a pozytywnie - członków grup obcych. Opisem abstrakcyjnym jest zwykle opis w kategoriach trwałych cech („oni byli agresywni”), które mogą się ponownie przejawiać w przyszłości i w innych sytuacjach. Opis konkretny to zwykle opis w kategoriach specyficznych zachowań i epizodów („krzyczeli i wygrażali”), które powtórzyć się nie muszą.

• TWARZYZM - przedstawianie wizerunku mężczyzny jako zdominowanego przez twarz, zaś wizerunku kobiety jako zdominowanego przez ciało. Wywierać to może wpływ na sposób myślenia o kobietach i mężczyznach, bowiem wyeksponowanie twarzy powoduje spostrzeganie osoby (np. ze zdjęcia) jako bardziej inteligentnej i ambitnej (w porównaniu z tą samą osobą przedstawioną z resztą ciała).

Zjawiska tego rodzaju przekonują, że stereotypy i uprzedzenia mają charakter społeczny nie tylko w tym sensie, że dotyczą obiektów społecznych (ludzi, grup), ale że są społecznymi konstrukcjami - wytworami pewnego konsensusu co do tego, jacy są członkowie różnych grup i kategorii społecznych. W tym sensie stereotypy pełnią funkcję depozytu i przekaźnika wiedzy społecznej o różnych grupach i rodzajach osób. Jednak wskazanie, że ludzie przejmują stereotypy i uprzedzenia od innych, czy też współtworzą je z innymi na zasadzie społecznego konsensusu nie rozwiązuje do końca kwestii genezy stereotypów, gdyż nie odpowiada na pytanie dlaczego ich obiektem stają się te, a nie inne grupy społeczne i dlaczego stereotypy zawierają te, a nie inne treści.

• TEORIA RZECZYWISTEGO KONFLIKTU INTERESÓW - zakłada, że uprzedzenia powstają wtedy, gdy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne lub skąpe dobra i stają się wrogami rozgrywającymi grę o sumie zerowej, czyli taką, gdzie wygrana jednej ze stron to przegrana drugiej strony. Jednoznacznie i silnie negatywne sądy o przeciwnikach, przekonanie o własnej wyższości moralnej itp. wzmacniają własną pozycję i podnoszą szansę wygrania, a przynajmniej podwyższają komfort psychiczny podczas konfliktu. Liczne dane wskazują zgodnie z tą teorią, że uprzedzenia narastają wraz ze wzrostem konfliktu (np. najniższe klasy społeczne są zwykle najsilniej uprzedzone w stosunku do imigrantów i mniejszości etnicznych, ponieważ ich przedstawiciele są dla nich konkurentami w rywalizacji o pracę i inne zasoby).

Teoria konfliktu nie wyjaśnia jednak uprzedzeń w stosunku do grup, z którymi się nie rywalizuje, czy nawet nie ma żadnego kontaktu (np. w Polsce dość częste są uprzedzenia wobec Żydów, choć jest ich w naszym kraju zaledwie kilka tysięcy, co oznacza, że większość Polaków pewnie nigdy nie spotkała Żyda).

• TEORIA PRZENIESIENIA AGRESJI - zakłada ona, że uprzedzenia powstają wtedy, gdy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany, gdyż jest abstrakcyjny, nieznany lub zbyt silny (np. spadek ceny bawełny u farmerów wywoływał agresję u nich co wpłynęło na zwiększenie liczby linczów na Murzynach pracujących na ich farmach).

Koncepcje rzeczywistego konfliktu i przeniesienia agresji wyjaśniają powstawanie raczej uprzedzeń niż stereotypów. Odwrotnie jest z:

• TEORIA KATEGORYZACJI SPOŁECZNYCH - wyjaśnia genezę stereotypów zakładając, że są one ubocznym skutkiem normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu - dzielenia napotykanych osób na kategorie i gromadzeniu o nich wiedzy. Dzięki temu nie trzeba każdej osoby „uczyć się” od nowa i oddzielnie, można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi, można wyjść „poza dostarczone informacje” (wnioskować o brakujących danych i przewidywać) oraz można automatycznie przetwarzać informacje o innym człowieku, oszczędzając czas i zasoby umysłowe, czyli wykorzystywać stereotyp jako narzędzie umysłowe.

Zjawisko faworyzacji grupy własnej i bliźniacze zjawisko deprecjacji grup obcych wyjaśnia:

• TEORIA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ - zakłada ona, że:

1. ludzie mają skłonność do dzielenia napotykanych osób na kategorie

2. w przypadku społecznych kategoryzacji jedna identyfikuje zawsze własną kategorię podmiotu (my), zaś pozostałe identyfikują grupy obce

3. ważnym źródłem pozytywnej samooceny jest dla ludzi przynależność do cenionych grup społecznych

Skłonność do przekonania, że własna grupa jest lepsza od pozostałych stanowi sposób obrony i/lub podwyższania samooceny, a ten motyw autowaloryzacji jest jednym z najsilniejszych pozabiologicznych motywów ludzkich. Teoria tożsamości społecznej pozwala przewidywać, że faworyzacja grupy własnej nasila tożsamość społeczną (identyfikowanie się jednostek z własną grupą) i podwyższa samoocenę. Przewiduje również wzrost faworyzacji grupy własnej, a deprecjacji grupy obcej w warunkach zagrożenia samooceny, a spadek tych skłonności - w warunkach podbudowania samooceny.

Podsumowując, stereotypy i uprzedzenia są przede wszystkim przejmowane od innych, a ich wyznawanie w dużym stopniu jest przejawem konformizmu i dostosowywania się do norm własnej grupy. Stereotypy i uprzedzenia dotyczą w szczególności grup, na które własna grupa przenosi agresję, lub z którymi pozostaje w konflikcie. Wreszcie stereotypy są przejawem i konsekwencją procesów kategoryzacji, a więc dzielenia ludzi na grupy czy rodzaje. Ważną funkcją stereotypów jest gromadzenie i przekazywanie wiedzy społeczności o różnych grupach, uproszczenie procesu przetwarzania informacji o nowo napotkanych osobach oraz obrona i/lub podwyższenie samooceny dzięki spostrzeganiu grupy własnej jako bardziej pozytywnej od innych grup.

WPŁYW NA PRZETWARZANIE INFORMACJI

Podobnie jak wszystkie struktury wiedzy, stereotypy ułatwiają przetwarzanie związanych z nimi danych. Umożliwiają również „zaoszczędzenie” operacyjnych zasobów umysłu, a dzięki temu lepsze wykonanie innych, równolegle rozwiązywanych zadań. Wiele badań dowodzi także odwrotnego związku zasobów poznawczych ze skłonnością do posługiwania się stereotypami: ograniczenie zasobów nasila skłonność do stereotypów, ponieważ posługiwanie się nimi jest możliwe nawet przy zasobach ograniczonych wskutek pośpiechu, zmęczenia czy równoległego wykonywania innych zadań. Bardzo wiele badań dowodzi także, iż stereotypy wpływają w pewnych warunkach na treść spostrzeżeń dotyczących członków stereotypizowanych grup, na poczucie własnej tożsamości człowieka, a także na sposób, w jaki są oni traktowani przez innych.

MODYFIKACJA I KONTROLA

Stereotypy i uprzedzenia są często funkcjonalne i użyteczne z punktu widzenia posługującej się nimi jednostki gdyż pozwalają wykorzystać wiedzę innych i usprawiedliwić istniejący porządek społeczny, zaoszczędzić czas i wysiłek poznawczy, spostrzegać ludzi w trakcie równoczesnego wykonywania innych zadań itd. Nie ulega jednak wątpliwości, że ze społecznego punktu widzenia, stereotypy i uprzedzenia często bywają dysfunkcjonalne, ponieważ przyczyniają się do zaostrzenia konfliktów społecznych, niesprawiedliwego traktowania jednostek czy marnowania talentów, jeżeli są posiadane przez osobę pochodzącą z grupy, której stereotyp wyklucza ten talent.

Najpopularniejsza koncepcja modyfikacji stereotypów i uprzedzeń to:

• HIPOTEZA KONAKTU - zakłada, że źródłem stereotypów i uprzedzeń jest niewiedza i brak kontaktu z grupami obcymi. Aby uprzedzenia i stereotypy zlikwidować należy doprowadzić do wzajemnych kontaktów i poznawania się przez członków różnych grup, co zaowocuje rozpoznaniem, że nie wszystkie cechy członków grupy obcej są negatywne i nie wszyscy oni są tacy sami. Jednak nie każdy rodzaj kontaktu owocuje spadkiem uprzedzeń:

1. skuteczny jest kontakt w warunkach współpracy i współzależności, w przeciwieństwie do warunków rywalizacji, gdzie kontakt często nasila uprzedzenia

2. redukcja uprzedzeń wymaga kontaktu osób równych sobie statusem społecznym

3. kontakty międzygrupowe bardziej owocują redukcją uprzedzeń, gdy cieszą się pewnym wsparciem instytucjonalnym

• REKATEGORYZACJA - czyli inspirowanie ludzi, by spostrzegali innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz jako „egzemplarze” szerszych kategorii, do których należy też i spostrzegający podmiot, albo przedstawicieli kategorii niewywołujących negatywnych uprzedzeń (a więc spostrzegali daną osobę np. nie jako Żyda, lecz jako lekarza).

• ŚWIADOMA KONTROLA - powstrzymywanie się od tego aby stereotypy i uprzedzenia wpłynęły na nasze sądy i zachowania.

Seria badań wykazała, że próby kontrolowania stereotypu mogą skutkować:

• EFEKT SPRĘŻYNY - wzrost wpływu stereotypu na spostrzeganie i zachowanie, gdy człowiek już przestaje się kontrolować. Zjawisko sprężyny tłumaczy się wzrostem dostępności stereotypu wskutek prób jego kontrolowania.

POZNANIE SPOŁECZNE - sposób, w jaki ludzie myślą o sobie samych i o świecie społecznym; a dokładniej jak selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informację społeczną w wydawaniu sądów i w podejmowaniu decyzji.

OSCZĘDNOŚĆ POZNAWCZA - teza mówiąca, że ludzie uczą się stosować efektywne uproszczenia myślowe i praktyczne reguły zdroworozsądkowe, które pomagają im zrozumieć rzeczywistość społeczną, ponieważ nie są zdolni przetwarzać całej oddziałującej na nich informacji społecznej.

SCHEMATY - struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie wg pewnych tematów; schematy silnie wpływają no to, co z otrzymanej informacji zauważamy, o czym myślimy i co później pamiętamy.

DOSTĘPNOŚĆ - łatwość, z jaką możemy sobie uświadomić rozmaite myśli i idee; idea dostępna to taka, która jest obecnie uświadamiana albo która może zostać łatwo przywołana do świadomości.

WZBUDZANIE SCHEMATU POD WPŁYWEM ZDARZEŃ POPRZEDZAJĄCYCH - zwiększanie się dostępności schematu pod wpływem tego, co było doświadczane bezpośrednio przedtem.

ZJAWISKO WROGICH MEDIÓW - odkrycie, że każda z antagonistycznych, silnie zaangażowanych w coś grup spostrzega neutralne, zrównoważone przekazy mediów jako sobie wrogie, ponieważ media nie przedstawiły faktów w jednostronnym ujęciu, o którym antagoniści „wiedzą”, że jest prawdą.

EFEKT PIERWSZEŃSTWA - proces, za sprawą którego nasze pierwsze wrażenie dotyczące innej osoby wpływa, na to, że jej późniejsze zachowanie interpretujemy w sposób zgodny z tym pierwszym wrażeniem.

EFEKT UPORCZYWOŚCI - odkrycie, że przekonania ludzi dotyczące ich samych i świata społecznego utrzymują się nawet wtedy, gdy dane wspierające te przekonania zostały podważone.

SAMOSPEŁNIAJĄCE SIĘ PROROCTWO - zjawisko polegające na tym, że ludzie: (a) mają określone oczekiwania dotyczące innej osoby, co (b) wpływa na ich postępowanie względem tej osoby, które (c) powoduje, że zachowuje się ona w sposób zgodny z ich wyjściowymi oczekiwaniami.

HEURYSTYKI FORMUŁOWANIA SĄDÓW

HEURYSTYKA - uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez analizy większości informacji, na których sąd powinien się opierać. Najważniejsze drogi na skróty w formułowaniu sądów to heurystyka dostępności, heurystyka zakotwiczenia/dostosowania, heurystyka symulacji i heurystyka reprezentatywności.

• HEURYSTYKA DOSTĘPNOŚCI - to ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze (np. łatwiej nam wymienić 5 swoich cech, niż 12). Zwykle heurystyka ta prowadzi do formułowania trafnych ocen, ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne pamięciowo (często je napotykamy, często o nich myślimy, a więc łatwo je przypomnieć). Czasami jednak bywa ona myląca, ponieważ nie wszystkie informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń częstych (np. ludzie zapytani o częstszą przyczynę śmierci - zabójstwo czy samobójstwo - odpowiadają, że to pierwsze, mimo iż źródła wskazują inaczej; dzieje się tak za sprawą mass mediów, które nagłaśniają sprawy mniej wstydliwe).

• HEURYSTYKA ZAKOTWICZENIA / DOSTOSOWANIA - polega na tym, że oceniając jakąś wartość liczbową (liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną (np. podawaną przez innych liczbę) a następnie modyfikujemy ją stosownie do kontekstu i swej wiedzy. Jednak modyfikacja jest zwykle niewystarczająca i sąd jest przesunięty w kierunku owej pierwszej liczby, która ogranicza zakres sądu. Heurystyka zakotwiczenia/dostępności jest więc przejawem tej samej ogólnej prawidłowości co heurystyka dostępności - prawidłowości, że przetwarzanie informacji i zachowanie są zdominowane przez wiedzę zaktywizowaną.

• HEURYSTYKA SYMULACJI - wydawanie sądu w oparciu o umysłową symulację (wyobrażenie) przebiegu zdarzeń. Łatwość symulacji wpływa na treść sądu - np. zdarzenia, które łatwo sobie wyobrazić wydają się bardziej prawdopodobne, co ma wiele interesujących konsekwencji.

Posługiwanie się heurystyką symulacji prowadzi więc często do myślenia kontrfaktycznego - myślenia o tym, co mogłoby się zdarzyć, choć się nie zdarzyło, to zaś wpływa na nasze oceny i emocje. Negatywne następstwa niezwykłych (rzadkich, nietypowych) zdarzeń są oceniane jako bardziej negatywne, gdyż łatwo sobie wyobrazić ich lepszą alternatywę. Natomiast negatywne następstwa zdarzeń, dla których trudno sobie wyobrazić dobrą alternatywę, są oceniane jako mniej negatywne (np. ofiary wypadków samochodowych myślą, że mogło być jeszcze gorzej itp.)

Efekt wyjaśniania - ludzie oceniają jakieś zdarzenie jako bardziej prawdopodobne, jeżeli zaangażowali się w dogłębne przemyślenie jego przyczyn. Złudzenie mądrości po fakcie, czyli poczucie „z góry to wiedziałem” - pojawiającego się po jakimś zdarzeniu przekonania, że jeszcze przed zdarzeniem wiedziało się o jego nieuchronności. Wskutek złudzenia mądrości po fakcie stajemy się bardziej surowi w ocenie ludzi, obarczając ich odpowiedzialnością za zdarzenia, których nie mogli przewidzieć, podczas gdy te wydają się wielce prawdopodobne dopiero wtedy, kiedy już zaszły.

• HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI - to ocena przynależności obiektu do kategorii (klasy, rodzaju) na podstawie jej podobieństwa do typowych egzemplarzy tej kategorii. Kategoryzując ludzi np. do zawodów, opieramy się na informacji, jak dalece dana osoba wygląda na reprezentatywnego przedstawiciela danego zawodu. Jednak opieranie się na reprezentatywności jest mylące, ponieważ nie uwzględnia ono wyjściowych prawdopodobieństw przynależności do kategorii (np. tego, że w danej gminie jest tylko trzech bibliotekarzy, a trzy tysiące rolników).

HEURYSTYKI WYDAWANIA SĄDÓW - uproszczone reguły wnioskowania, którymi posługują się ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny.

HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI - uproszczona metoda wnioskowania polegająca na tym, że klasyfikacji czegoś dokonuje się na podstawie stopnia podobieństwa do przypadku typowego.

INFORMACJA O PROPORCJI PODSTAWOWEJ - informacja o częstości występowania w populacji przedstawicieli różnych kategorii.

ZALEŻNOŚĆ SĄDÓW OD KONTEKSTU I EMOCJI

Ważnym, choć często bezwiednym aspektem kontekstu jest to, co decyduje o wyrazistości obiektu naszych sądów.

• OBIEKTY WYRAZISTE - to takie, które stanowią figurę na tle innych wskutek tego, że są bardziej intensywne (np. kolorowe, hałaśliwe), aktywne (poruszają się), nieoczekiwane (chodzenie na rękach w bibliotece) albo odróżniające się od innych, współobecnych obiektów, w szczególności z powodu statusu solisty, np. wyrazista jest jedna kobieta wśród dwudziestu mężczyzn itp. Wyrazistość jest zjawiskiem powszechnym i ma wiele konsekwencji dla przetwarzania informacji:

1. osoby (i inne obiekty) wyraziste przyciągają więcej uwagi, wskutek czego są np. lepiej pamiętane

2. osoby (i inne obiekty) wyraziste są spostrzegane jako wywierające większy wpływ społeczny i bardziej przyczyniające się do osiąganych przez grupę wyników

3. osoby (i inne obiekty) wyraziste są oceniane w bardziej krańcowy sposób

4. wyrazistość - głównie wywołana statusem solisty - decyduje o kategoryzacji spostrzeganego człowieka, a więc o tym, przez pryzmat jakiej struktury wiedzy informacja na temat tego człowieka jest przetwarzana

Ważnym elementem kontekstu w procesie formułowania sądów jest obecność innych obiektów niż obiekt osądzany.

• EFEKT ASYMILACJI - polega na przesunięciu oceny w kierunku informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst podwyższa ocenę, albo ujemny kontekst obniża ocenę. Z efektem tym mamy do czynienia, gdy np. ocena średniego ucznia rośnie wskutek tego, że jest oceniany w tym samym czasie, jak inni dobrzy uczniowie, albo spada, kiedy jest oceniany równocześnie z innymi, złymi uczniami.

• EFEKT KONTRASTU - polega na odsunięciu oceny od informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst obniża ocenę, albo ujemny kontekst podwyższa kontekst. Z efektem tym mamy do czynienia, gdy np. ocena średniego ucznia rośnie na tle współocenianych z nim bardzo złych uczniów, albo spada na tle równocześnie ocenianych bardzo dobrych uczniów.

Warunkiem koniecznym zarówno asymilacji, jak i kontrastu jest jakiś stopień wieloznaczności ocenianego obiektu. Warunek ten jest łatwy do spełnienia przy ocenianiu osób, ponieważ dotyczące ich dane (przede wszystkim zachowania) cechują się sporą wieloznacznością. Natomiast o tym, czy kontekst doprowadzi do asymilacji, czy też do kontrastu , decyduje włączanie-wyłączanie informacji kontekstowej w umysłową reprezentację ocenianego obiektu. Najważniejszym wyznacznikiem włączania-wyłączania jest wielkość różnicy między obiektem ocenianym a obiektami stanowiącymi kontekst. Jeżeli różnica między kontekstem a obiektem ocenianym jest mała, to występuje asymilacja, jeżeli różnica jest duża - pojawia się kontrast. Innym wyznacznikiem włączania-wyłączania jest wspólna bądź odmienna kategoryzacja obiektu ocenianego i kontekstowego. Jeżeli obiekt oceniany jest kategoryzowany jako przynależący do tego samego rodzaju co obiekty kontekstowe, to pojawia się asymilacja, jeżeli obiekt oceniany i kontekstowy są klasyfikowane do kategorii odmiennych, pojawia się kontrast.

• ZGODNOŚĆ PAMIĘCI Z NASTROJEM - polega na tym, że w dobrym nastroju łatwiej jest zapamiętać, a także przypomnieć sobie informacje o charakterze dodatnim niż ujemnym, zaś w nastroju złym - odwrotnie.

• ZALEŻNOŚĆ PAMIĘCI OD STANU ORGANIZMU - polega na tym, że łatwiej sobie przypomnieć zdarzenia w stanie podobnym do tego, w jakim byliśmy w momencie zapamiętywania tych zdarzeń.

Wpływy pozytywnego nastroju na sądy i zachowania są znacznie silniejsze i rzetelniejsze od obu zjawisk pamięciowych (które czasami pojawiają się, a czasami zanikają), tak więc trudno tymi ostatnimi tłumaczyć skutki nastroju.

NASTRÓJ - jest czynnikiem decydującym o tym, czy przetwarzanie informacji ma charakter pobieżny i heurystyczny, czy też głęboki, dokładny i przemyślany.

WNIOSKOWANIE Z PRÓB NIEREPREZENTATYWNYCH - dokonywanie uogólnień na podstawie prób informacji, o których wiadomo, że są tendencyjne bądź nietypowe.

SZACOWANIE WSPÓŁZMIENOŚCI - ocenianie stopnia, w jakim dwie zmienne są skorelowane, tzn. przewidywanie jednej zmiennej (np. tego jak przyjacielska jest dana osoba) na podstawie innej zmiennej (np. płci tej osoby).

KORELACJA POZORNA - przekonanie, że dwie zmienne są skorelowane, podczas gdy w rzeczywistości tak nie jest; wynika ono ze schematu, zgodnie z którym istnieje pomiędzy nimi związek.

BARIERA NADMIERNEJ UFNOŚCI - zbyt duże zaufanie do trafności własnych sądów; zazwyczaj nie są one tak trafne, za jakie się je przyjmuje.

AUTOMATYCZNE PRZETWARZANIE INFORMACJI - przetwarzanie danych mimo lub wbrew woli i bez intencji podmiotu, który jest nieświadomy jego występowania; jest ono bezwysiłkowe, szybkie i nie pochłania operacyjnych zasobów umysłu (uwagi i pamięci roboczej).

DEPRECJACJA GRUP OBCYCH - obniżanie wartości członków grup społecznych, do których się nie należy.

ETNOCENTRYZM - tendencja do odrzucania osób należących do grup kulturowo i/lub rasowo odmiennych, a akceptowania osób kulturowo podobnych.

FAŁSZYWE ALARMY - błąd polegający na rozpoznaniu jakiegoś zdarzenia lub bodźca jako „starego” choć w rzeczywistości jest „nowy”; przejaw generatywnego funkcjonowania pamięci.

HEURYSTYKA „JAK TO CZUJĘ” - wykorzystywanie bieżącego nastroju jako podstawy globalnych lub złożonych sądów wartościujących (ocen).

HEURYSTYKA SĄDZENIA - reguły uproszczonego wydawania sądów (umysłowe „drogi na skróty”) bez uwzględniania wszystkich informacji, na których sąd powinien się opierać.

HIPOTEZA KONTAKTU - hipoteza, że uprzedzenia i stereotypy ulegają redukcji w wyniku kontaktu z przedstawicielami grupy obcej.

KATEGORYZACJE SPOŁECZNE - skłonność do dzielenia ludzi na rodzaje lub grupy, której towarzyszy tendencja do przeceniania różnic międzygrupowych i niedoceniania różnic wewnątrzgrupowych.

KONTRAST - zmiana sądu o jakimś obiekcie w taki sposób, że wydaje się on bardziej niepodobny do własnej postawy lub jakiegoś oczekiwania, bądź też do bodźców kontekstowych współwystępujących z ocenianym obiektem.

KONTROLOWANE PRZETWARZANIE INFORMACJI - przetwarzanie informacji na mocy aktu woli i intencji podmiotu, który jest świadomy jego występowania; wymaga ono wysiłku, jest stosunkowo powolne i pochłania operacyjne zasoby umysłu (uwagę i pamięć roboczą).

MINIMALNA SYTUACJA MIĘDZYGRUPOWA - metoda badania procesów międzygrupowych polegająca na wprowadzaniu arbitralnego zróżnicowania osób obecnych w danej sytuacji, co pozwala im się podzielić na grupę własną (my) i obcą (oni).

PAMIĘĆ GENERATYWNA - wnioski wyciągnięte ze schematów lub innych struktur wiedzy subiektywnie zapamiętywane i przypominane jako zaobserwowane fakty.

PAMIĘĆ REPRODUKTYWNA - pamięciowy zapis rzeczywiście zapamiętanych faktów.

POPRZEDZANIE - eksperymentalna aktywizacja jakiejś struktury wiedzy podprogową ekspozycją związanych z nią treści, albo uwikłanie tych treści w zadanie poprzednio wykonywane przez osobę badaną.

STEROTYP SPISKOWY - przeświadczenie, że jakaś grupa obca dąży do zapanowania nad grupą własną, działając w niejawny i podstępny sposób.

ZAJĘCIA 3: Social Perception. Spostrzeganie i rozumienie ludzi.

SPOSTRZEGANIE SPOŁECZNE - badanie, w jaki sposób tworzymy wyobrażenia innych ludzi i wyciągamy wnioski ich dotyczące.

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA - sposób, w jaki ludzie komunikują, intencjonalnie bądź nieintencjonlanie, bez słów; wskaźniki niewerbalne obejmują mimikę, ton głosu, gesty, pozycje i ruchy ciała, dotyk i spoglądanie. Przesłanki niewerbalne pełnią wiele funkcji w procesie komunikowania się. Komunikacja niewerbalna służy przede wszystkim:

1. wyrażaniu emocji (np. zwężasz oczy, opuszczasz brwi, wpatrujesz się intensywnie, zaciskasz usta - jesteś zły)

2. przenoszeniu postawy (np. „lubię cię” - uśmiechasz się, nasilasz kontakt wzrokowy, albo „nie lubię cię” - odwracasz wzrok, ton twojego głosu staje się bezbarwny, stajesz tyłem)

3. informowaniu o cechach osobowości (np. „jestem otwarty” - twoje gesty są szerokie, modulujesz głos podczas mówienia, zdecydowany ton głosu)

4. ułatwianie komunikacji werbalnej (np. obniżasz głos i spoglądasz przed siebie, gdy kończysz wypowiedź, by wskazać partnerowi, że on teraz może mówić)

Emocja jest uniwersalna dla sześciu głównych emocji: gniewu, szczęścia, zaskoczenia, strachu, niesmaku i smutku.

REGUŁY UJAWNIANIA - kulturowo zdeterminowane reguły określające, jakie zachowania niewerbalne nadają się do ujawnienia (np. w Japonii kobiety nie mogą się szeroko i serdecznie śmiać, będą zakrywać usta rękami, gdzie w kulturach zachodnich kobiety są wręcz zachęcane do śmiania się).

EMBLEMATY - niewerbalne gesty, które w danej kulturze są dobrze zdefiniowane; mają zwykle swoje bezpośrednie odpowiedniki, tak jak znak „OK.” (zrobienie koła za pomocą kciuka i palca wskazującego). W przypadku emblematów istotne jest, że nie są one uniwersalne; każda kultura wypracowuje swoje własne emblematy, które nie są rozumiane przez ludzi z innych kręgów kulturowych.

TEORIA ROLI SPOŁECZNEJ - teoria mówiąca, że różnice płciowe pojawiające się w zachowaniu społecznym wynikają ze społecznego podziału pracy pomiędzy płciami; podział ten prowadzi do różnic w oczekiwaniach wobec ról płciowych i umiejętności związanych z płcią, które określają różnice w społecznych zachowaniach kobiet i mężczyzn (np. kobiety częściej niż mężczyźni pełnią pewne funkcje rodzinne czy zawodowe, jak np. zapewnienie podstawowej opieki dzieciom).

UKRYTA TEORIA OSOBOWOŚCI - schematy, które ludzie stosują, by pogrupować różne rodzaje cech osobowości, np. wielu ludzi jest przekonanych, że jeżeli ktoś jest uprzejmy, to jest również hojny.

TEORIA ATRYBUCJI (Fritz Heider, 1958 r.) - określenie sposobu, w jaki ludzie wyjaśniają przyczyny tak swego zachowania, jak i zachowania innych ludzi.

ATRYBUCJA WEWNĘTRZNA - wnioskowanie, że jakaś osoba zachowała się w określony sposób zarówno ze względu na swe właściwości, jak i postawy, charakter czy osobowość.

ATRYBUCJA ZEWNĘTRZNA - wnioskowanie, iż jakaś osoba zachowała się w określony sposób ze względu na właściwości sytuacji, w której się znalazła; zakłada się tu, że w tej sytuacji większość ludzi reagowałaby w ten sam sposób.

TEORIA WNIOSKOWANIA Z CZYNNIKÓW TOWARZYSZĄCYCH - teoria, w myśl której dokonujemy wewnętrznych atrybucji dotyczących jakiejś osoby, gdy:

1. istnieje niewiele nietożsamych konsekwencji jej zachowania

2. zachowanie jest nieoczekiwane

czyli: proces, w trakcie którego dochodzimy do atrybucji wewnętrznej, czyli w jaki sposób wnioskujemy o dyspozycjach albo wewnętrznych właściwościach osobowości, korzystając ze związanych z nimi działań lub zachowań.

REZULTATY NIETOŻSAME - konsekwencje określonego przebiegu działania, które nie mogłoby wystąpić przy alternatywnym działaniu (np. by rozstrzygnąć co Stefan osiągnął, przyjmując taką a nie inną pracę, powinniśmy rozważyć, co by uzyskał dokonując innego wyboru).

OCZEKIWANIA OPARTE NA KATEGORII - oczekiwania dotyczące ludzi, bazujące na cechach grupy, do których te osoby przynależą, np. oczekiwanie, że gwiazda rocka skończyła szkolę ekonomiczną byłoby czymś zadziwiającym.

OCZEKIWANIA OPARTE NA OBIEKCIE - oczekiwania wobec jakiejś osoby, bazujące na jej wcześniejszych działaniach, np. oczekiwanie, że ktoś w czasie wakacji pójdzie na plażę, ponieważ zwykle chodził na plażę w przeszłości.

MODEL WSPÓŁZMIENNOŚCI (Harold Kelley, 1967 r.) - koncepcja wg której dokonujemy atrybucji przyczynowych dotyczących zachowania jakiejś osoby na podstawie obserwacji faktów, które zmieniają się wraz z jej zachowaniem.

ZGODNOŚĆ INFORMACJI - informacja dotycząca tego, w jakim stopniu inni ludzie zachowują się wobec tych samych bodźców tak samo, jak to czyni aktor.

WYBIÓRCZOŚĆ INFORMACJI - informacja mówiąca o tym, do jakiego stopnia dany aktor zachowuje się w ten sam sposób wobec różnych bodźców.

SPÓJNOŚĆ INFORMACJI - informacja mówiąca o stopniu, w jakim zachowanie jakiegoś aktora wobec określonego bodźca jest takie samo mimo upływu czasu i innych okoliczności.

PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI - tendencja do przeceniania czynników wewnętrznych przynależnych do dyspozycji, a niedocenianie roli sytuacji.

WYRAZISTOŚĆ SPOSTRZEŻENIOWA - informacja, która skupia naszą uwagę; ludzie są skłonni przeceniać przyczynową rolę informacji, która jest wyrazista spostrzeżeniowo. Jest to nasz wzrokowy punkt widzenia, który pozwala wyjaśnić powszechność podstawowego błędu atrybucji. Koncentrujemy naszą uwagę bardziej na ludziach niż na sytuacji i stąd niedocenianie wpływu sytuacji na zachowanie.

RÓŻNICA MIĘDZY AKTOREM A OBSERWATOREM - tendencja do spostrzegania zachowań innych ludzi jako następstwa ich dyspozycji, podczas gdy swoje własne zachowania tłumaczy się wpływem czynników sytuacyjnych, czyli gdy częściej spostrzegamy zachowanie innych jako skutek dyspozycji (podstawowy błąd atrybucji), to gdy wyjaśniamy nasz własne zachowanie, czynimy to rzadziej.

ATRYBUCJE W SŁUŻBIE EGO - wyjaśnienia, które przypisują sukcesy czynnikom wewnętrznym zależnym od dyspozycji, za niepowodzenia zaś obwiniają czynniki zewnętrzne należące do sytuacji, czyli są to atrybucje wynikające z naszej tendencji do przypisywania sobie zasług za sukces, a obwiniania innych (lub sytuację) za niepowodzenia.

ATRYBUCJE OBRONNE - wyjaśnienia zachowania, które pozwalają tłumić świadomość tego, że jest się śmiertelnym i podatnym na zranienia, czyli wyjaśnienia chroniące nas przed poczuciem, że możemy zostać zranieni i że jesteśmy śmiertelni.

NIEREALISTYCZNY OPTYMIZM - forma obronnej atrybucji polegająca na przeświadczeniu ludzi, że rzeczy dobre przydarzą się raczej im niż ich partnerom, a złe spotkają raczej innych niż ich samych.

WIARA W SPRAWIEDLIWY ŚWIAT - forma obronnej atrybucji, gdzie zakłada się, że zło dotyka złych ludzi, natomiast dobro spotyka dobrych.

ILOŚCIOWE MODELE INTEGRACJI DANYCH

• SUMOWANIE - np. jeżeli Stefanowi przysługują takie cechy, jak wesoły (+3), inteligentny (+2) i życzliwy (+3), a ich oceny cząstkowe (np. na skali od -3 do +3) przedstawiają się tak jak w nawiasach, to nasza ocena globalna Stefana wyniesie +8

• UŚREDNIANIE - jest oparte na założeniu, że ocena globalna jest wynikiem uśredniania ocen cząstkowych, np. Stefan zasługiwałby na ocenę 2,67.

W niektórych warunkach przewidywania oba modele się różnią. Tak się dzieje, np. wtedy gdy do zestawu informacji dodamy jeszcze jedną, mniej krańcową od dotychczasowych. Model sumowania zakłada, że rezultatem dodania takiej (i z resztą każdej pozytywnej) informacji będzie wzrost oceny globalnej, model uśredniania zakłada natomiast jej spadek. Np. dodatkowa informacja o Stefanie, że jest on zwinny (+1) spowodowałoby wzrost oceny (z +8 na +9) w myśl modelu sumowania, a spadek (z 2,67 do 2,25) w myśl modelu uśredniania.

• WAŻONE UŚREDNIONE - oparte jest na założeniu, że ocena globalna jest wynikiem uśrednienia ocen cząstkowych pomnożonych przez ich wagę. Waga oceny cząstkowej wyraża jej ważność, czyli wielkość wpływu na ocenę globalną w porównaniu z innymi, współwystępującymi informacjami. Najważniejszym wyznacznikiem wagi informacji jest treść celu, z uwagi na który formułujemy ocenę innego człowieka.

Ważone uśrednianie pozwala także uwzględnić efekty kolejności otrzymywanych informacji przez przypisanie stosunkowo większej wagi informacjom początkowym. Liczne badania dowodzą, że informacje uzyskane jako pierwsze z kolei wywierają silniejszy wpływ na ocenę globalną, niż informacje uzyskane w dalszej kolejności - EFEKT PIERWSZEŃSTWA (tzn. osoba opisana w ten sposób: inteligentna - wesoła - uparta, będzie wyżej ceniona niż w odwrotnej kolejności). Efekt pierwszeństwa można wyjaśniać na trzy sposoby:

1. hipoteza spadku uwagi - w miarę otrzymywania informacji o tym samym człowieku nasza uwaga słabnie, w związku z czym kolejne dane wywierają coraz słabszy wpływ na ocenę. Przeciwko tej hipotezie przemawia wielokrotnie stwierdzany fakt, że choć największy wpływ na ocenę wywierają informacje pierwsze z kolei, najlepiej zapamiętywane są z reguły informacje uzyskane jako ostatnie z kolei

2. hipoteza dyskredytowania informacji sprzecznych z już posiadaną, która odwołuje się do teorii dysonansu poznawczego zakładającej, że ludzie aktywnie unikają sprzeczności w obrębie wyznawanych przekonań na temat tego samego obiektu i odrzucają nowe informacje sprzeczne z tymi, w które już uwierzyli. Ten mechanizm efektu pierwszeństwa występuje wtedy, gdy informacje początkowe oddziela od następnych duży odstęp czasowy, a przedmiot ocen jest dla nas w jakiś sposób ważny, gdyż nieważne sprzeczności nie wywołują dysonansu

3. hipoteza ukierunkowanego rozwijania naszego sądu o innym człowieku. Informacje otrzymane jako pierwsze dostarczają kontekstu interpretacyjnego dla danych uzyskanych w dalszej kolejności. Hipoteza ta jest stosunkowo najtrafniejszym wyjaśnieniem efektu pierwszeństwa, także dlatego, że tylko na jej podstawie można przewidzieć, w jakich warunkach efekt ten zanika lub przeradza się w swoje przeciwieństwo - efekt świeżości, czyli silniejsze oddziaływanie informacji odebranych jako ostatnie z kolei (pamięciowo najświeższych).

Ilościowe modele integrowania informacji słabo radzą sobie także z wyjaśnieniem innych prawidłowości rządzących formułowaniem ocen, do których należy niejednakowe traktowanie przez ludzi danych pozytywnych i negatywnych, co znane jest pod nazwą asymetrii pozytywno-negatywnej. Asymetria owa rozkłada się na dwa różne efekty:

• INKLINACJA POZYTYWNA - skłonność do formułowania raczej pozytywnych niż negatywnych ocen innych ludzi, siebie samego, obiektów społecznych i świata ogólności (czyli optymizm).

• EFEKT NEGATYWNOŚCI - polega na silniejszym uzależnieniu ocen globalnych od negatywnej niż pozytywnej informacji, na podstawie których jest ona formułowana.

Występowanie efektu negatywności jest uzależnione od opisowej treści informacji stanowiącej podstawy ocen. W szczególności różnica dotyczy dwóch dziedzin treści: informacji o moralności i o sprawności innego człowieka. W dziedzinie moralności informacje o zachowaniach pozytywnych są mniej diagnostyczne dla odpowiadających im cech osobowości niż zachowania negatywne, zaś w dziedzinie sprawności zachowania są mało diagnostyczne dla cech.

Efekty pozytywności i negatywności w procesie integrowania sprzecznych danych są więc funkcją zarówno treści informacji, jak i natężenia jej wartościowości. Oba te czynniki mogą działać niezależnie, a w konsekwencji warunki najbardziej sprzyjające efektowi pozytywności to integrowanie sprzecznych informacji dotyczących sprawności i słabo nasyconych wartościowaniem, natomiast efektowi negatywności sprzyja przetwarzanie informacji dotyczących moralności i silnie nasyconych wartościowaniem.

Zidentyfikowanie spostrzeganego człowieka jako uosobienia jakiejś kategorii czy schematu prowadzi nie tylko do aktywizacji prototypu (informacji opisujących typowy egzemplarz danego schematu), lecz także typowej reakcji afektywnej na egzemplarz danego schematu. A w konsekwencji REAKCJA AFEKTYWNA na spostrzeganą osobę może być skutkiem przeniesienia oceny lub emocji z odpowiedniego prototypu tę osobę.

Rola schematów w ocenianiu i spostrzeganiu człowieka rośnie wtedy, gdy:

1. dany schemat był niedawno używany do formułowania ocen (dzięki czemu cechuje go wysoka dostępność pamięciowa i duże prawdopodobieństwo ponownego użycia)

2. schemat jest mało skomplikowany wewnętrznie (dzięki czemu zawarte w nim treści są jednoznacznie pozytywne lub negatywne, a prototypowa reakcja afektywna jest silna)

3. sąd wydawany jest w pośpiechu (ocenianie schematopodobne pochłania mniej czasu)

4. losy człowieka oceniającego nie zależą od człowieka ocenianego (ten pierwszy może więc sobie pozwolić na pomyłki w ocenie i jest słabo motywowany do dokładności)

Jeżeli ocenę kształtuje się w wyniku integrowania danych, proces ten często nie ma „bezstronnego” charakteru, lecz sterowany jest jakąś hipotezą na temat wartości ocenianego człowieka. Jeżeli ocena jest schematopodobna z natury, schematy z reguły dostarczają nie tyle gotowych ocen, ile pewnych hipotez co do tego, jaki okaże się oceniany człowiek. Oba te fakty uwzględnia trzecie podejście do formułowania oceny, traktujące go jako proces tendencyjnego sprawdzania hipotez.

Niezależnie od źródła hipotezy zniekształcają proces formułowania oceny, ponieważ wpływają na przebieg różnych operacji umysłowych składających się na proces oceny. W szczególności hipotezy:

1. organizują proces poszukiwania danych w otoczeniu bądź we własnej pamięci (m.in. nastawiają na poszukiwanie danych istotnych dla rozstrzygnięcia o prawdziwości hipotezy, pozwalają skrócić poszukiwanie danych, gdy okazują się one zgodne z oczekiwaniem, a wydłużyć je w przypadku sprzeczności)

2. decydują o interpretacji znaczenia danych i o sposobie ich ujednoznaczniania w wypadku wieloznaczności (zwykle niejasne dane są asymilowane, „podciągane” do hipotezy)

3. decydują o wiarygodności danych (akceptacja danych prawdopodobnych, podważanie wiarygodności danych nieprawdopodobnych)

4. zmieniają zachowanie autora hipotez w taki sposób, że osoby stanowiące obiekt hipotez mogą je potwierdzać własnym postępowaniem (samospełniające się przepowiednie)

Hipotezy prowadzą także do „produkowania” potwierdzających je danych, pomimo początkowej fałszywości owych hipotez. Jest to zjawisko samospełniającej się przepowiedni. Jego istota to postawienie pewnej błędnej hipotezy na temat natury jakiejś sytuacji czy człowieka („ten nowy sąsiad wygląda na agresywnego, bo ma zrośnięte brwi”), która to hipoteza inicjuje sekwencję zdarzeń („sprawdzę, czy rzeczywiście i rzucę w jego psa kamieniem”), doprowadzających do pojawienia się rzeczywistych dowodów jej trafności („ale krzyczy i wygraża - rzeczywiście jest agresywny, miałem rację”).

Samospełniająca się przepowiednia jest zjawiskiem przebiegającym w trzech etapach:

1. obserwator formułuje jakąś błędną hipotezę na temat obserwowanej osoby

2. traktuje tę osobę stosownie do swoich oczekiwań

3. zaś ta osoba zaczyna reagować na to zachowaniem, które potwierdza hipotezę obserwatora.

ZAJĘCIA 4: Self. „JA” w świecie społecznym.

WSTĘP DO PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ - mgr Michał Zawadzki

22

semestr zimowy 2006/2007

---