144,145

144

Teorie literatury XX wir kil

Nowa Krytyka jako filozofia literatury

ko taka spotykała się z krytyką badaczy zainteresowanych zewnętrznymi (historycznymi, ideologicznymi, politycznymi) kontekstami dzieła literackiego, a także pragmatycznym osadzeniem aktu interpretacji⁵⁹. Można też ją interpretować jako postawę filozoficzną, dla której tekst literacki jest autonomicznym dziełem sztuki, poddającym się zdystansowanej i bezinteresownej kontemplacji^{1 2}. Ransom w eseju l‘in <1 and Citizens tak uzasadniał filozoficzne podstawy autonomii artystycznego ui I tefaktu:

kontemplujemy przedmiot jako przedmiot i nie jesteśmy zmuszeni prze/ instynktowną konieczność, by go wziąć i natychmiast połknąć. Kontemplu cja ta może przebiegać dwoma drogami: po pierwsze, drogą nauki. [...] Ale mogę też kontemplować przedmiot w innej całkowicie postaci, a mianowi cie jako dzieło sztuki. Dzieje się to wtedy, gdy nie jestem zmuszony ani do położenia rąk na danym przedmiocie bezpośrednio, ani też nie odkładam tego do jutra, ale jestem w tak cudownym stanie niewinności, że mogę go poznać tylko ze względu na niego samego, i pojąć go dlatego, że posiada on własną egzystencję. Na tym polega lub powinna polegać wiedza, którą Schopenhauer sławił jako „wiedzę bez pożądliwości”⁴'.

Podsumowanie

Tezy Nowej Krytyki dotyczące literatury, nawet wziąwszy pod uwagę różnice w p<| glądach jej przedstawicieli, są dość spójne i łatwe do streszczenia. Oto one.

Język poetycki

■ błąd intencji (ang. intentiona!/u/ lacy) - wprowadzone przez Wiinsutlrt i Beardsleya określenie błędnego pr/r konania czytelnika, że intencja aulom odgrywa jakąkolwiek rolę w interprrtu cji lub ocenianiu dzieła literackiego. Au tor jako postać historyczna nie odgrywa żadnej roli w procesie czytania.

i. Język poetycki (emotywny według Richardsa) zasadniczo różni się od ię* zyka referencjalnego (symbolicznego), podobnie jak słowo poetyckie róM się od słowa prozaicznego. „Słowo w sensie poetyckim jest rzeczą snljf w sobie i zawiera wszystkie swoje znaczenia, podczas gdy słowo w .ruill

V Formalizm amerykański - New Criticism

145

prozaicznym jest jednopłaszczyznowe i funkcjonalne”⁴¹. Rozróżnienie to, I obecne także w postaci opozycji poetyki i retoryki, jest fundamentalne dla | lutźdcj postawy formalistycznej czy - szerzej - modernistycznej. Z tego po-| wudu można śmiało stwierdzić, że Nowa Krytyka jest literaturoznawczym 1 odpowiednikiem modernistycznych teorii estetycznych.

Życie

wyobrain

poety

* I dwór poetycki odsyła do „wyobraźniowego życia [imaginative life]” poety, które scalawsobie rozbieżne doświadczenia⁴’. Nie jest-jak utrzymywali niektórzy romantycy - „poezją serca” i wzruszeń, lecz intelektu i wyobraźni.

B, luko taki utwór poetycki jest autonomiczną, samowystarczalną całością, zbu 1 di iwaną z wewnętrznych napięć⁴⁴ (ironii i paradoksów). Do jego odczytania | niepotrzebna jest znajomość kontekstu pożali teracki ego. Jak pisał Eliot, „nie pi ilrzcbuję dla zrozumienia Lucy Poems [Wordswortha] żadnego innego świat I Im, prócz tego, które wiersze te z siebie emanują”⁴⁵.

Ł Odo iżniając się od języka prozaicznego, język poezji - podobnie jak w teorii n isyjskich formalistów - zrywa z nawykami potocznej komunikacji. „Nie-lini! wszelka dobra poezja zbija nas z pantałyku \Nearly allgoodpoetry is dis-■Wfzr/ń/^]”⁴⁶. Nie jest także poezja podporządkowana żadnemu zewnętrznemu celowi, i dlatego jest autoteliczna. „Poezja znajduje swój prawdziwy

płytek w swej doskonałej bezużyteczności”⁴⁷.

_Łrvtvk zajmuje się odsłanianiem organicznej jedności dzieła poprzez scalanie jego pozornej niespójności. Podobnie myślał o interpretacji Gadamer, ■(idy pisał w książce o Celanie, że w efekcie rozumienia „w tekście wszyst-«lę wygładza i napina, spójność wyraźnie wzrasta, wzrasta ogólna moc ■Owiązywania interpretacji”⁴®. Na biegunie całkiem przeciwległym umie-• tlę deki mstrukcjonizm szukający miejsc niespójnych i osłabiających or-jWr/aią jedność dzieła.

juko działalność naukowa i obiektywna (a nie: impresjonistyczna ■(ktywna), nic interesuje się ani intencją poety⁴⁹, ani też realnym wpły-

Bezuiytei

poezji

Ł Siedem typów wieloznaczności, op. cit., s. 510. ni, I \ Ku liardsa z książki Science and Poetry (1926). Tezę o jednoczącej potędze Pil N"wu Krytyku przejęła z angielskiego romantyzmu, przede wszystkim od rl<lur'.i

pftywu Iowa „tension" (tensja), na oznaczenie „zorganizowanej całości wszelkich I im 'iiiiji, jakie możemy [w utworze poetyckim] znaleźć” - A. Tatę, Tensja w po-Pf,, • % >< 1 I ■ 11 mny „ekstensja” i „intensja”odnoszą się do logicznego rozróżnienia m /na, zeniowy słów.

lnice krytyki literackiej, tłum. A. Bcjska, [w:] Współczesna teoria badań literac-(,,,, op lit., t. 1.8. 366.

, I'mi tual Criticism, op. cit., s. 254.

ir I imltS ofPoetry: Se/ectedEssays: 1928-1948, New York 1948,5. 113.

111, Kim jestem Ja i kim jesteś Tj? (1986), [w:] idem, Czy poeci umilknę/?, wybór, (liński, tłum. M. Eukasicwiez, tłum. przejrzał, wstęp K. Bartoszyński, Byd-

h'

i"

lii

I

Mi'-

Mfil (hi _t

li M"

łutjM I lin,

UW zakończeniu interpretacji wiersza Marvclia: „/ bave tried to read the poern, łnirtlMli t lilii, not/hi drew Marvell's minii" (Próbowałem czytać wiersz Oda Horacjań •insi Antlrew Marvella) - C. Broniu, Criticism andI.iterary History: Marvell\ HyNtWUlirr Kcyiew" 1947, nr 35,». aao

1

⁵⁹ Bodaj pierwszym krytykiem, który dostrzegł arbitralną normatywność strategii nowiikrn tycznej, był K. Burkę. Zob. jego Formalist Criticism: lis Principles andLimits, „TcxiU ( >uafl terly” 1966, lato, przedrukowane następnie w: Language as Symbolic Action: Fssays on l im Literaturę, and Method, op. cit., s. 480-506. Burkę zdecydowanie odcinał się od traktnvwH nia literatury jako zbioru autonomicznych artefaktów, stopniowo poszerzając pcrsprki vW| i zajmując się symbolicznym i pragmatycznym wymiarem języka.

2

Postawa taka kazała Terryemu Eaglctonowi napisać o ideologii Nowej Krytyki, że )«■»< lit „ideologia wykorzenionej, defensywnej inteligencji, która w literaturze na nowo odkrył* In, czego nic mogła znaleźć w rzeczywistości”. T. Eaglcton, Literary Theory: An Introdnclhl^ Minncapolis 1985,8.47.

J.C, Ransom, The World i H»dy,op, cit,, s. 44-45.