98,99

98

Teorie literatury XX wir

Jak trafnie zauważył jeden z pierwszych czytelników tej książki, Gerard (i nette⁷’, założony tu rodzaj lektur)' polega na nieustannym odchodzeniu od san go dzieła do postaci autora, który choć nietraktowany empirycznie (biografii nic), pod postacią centrum doznań zmysłowych, jako ośrodek przeżyć, stano zawsze ostateczny punkt odniesienia dzieła, w konsekwencji czego dzieło zaws mogło być odczytywane w kategoriach wyrazu: wyrazu marzenia, wyobraźni, łan tazmatu. Do podstawowych założeń krytyki tematycznej zaliczyć należy:

Podstawowe

założenia

krytyki

tematycznej

r. Dwudzielność pozoru, czyli struktury dzieła i i s t o t y, którą jest świ domość pisarza, powierzchni tekstu i g ł ę b i marzenia, przypadli wości artykulacji i konieczności sensu. „Chcieliśmy i my - pisze Ki chard - w dziele Mallarmego dotknąć »niczbyt głębokiego strumienia s\: twarzonego [peu profond ruisseau calomnii]«, pod którego wzburzon powierzchnią krążą wielkie, scalające znaczenia”*⁰.

2. Jedność tematu, niezależnie od cząstkowych artykulacji zagwaruit towanajednością świadomości.„Chcąc wyróżnić (...) tematy, starczy nałożyć na siebie różne strefy doświadczenia, sporządzić ich g grafię porównawczą, wreszcie sprawdzić, jak się ze sobą łączą, by stać jednym doświadczeniem"*'.

3. Jednorodność dzieła, którego „przeciwieństwa" i „napięcia" wy rżane przez poszczególne, nic dające się ze sobą uzgodnić tematy zon tuj „rozwiązywane", przechodząc w „nowe pojęcia syntetyczne" i „osiągając dowalającą równowagę”⁸¹. W tym punkcie krytyka tematyczna bliska je 1 Nowej Krytyce amerykańskiej, ale także hermeneutyce (na przykład G merowskiej).

4.    Możliwość odtworzenia aktu świadomości pisarskiej w dziele nym, którego celem (ale też warunkiem) jest możliwość „odsłonięcia" dnie dzieła „władzy początku i praźródła"^,,.

Lektura jako odtwarzanie źródłowego oktu wyobraźni

Jak pisze Richard, „porządek widoczny nic jest porządkiem istotnym, a za' odsłonięcie prawdy obala pozory"*⁴. Na tym właśnie polega literacki i filozof! ny projekt krytyki tematycznej, idącej w ślady Bachclarda: czytelnik w akcie lek tury odtwarza źródłowy akt wyobraźni powołujący do życia obraz poetycki. E ło nie jest istotne samo w sobie, lecz odsyła do swej pierwszej zasady, któi <\ należy zrekonstruować. Zasada owa - co trzeba wyraźnie podkreślić - nic zna duje się w świccie zmiennych okoliczności społecznych, historycznych, kultui wych, lecz kryje się w czystej, transcendentalnej sferze wyobraźni.

Tym, co łączy klasyczną koncepcję fenomenologiczną (I łusscrl, Ingarden) swobodne interpretacje (Bachclard, Poulct),jcst przeświadczenie o podmiotowe)

li Ii • •

Zob. G. Gcncttc, Honheur de MalltnmSf, {w:) idem, Figura, Pum 1966,». <>1-100. J.-P Richard, Wttfp...,op. «/.,«. 40v

Ibidem,*. 4 | j. Ibidem, *. 4 1 | Ibidem, u. 40i.

II Nnomenologia    99

Czytelnik

współtwórz!

■ftahtucji sensu świata, który istniejąc niezależnie od świadomości, pojawia się | granicach jako obarczony znaczeniem. Zrozumieć zasady owej konstytucji Anto niezmienny rvs fenomenologii literatury, która wprowadziła do dwudzic-Hfcrirczncj teorii literatury koncepcję aktywnego czytelnika współtworzącego Hw wersji radykalnej: tworzącego) sens dzieła literackiego.

fcttotyka i recepcja

M*l I.ATYWSA STRUKTURA TKKSTU -

fHlcnlc Wolfganga Iscra na oznaczenie til (my dzieła literackiego wymuszają-| ihirrakcję między tekstem a czytclni-Mi». |R'legającą na realizacji wpisanego lir*' I" fccnariusza lektury.

Jak pisał Wolfgang Iser (ur. 1926), „fenomenologiczna teoria sztuki z całym naciskiem zwróciła uwagę na to, że rozważania o dziele literackim nic mogą być poświęcone tylko samemu tekstowi, lecz w takim samym stopniu aktom jego przyswajania"**. Iser szedł bardzo il/iiu* w ślady Ingardena i jego koncepcja apclatywnej struktur)’ tekstu litc-l    .t wyraźnym naśladowaniem teorii konkretyzacji. Główne tezy jego

j^tyki recepcji”, powstałej z połączenia fenomenologii, hermeneutyki i poety-ptoryi /ncj, brzmią następująco:

Isera estet recepcji

F| I ck tt, choć posiada autonomiczny fundament materialny, żyje tylko wtedy, gdy jest czytany (konkretyzowany). m I ckit ma swoje oparcie nic w święcie rzeczywistym, w którym powstał i ist ni< je, ule w procesie czytania, który nadaje mu znaczenie. m, Icknl charakteryzuje się miejscami nicdookreślenia, aktualizowanymi prze/ fcyytclaika w trakcie lektury (apclatywna struktura tekstu), ą l<rl .t steruje procesem lektury (czytanie to „tworzenie kierowane").

I, Stopień nieokreśloności tekstów literackich zwiększa się historycznie (po-| i/ąw./y od XVIII wieku).

I I VKA RKCEPCjl (nicm. Rrzff' <hhk) ■ postawa metodologiczna •ifuwana przez niemiecką szko-n>ł znolitcracką działającą gów-■f w I óflitanrjl (W. I*cr, H.R. Jauss, ■, II Htłnlrł podkirdają»a .iktvwn\ Hlłal I fyfelntka w kontiiruowaniu sen ■ ll»l«1a lltffaikirgo Owiktiii jej d/1.1 tyllinl< t była wpływowa scn.i wydawm Pp /V,tik utuUlftinniailtk, wv«l.iw.ni.i

r

W odróżnieniu jednak od Ingardena, Iser kładzie większy nacisk na twórczą rolę lektury, która nie sprowadza się jedynie do wypełniania miejsc niedo-okrcślcnia, lecz tworzyć może przedmiot nieprzewidziany w scenariuszu dzieła. Iser sprzeciwia się także przyjmowanym milcząco przez Ingardena klasycznym wzorcom estetycznym, które kazały mu dostrzegać zwieńczenie procesu konkretyzacji w harmonii jako-