tragizm37

Tragizm «Konrada Wallenroda» 45

dwie odmienne warstwy poematu: wątek Aldony w dziejach Konrada i szczególną sentymentalną stylizację tego wątku. A przecież, jakkolwiek podobna stylizacja może budzić zastrzeżenia, to samo wprowadzenie wątku miłosnego nie może być kwestionowane — właśnie z punktu widzenia wewnętrznej motywacji tragizmu w poemacie. „Nie tylko nie stoi na przeszkodzie tragicznemu rozwinięciu głównej myśli, owszem pomaga mu jeszcze.” ⁷⁸ Istotnie, wątek ten wzmacnia napięcie głównej kolizji tragicznej Konrada Wallenroda, podkreślając niszczące jej działanie wobec wszelkich wartości życia ludzkiego.

Zofia Nałkowska w swoich niezmiernie przenikliwych glosach do Kordiana (opublikowanych w „Sfinksie” w 1916 roku), interpretując utwór Słowackiego w kategoriach „wewnętrznego dramatu woli”, poświęciła kilka cennych zdań Konradowi Wallenrodowi. Replikowała Mochnackiemu w sposób wyjątkowo celny: „A Wallenrod jest właśnie męczennikiem czynu jako praktycznego wykonania. Idzie on dalej niż Kordian, bo czyn spełnia — ale spełnia go na przekór sobie, wbrew wszystkim znużeniom i tęsknotom duszy, spełnia go z obrzydzeniem. Z natury swej, jako pewien typ ludzki, nie jest Wallenrod bardziej «czło-wiekiem czynu» niż Kordian. Jak ten, posiada i tamten swe zwątpienia, reakcje, nudy i smuteczki, co mu właśnie, jako bohaterowi, tak bardzo za złe miał już Mochnacki. Mochnacki nie rozumiał, że «sentvmcntalizm» scen z Aldoną czynił ofiarę Wallenroda tym bardziej bohaterska. Wpraw-3zie urok szczęścia domowego niknie w obliczu męki i zguby kraju. Ale z chwilą dokonania zemsty zamierzonej powstaje najgłębszy «smutek czynu». Gorycz spełnionej ofiary budzi żal za indywidualnym szczęściem utraconym («Zapomnieć, że są na świecie narody...»). Cala waga poematu, piękności jego, głębiny i bogactwa psychiczne tkwią tam właśnie, gdzie Mochnacki widział błędy.” ⁷⁹

Jednocześnie właśnie wątek Aldony przynosi (zresztą niejako wbrew sobie — przez kontrast) to, co pozostanie na zawsze wiecznotrwałą wartością Mickiewiczowskiego poematu: antyfilisterski wzór moralny, uczący pokolenia wzniosłej pochwały „szaleńców” —

Których oko wybiegać lubi za wioski granice,

Których myśli jak dymy wiecznie nad dach ulatują;

Których sercu nie może szczęście domowe wystarczyć.

Wielkie serca, Aldono, są jak ule zbyt wielkie.

Miód ich zapełnić nie może, stają się gniazdem jaszczurek.

^,s W. Cybulski, Odczyty o poezji polskiej w pierwszej połowie XIX wieku, t. I, s. 206. ^,n 2. Nałkowska, Widzenie bliskie i dalekie, Warszawa 1957. s. ZO—-in