Zdjęcie3940

138 Rozdział 4. Oblicza dysłeksji rozwojowej

twarzania subleksykalnego i leksykalnego- Przetwarzanie subleksykah* (na poziomie cząstek składowych słowa) jest charakteryzowane przez czy tanie fonologiczne (dekodowanie fonologiczne), określane na podstawie czytania sztucznych słów. Przetwarzanie leksykalne jest charakteryzowane przez czytanie całościowe słów. co da się ocenić najlepiej na podstawie czy tania słów nieregularnych i wyjątków, dla których strategia fooołogionz staje się nieefektywna. Dominacja czytania na poziomie leksykalnym świadczy o deficycie kodowania fonologicznego¹* i tworzy pod typ dysłeksji fonologicznej.

Dominacja czytania na poziomie subleksykalnym świadczy o deficycie kodowania ortograficznego i tworzy podtyp dysłeksji zwany dysleksja powierzchniową (surface).

Stanovich, Siegel i Gottardo (1997) twierdzą, że najważniejszy mocaą stroną koncepcji Castlesa i Colthearta jest odwołanie się do mechanizmów psychologicznych leżących u podstaw rozpoznawania słów. Badania tych autorów (Stanovich, Siegel i Gottardo 1997) pokazały, że dysleksja fonologiczna wydaje się reprezentować zaburzenie rozwojowe w zakresie czytania, dysleksja powierzchniowa zaś raczej wskazuje na opóźnienie rozwojowe i daje bardziej pomyślne rokowanie. Zgadza z tym punktem widzenia także Snowling (2000). Można przypuszczacie te dwa podtypy będą też różniły się ze względu na reakcję na terapię, analizy genetyczne czy podłoże neuropsychologiczne. Na przykład badania Vellu-lino i Fktcber (2005) wykazały, że dysleksja fonologiczna trudniej poddaje się działaniom terapeutycznym. Są też dowody na to, że jest ona w wyższym stopniu odziedziczana oraz ma nieco odmienne podstawy neuropsychologiczne (por. rozdz. 3).

Stanovich i wsp. (1997) uważają, że w dysłeksji fonologicznej mogą być zaburzone obydwa rodzaje funkcji, i wzrokowe i językowe. Rozważają oni, jak przez różne warianty wzajemnej relacji dwu zmiennych I osłabienia fonologicznego oraz doświadczenia kontaktu z pismem - mogą powstawać te dwa podtypy dysłeksji. Ograniczone doświadczenia polegające na braku kontaktu dziecka z pismem mogą nie mieć szczególnie zgubnego wpływu na czytanie u dzieci z wysokim poziomem zdolności fonologia-nych. Dziecko takie przy pierwszym kontakcie z książką będzie mogło opanować czytanie dzięki mechanizmom kodowania fonologicznego. Umożliwia ono bowiem czytanie bez względu na nieadekwatny leksykon

¹¹ Pojęcia kodowanie fonologiczne i ortograficzne pochodzą od Olsom i mp. (1989).* rosiały zaadaptowane do tej koncepcji przez Stanovicha i wip. (1997).

ortograficzny. Jest to prawdopodobnie zupełnie odmienna sytuacja niż przypadku dzieci z osłabionymi sprawnościami fonologicznyrai. Należy pamiętać, że w dysłeksji powierzchniowej również do pewnego stopnia spotykamy deficyty fonologiczne. Bez efektywnych procesów fonologicz-tych, przetwarzając słowa w czytaniu na zasadzie kompensacji, będą bardziej korzystać z wiedzy ortograficznej. Jednak w przypadku dysłeksji powierzchniowej wiedza ortograficzna może być nie wystarczająca z powodu niedostatecznego kontaktu z pismem.

A zatem dysleksja powierzchniowa może wyrastać z łagodniejszej formy deficytu fonologicznego niż dysleksja fonologiczna, ale może niejako nakładać się na wyjątkowo niekorzystne wpływy środowiska, które ogranicza obcowanie z pismem i doświadczenia z czytaniem. Dzieci z takich środowisk nie tylko mają mniej doświadczeń „czytelniczych”, ale takie otrzymują mniejszą pomoc w pokonywaniu trudnośd. Wówczas nie rozwija się też motywacja. Z kolei deficyt fonologiczny jest u nich mniej zauważalny niż ortograficzny (ten bowiem wymaga częstego kontaktu z pismem).

Jest to nieco odmienna interpretacją niż w ujęciu pierwszych autorów koncepcji, ale wydaje się trafna z powodu uwzględnienia czynników środowiskowych oraz założenia o dominacji deficytu fonologicznego w dysłeksji. Potwierdzenie możemy też znaleźć w badaniach bliźniąt - typ dysłeksji powierzchniowej był silniej związany z czynnikami środowiskowymi niż dysleksja fonologiczna, dla której silniejszy jest wpływ genetyczny (Castlesiwsp. 1999).

Bardziej wyrazista sytuacja występuje w przypadku dysłeksji fonolo-giczncj, gdy zaburzone kodowanie fonologiczne łączy się z relatywnie wysokim poziomem kontaktu z pismem. To doświadczenie z pismem może przyspieszać rozwój leksykonu ortograficznego (który jest konieczny dla przetwarzania wyjątków). Jednak z powodu deficytów fonologicznych ten typ jest oporny na bezpośrednie działania terapeutyczne, co w efekcie pobuduje utrzymujące się trudności w czytaniu sztucznych słów.

Można też spotkać hipotezę, że dysleksja powierzchniowa jest spowodowana osłabioną wzrokową pamięcią krótkotrwałą STM, która może mieć szczególnie istotne znaczenie dla wykorzystania procedur leksykalnych w czytaniu (Sprenger-Charolłes, Cole i Semiclaes 2006). Jego obecność potwierdziły tylko badania Goulandris i Snów ling (1991), ale w większości nie wykazano zaburzeń tej funkcji (Castles i Coltheart 1996; Valdois iwp-2003).