Zarys teorii literatury6

znaczenie. Przykładem pierwszej mogą być utrwalone w europejskiej tradycji literackiej układy stroficzne, takie jak sonet czy triolet. Tutaj właśnie określony podział strof, określony układ rymów itp. jest najistotniejszym czynnikiem organizującym: sonet staje się pewnym wzorcem kompozycji, narzucającym zarówno sposób zarysowania podmiotu mówiącego, jak też sposób ujęcia światk przedstawionego. Przykładem innym, w którym dominującą funkcję kompozycyjną pełnią zjawiska stylistyczne, są takie układy, w których dane ujęcie językowe powtarza się, zarysowując kontury utworu. Wymienić tu można takie zjawiska jak refreny, tzw. kompozycja pierścieniowa, a także wiele odmian paralelizmów. środki stylistyczne bywają dominantą kompozycyjną wyłącznie w utworach krótkich, przede wszystkim poetyckich. Dzieje się tak dlatego, że omówione zabiegi stylistyczne? są dostrzegalne na stosunkowo niewielkim terenie; w odniesieniu do dużych całości nie ma utrwalonych tradycyjnie układów, a takie ujęcia jak paralelizmy, refreny itp. musiałyby być tak często powtarzane, jże utraciłyby sens.

Przedstawione tu dominanty kompozycyjne nie działają nigdy! ] w izolacji. W utworze występuje z reguły kilka czynników kompozycyjni nych, uzyskanie przez któryś z nich pozycji dominującej jest sprawą! nie eliminacji pozostałych, ale układu hierarchicznego. W pewnych! wypadkach czynniki kompozycyjne tak ze sobą współistnieją i tak są| ściśle powiązane, że trudno któremuś z nich przyznać bez zastrzeże™ funkcję dominującą.

5. KOMPOZYCJA OTWARTA X ZAMKNIĘTA

Mówiliśmy już o tym, że historycznie określone normy kompozycyjne dopuszczają rozmaity stopień wewnętrznej spoistości świata przedstawionego, rozmaity charakter związków pomiędzy poszczególnymi jego elementami, wreszcie różny stopień „otwarcia” bądź „zamknięcia” poszczególnych układów. Taki czy" inny charakter danej -Jrrj/npozycji zależy od tego, jakie cele przyświecają literaturze danej epoki, a także od tego, jakiej wizji świata ma odpowiadać, a więc na co w jej obrębie pada szczególny nacisk (np. na związki przyczynowo-skutkowe, na sam sposób poznawania świata przez jednostkę, na określoną interpretację tego świata według z góry przyjętych zasad itp.). Charakter ów zależy również od tego, jakie konwencje panują w danym okresie, często

fsH

■I

j-oistosc

Pff¹

ruje®⁰*⁴⁰

„płaszcza' choćby najba sjswo (co

sanek tych el | riętoastowie przestrzegać wiązały się : jedne z dru ukladającycl pozostawały przedmiotet realistyczne jednakże ni danego pe^; niczych set tył | cało ^ zasadzi nosiło do Tendei