Magazyn66501

351

POLITYCZNE DOKTRYNY

swego istnienia w karach i nagrodach. Władzy duchownej odmawiał prawa mieszania się do spraw świeckich. W sprawach dotyczących religji uznawał autorytet władz duchownych, ale odmawiał im prawa wywierania przymusu. Nienawidził tyranji, która pod koniec wieków średnich i później znalazła grunt podatny we Włoszech i dlatego też uznawał prawo obywateli do kontrolowania głowy państwa, a nawet jej usuwania, w razie nadużyć. W pismach jego znajdujemy niejedną myśl, którą odnajdziemy później u Rousseau. Dzieło Marcelego z Padwy nosiło tytuł „Defensor Pacis" i wyszło w 1324. Machiavelli (1469— 1527) jest jednym z najznakomitszych pisarzy politycznych wszystkich czasów, już zupełnie wyzwolony ze średniowiecznego światopoglądu. Wywody swoje opiera na rozległem doświadczeniu osobistem, które osiągnął zajmując różne stanowiska w życiu politycznem, oraz na znajomości pisarzy starożytnych i historji Rzymu. Arystoteles i Polibjusz wywarli na niego wpływ, ale mimo to jest on pisarzem na-wskroś samodzielnym. W dziełach swoich stoi wyłącznie na gruncie faktów i spostrzeżeń psychologiczno-politycznych bardzo niekiedy subtelnych i trafnych. Ze wszystkich dzieł Machiavellego największym rozgłosem cieszyła się rozprawa jego p. t. „Książę", stąd też poglądy tam wypowiedziane uważane były i są przeważnie za typowe dla niego i przedstawiające go jako apoteo-zującego rządy absolutne. Otóż sąd taki jest jednostronny, bo nie uwzględnia innych jego prac, a przedewszystkiem jego „Rozważań o Tytusie Liwjuszu", napisanych przed rozprawą wspomnianą wyżej. Cechami ogólnemi jego prac są: rozpatrywanie zagadnień politycznych z punktu widzenia interesów państwa (tak zwana racja stanu), które kierować się powinno zasadą zaspokojenia potrzeb ludu, w najszerszem słowa tego znaczeniu. Uważał ludzi z natury przeważnie za złych, z którymi dlatego postępować należy surowo, nie krępując się żadnemi względami; przeświadczenie, że poza wspólnemi ich cechami charakteru i wogóle psychiki, które są niezmienne, istnieją też między ludnością poszczególnych państw i różnice powodujące, przy udziale rozmaitych okoliczności historycznych powstawanie różnych form ustrojowych. Swoje więc teorje polityczne Machiavelli dostosowuje do rozmaitych stanów społeczności w państwach poszczególnych. Sympatje jego kierują się raczej przeważnie ku demokracji niż ku monarchji w tej czy innej formie, ale sądzi on, że rządy republikańsko-demokratyczne tam tylko są możliwe, gdzie lud jest moralnie zdrowy; w przeciwnym zaś razie odpowiedniejsze są rządy monar-chiczne. Największą nienawiść ujawnia on przeciwko ustrojom arystokratycznym, jakkolwiek robi czasem wyjątek (np. dla ustroju Wenecji). Potrafił też udzielać w pismach swych rady zarówno rządom republi-kańsko-demokratycznym jak i monarchicz-nym, stojąc na stanowisku względnej użyteczności rozmaitych ustrojów. Jego bardzo mocne akcenty w rozprawie p. t. „Książę", na korzyść absolutyzmu tłumaczą się zarówno motywami ogólnemi jak i osobi-stemi.

Ratunek dla Włoch ówczesnych, szarpanych walkami, widział w wytworzeniu silnej władzy monarchicznej choćby w jednem państewku, które zczasem mogłobv zjednoczyć Włochy całe. Doradzając księciu okrucieństwo, wiarołomstwo i inne czyny przestępcze, w pewnych razach, pod warunkiem, że celem ich jest korzyść państwa — zarazem wskazuje mu na rozsądne postępowanie, dotyczące polityki, zalecając między innemi przyznanie o ile możności ludowi znacznego wpływu na sprawy publiczne, a przedewszystkiem możność oskarżania winnych, i powstrzymywanie się od częstych zmian praw i instytucji.

Główne dzieła jego, w których wypowiada swe poglądy polityczne, są: „Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio“ i „II prin-cipe".

3. Reformacja a doktryny polityczne. Wystąpienie Lutra, Zwinglego, a zwłaszcza Kalwina odbiło się też w literaturze politycznej, walka bowiem ich z Kościołem rzymsko-katolickim z konieczności musiała pociągnąć za sobą ustosunkowanie się ich nietylko do niego, lecz także do innych ówczesnych czynników politycznych, czy to podtrzymujących jego stanowisko, czy też je zwalczających. Na okres reformacji przypadają prace Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503—1572) pisarza wielkiej miary. Wykształcenie odebrał on w Akademji Krakowskiej, a później zagranicą. W ciągu swego życia miał możność zapoznania się z ówczesnym ruchem