100

100 Społeczeństwa arabsko-muzułmańskie

je dla wypasu zamiast dla rolnictwa. Bezpieczeństwo i dobrobyt As-Sawadu zależał od siły rządów, te zaś czerpały żywność, materiały i bogactwo z prowincji, które ochraniały. W centrum As-Sawadu, gdzie Eufrat i Tygrys zbliżają się do siebie, powstawały kolejno liczne miasta: Babilon, Ktezyfon Sasanidów oraz stolica abbasydzka - Bagdad.

Poza związkami z Syrią i Nadżdem, Irak łączyły szlaki z wyżynami irańskimi na wschodzie, bardziej dostępne na północy niż na południu. Rzeki w większości nie były łatwe w nawigacji, ale od miejsca, w którym się ze sobą łączyły i wpływały razem do Zatoki, drogi morskie prowadziły do jej portów i nad Ocean Indyjski. Główne miasto na tych szlakach - Al-Basra - przez jakiś czas było najważniejszym portem imperium abbasydzkiego.

Na zachód od Półwyspu Arabskiego, po drugiej stronie Morza Czerwonego, za wąskim przesmykiem lądowym na północy, znajduje się piaszczysta pustynia, a za nią trzeci obszar: dolina rzeki Nilu. Wypływając z wyżyn Afryki Wschodniej, rzeka potężnieje w swoim biegu ku północy. Łączy się z dopływami z gór Etiopii. Płynie przez aluwialny basen utworzony przez muł, jaki sama naniosła w ciągu wieków. W niektórych fragmentach jest to szeroka równina, gdzie indziej wąski pas, który u swojego końca rozdziela się, wpadając przez żyzną deltę do Morza Śródziemnego. Latem, gdy we wschodnioafrykańskich górach topnieją śniegi, poziom wód się podnosi i zaczynają się wylewy. Od najdawniejszych czasów liczne urządzenia - śruba, koło nawadniające, wiadro na kiju - służyły w niewielkiej skali do przenoszenia wody na wyższy poziom. W pewnych miejscach, szczególnie na północy, istniał starożytny system zapór, które umożliwiały przepływ wody z rozlewającego się Nilu do basenów otoczonych nasypami. Tam woda przez jakiś czas stała, w końcu jednak przesiąkała do rzeki, gdy wylew ustępował, pozostawiając użyźniający ziemię miń. Na tak nawadnianej ziemi zboża i inne uprawy doskonale rosły. Na pustyni, ciągnącej się wzdłuż zachodniego brzegu rzeki, znajdowały się oazy, gdzie ludność osiadła pracowała na roli.

Północną część doliny Nilu tworzy kraina Egiptu, kraju z tradycjami wysokiej cywilizaqi i społecznej jedności utworzonej i utrwalonej przez długie dzieje władzy politycznej, sprawowanej z miasta leżącego w miejscu, gdzie rzeka rozgałęzia się i spływa deltą. Kair jest ostatnim z następujących po sobie miast od czasów Memfisu w trzecim tysiącleciu p.n.e. Memfis leżał w samym środku sieci szlaków biegnących na północ, do portów Morza Śródziemnego, a stamtąd morzem do Syrii, Anatolii, Maghrebu i Włoch; na wschód, do Syrii drogą lądową i w tym samym kierunku nad Morze Czerwone, a stamtąd do Oceanu Indyjskiego; na południe, do górnej doliny Nilu oraz do Afryki Wschodniej i Zachodniej.

W dolinie położonej w górnym biegu Nilu społeczna dominacja Delty i stolicy była słabsza. Nil przepływa przez rejon praktycznie pozbawiony opadów. Na