168

168 Społeczeństwa arabsko-muzułmańsfde

mentów. To co szari’at miał do powiedzenia o kontraktach, ulegało modyfikacji w wyniku wprowadzenia do kodeksu hanafickiego pewnych hijal, czyli strategii prawnych, dzięki czemu takie działania jak pobieranie procentu wprowadzone zostały do prawa¹. Podobnie wydawanie przepisów oraz sprawowanie jurys-dykcji przez władców i ich urzędników usprawiedliwiano na podstawie zasady zwanej sijasa szarijja (sprawowanie władzy państwowej w ramach szarłatu): ponieważ to Bóg wyznaczył władcę w społeczeństwie ludzi, by zachowana została religia i moralność, oraz dlatego, że jego rządy sankcjonowała społeczna akceptacja, a władca miał prawo do wydawania przepisów i podejmowania decyzji, koniecznych do zachowania porządku społecznego, pod warunkiem, że nie wykraczał poza granice nałożone przez szari’at. Uważano, że władca ma prawo decydować o tym, które sprawy powinien rozstrzygnąć kadi, a które należy zarezerwować do jego własnej decyzji.

Chociaż z teoretycznego punktu widzenia urf i szari’at są często sobie przeciwstawiane, to niekoniecznie musiało dochodzić między nimi do konfliktu. Wszystko co w urfie nie było sprzeczne z szarłatem, uznawano za dopuszczalne, W pewnych częściach Maghrebu podejmowano próby interpretowania szari’atu w świetle obyczaju. Przynajmniej od XV wieku w Maroku zachowały się dokumenty świadczące o tym, że kadiowie posługiwali się procedurą określaną mianem amal: kadi miał prawo wyboru tych opinii jurystów, które były najbliższe lokalnym zwyczajom i interesom, nawet jeśli nie popierała ich większość uczonych.

Niewiele wiemy na temat prawa zwyczajowego obowiązującego na prowincji w tym czasie; istniejące badania na temat współczesnych przeobrażeń wskazują, że mógł mieć miejsce odwrotny proces, polegający na przenikaniu szari’atu do prawa zwyczajowego. Ślubom nadawano uroczysty charakter, stosując muzułmańską terminologię, chociaż prawa i obowiązki, a także sprawy dotyczące rozwodu i dziedziczenia rozstrzygano na podstawie kodeksu zwyczajowego. W wielu miejscach dziedziczenie ziemi przez córki było niezgodne z prawem zwyczajowym, choć zgodne z szarfatem. Spory dotyczące własności i wspólnoty można było przedstawiać do rozsądzenia lub załagodzenia kadiemu w najbliższym mieście; również kontrakty lub ugody, którym strony chciały nadać uroczysty i trwały charakter mogły być przedstawiane kadiemu, by je ujął formalnie w języku szarłatu, ale później taki dokument interpretowano zgodnie z lokalnym obyczajem. Posłużmy się słowami badacza, który studiował takie dokumenty z doliny Jordanu: „Prawo zwyczajowe dostarcza materiału, a szarfat formalnego kształtu”².

1

   A. L. Udovitch, Parłnership and Profit in Medieval Islam, Princeton 1970.

2

   A. Layish i A, Shraueli, Custom and shari’a in the Beduin family according to legał do-cuments from the Judaean desert, „BulSetin of the School of Oriental and African Studies”, t. 42 (1979), s. 29-45.