138

138 Społeczeństwa arabsko-muzułmańskie

Jednakże w Górnym Egipcie Mamelucy mieli trudności z utrzymaniem bezpośredniej władzy, co wynikało ze wzrostu potęgi rodu plemiennych szajchów - Hawarów. Hafsydzi nie radzili sobie z kontrolą nad bardziej odległymi częściami swojego państwa. Niektórzy szajchowie plemienni byli w mniejszym lub większym stopniu autonomiczni, podobnie jak odleglejsze miasta. Ale wraz z upływem czasu potęga władzy centralnej rosła.

Sprawowanie efektywnej kontroli nad wielkim imperium wymagało rozbudowanej biurokracji. W większości państw główne podziały między urzędnikami były takie same jak za Abbasydów. Istniała kancelaria (diwan al-insza), w której redagowano listy i dokumenty w poprawnym i precyzyjnym języku, zgodnie z przyjętymi formami i precedensami; tam też je przechowywano. Był też skarbiec, który nadzorował określanie i pobór dochodów oraz decydował o rozchodach. W specjalnym oddziale zajmowano się rachunkami i dokumentami armii. Za panowania Seldżuków podobnie jak za Abbasydów wezyr był nadal urzędnikiem nadzorującym całą cywilną biurokrację. W innych jednak dynastiach jego funkcje i władza były bardziej ograniczone. W państwie marne-łuckim odpowiadał tylko za skarb, u Hafsydów istniał odrębny wezyr w każdym z trzech departamentów, a szambelan dworu (hadżib), który decydował o dostępie do władcy, mógł pełnić większą rolę niż którykolwiek z wezyrów.

Wezyr podobnie jak inni wyżsi urzędnicy mógł się wywodzić z elity wojskowej, na ogół jednak administracja cywilna była tą sferą władzy, w której przedstawiciele lokalnej ludności miejskiej mogli odgrywać jakąś rolę. To raczej oni, a nie żołnierze, mieli wykształcenie i doświadczenie kwalifikujące ich do pracy w kancelarii lub w skarbie. Do pewnego stopnia urzędnicy mogli się wywodzić z tych, którzy mieli pełne wykształcenie alima, częściej jednak osoby aspirujące do urzędów publicznych rozpoczynały pracę w młodym wieku, po zdobyciu podstawowego wykształcenia w zakresie nauk o języku i religii. Uczyły się specyficznej sztuki przygotowywania dokumentów i prowadzenia rachunków drogą przyuczania dó zawodu. Aspirant mógł się związać z wysokim urzędnikiem w nadziei, że skorzysta nie tylko z jego doświadczenia, ale również z protekcji. W takich warunkach w służbie państwowej musiał istnieć element dziedziczenia: synowie kształcili się u swoich ojców i byli przez nich promowani. Jest całkiem prawdopodobne, że podtrzymywano pewną ciągłość mimo zmian dynastycznych; urzędnicy poprzedniej dynastii służyli nowej. Nie ulega wątpliwości, że kontynuacja istniała w praktyce kancelaryjnej i skarbowej.

W ten sposób członkowie społeczności miejskiej, znajdującej się pod panowaniem obcej dynastii lub grupy, mogli wejść do dominującej elity, a w każdym razie na pewien jej poziom. Perscy urzędnicy służyli u tureckich Seldżuków, zaś Egipcjanie i Syryjczycy u Mameluków. Również władcy mogli ze sobą sprowadzać urzędników wywodzących się spoza elity miejskiej, którzy w związku z tym byli w większym stopniu od nich zależni. Ajjubidzi w Syrii sprowadzali